Ган туйвангийн илчийн боловсруулалтын горимыг оновчлох нь /Чулуунцэцэг.Д/

1. ГАН ТУЙВАНГИЙН ИЛЧИЙН БОЛОВСРУУЛАЛТЫН ГОРИМЫГ ОНОВЧЛОХ НЬ
Чулуунцэцэг.Д, Дэлгэрмаа.М, Ганчимэг.Г
ШУТИС-ийн Дархан-Уул аймаг дахь Технологийн Сургууль
Инженерчлэлийн тэнхим
e-mail: d_ tsetsg @yahoo.com.
Хураангуй
Барилгын бүтээцэд өргөнөөр хэрэглэж буй ган туйвангийн элэгдэлд
тэсвэртэй шинж чанарыг дээшлүүлэх зорилгоор хийсэн туршилт судалгааны
ажлын үр дүнд 22-ын диаметртэй ган туйванг илчээр боловсруулахад нөлөөлөх
хүчин зүйлүүдийн туршилтыг хоѐрдугаар эрэмбийн ротатабель төлөвлөлтийн
аргаар явуулж математик загварыг гарган авсан. Гарган авсан математик загвараа
Симплексийн аргаар оновчилж технологи ажиллагаанд нөлөөлөх гол хүчин
зүйлүүдийг тодорхойлов.
Түлхүүр үг: урсалтын хязгаар, хөргөх хугацаа, нүүрстөрөгчийн агууламж,
алслалтын мөр,
Оршил
Арматурын ганд тусдаа халаалт ба цувилтын дулааныг ашигласан илч
механикийн боловсруулалт хийснээр халуунаар цувисан төлөв байдалд байгаа
бага чанаржуулсан арматурын гангаас өндөр бат бөх чанартай, ашиглалтын шинж
чанар өндөртэй арматурын ганг гарган авах боломжтой [1, 2]. Иймээс бид
судалгааны ажилдаа ДТҮ –ийн SD390 маркийн иржгэр арматурын ганд тусдаа
халаалттай, амраалттай хатаалтын илчийн боловсруулалтыг хийж гангийн
урсалтын бат бөхийн хязгаар ба механик шинж чанарыг дээшлүүлэх зорилт
тавьсан [3, 4, 5, 6].
Хэлэлцүүлэг ба үр дүн
Ган туйвангийн механик шинж чанарыг тодорхойлогч үндсэн хэмжигдэхүүн
нь урсалтын бат бөхийн хязгаар юм. Урсалтын бат бөхийн хязгаар нь илчийн
боловсруулалт хийх үеийн хөргөлтийн хугацаа ба ган туйвангийн нүүрстөрөгчийн
агууламж зэрэг хүчин зүйлүүдээр тодорхойлогдож болно гэж үзлээ. Дарханы
Төмөрлөгийн үйлдвэрээс SD390 маркийн ган туйвангийн 22 диаметртэй 50 см

2. урттай зургаан сорьц, Дархан Гео Маш ХХК-д илчийн боловсруулалтанд оруулсан
зургаан сорьц, нийт 12 сорьцын урсалтын бат бэхийн хязгаарыг ДТҮ-ын RAT-50P
маркийн сунгах туршилтын машин дээр тодорхойлсон [7, 8]. Туршилтын үр дүнг
хүснэгт 1-д үзүүлэв.
Хүснэгт 1. Илчийн боловсруулалтын өмнөх, дараах сорьцын
урсалтын бат бэхийн хязгаарыг тодорхойлсон үр дүн
N
Хүчин зүйл Гарах үзүүлэлт
Урсалтын
бат бэхийн
хязгаарын
зөрүү (Па)
Дундаж
Х1 (сек) X2 (С,%)
Урсалтын бат бэхийн
хязгаар Н/мм2
Өмнөх (Па)
Дараах
(Па)
1
1 0.26 420 639.167 119.167
88,31 0.26 416 575.467 59.467
1 0.26 414 600.400 86.4
2
2 0.25 430 597.320 67.32
63,612 0.25 425 568.253 43.253
2 0.25 420 600.267 80.267
3
3 0.24 405 610.187 105.187
124,233 0.24 408 632.370 124.37
3 0.24 406 649.133 143.133
4
4 0.26 430 649.633 119,633
123,44 0.26 428 649.870 121,87
4 0.26 420 648.700 128,7
5
5 0.23 425 648.757 123,757
116,75 0.23 423 648.700 116,167
5 0.23 420 648.757 110,161

3. Урьдчилсан туршилтаас харахад хөргөлтийн хугацаа (X1) ба нүүрстөрөгчийн
агууламжийн (X2) харьцаа 3 ба 560 байхад урсалтын бат бэхийн хязгаарын утга
хамгийн их байна.
SD390 маркийн ган туйвангийн урсалтын бат бэхийн хязгаарыг илчийн
боловсруулалтын хөргөх хугацаатай харьцуулсан хамаарлын графикийг зураг 1-д
үзүүлэв.
Зураг 1. Урсалтын бат бэхийн хязгаарыг хөргөх хугацаатай харьцуулсан
хамаарлын график
SD390 маркийн ган туйвангийн урсалтын бат бэхийн хязгаарыг илчийн
боловсруулалтын нүүрстөрөгчийн агууламжтай харьцуулсан хамааралын
графикийг зураг 2-т үзүүлэв.

4. Зураг 2. Урсалтын бат бэхийн хязгаарыг нүүрстөрөгчийн агууламжтай
харьцуулсан хамаарлын график
Илчийн боловсруулалтын хөргөлтийн хугацаа 3 сек, арматурын ган доторх
нүүрстөрөгчийн агуулга 0,24% байхыг оновчтой туршилтаар тогтоов. Бидний
сонгон авсан хоѐр хүчин зүйлтэй төвийн композит туршилтын тоо нь N=13. Хүчин
зүйлүүдийн томъѐолсон утгын алслалтын мөр α=1,414 болж байна [9, 10, 11].
Хүчин зүйлүүдийн утгын өөрчлөлтийн түвшинг тодорхойлохдоо урьдчилсан
туршилтын үр дүнг үндэслэл болгосон бөгөөд утгыг хүснэгт 2 -д үзүүлэв.
Хүснэгт 2. Хүчин зүйлүүд, тэдгээрийн өөрчлөлтийн түвшин, туршилтын нөхцөл
Регрессийн коэффициентийн утгыг үнэлэхийн тулд төлөвлөлтийн матрицын
хувилбар бүр дэх туршилтыг гурван давтамжтай хийж гүйцэтгэлээ [3].
Төлөвлөлтийн матриц болон хүчин зүйлүүдийн оноосон утга, туршилтын үр дүнг
хүснэгтэ 3-д үзүүлэв.
Хүснэгт 3. Туршилтын төлөвлөлтийн матриц
Хүчин зүйлүүд
Хүчин зүйлүүдийн өөрчлөгдөх утга Өөрчлөгдөх
хүрээ-1,414 -1 0 +1 +1,414
X1-хугацаа, сек 1.586 2.000 3 4.000 4.414 1
Х2-
нүүрстөрөгчийн
агууламж, %
0.226 0.230 0.24 0.250 0.254 0.01

5. N
Стандарт
төлөвлөлтийн
матриц
Ажлын матриц Гарах үзүүлэлт, МПа
Дундаж
МПа
Дисперс
x1 x2 X1 X2 y1 y2 y3 Y S^2(j)
1 1 1 4 0.25 639.3 639.1 639.1 639.167 0.013
2 -1 1 2 0.25 575.2 575.3 575.9 575.467 0.14
3 1 -1 4 0.23 600.3 600.1 600.8 600.400 0.130
4 -1 -1 2 0.23 597.4 597.06 597.5 597.320 0.053
5 -1.414 0 1.586 0.24 568.6 568.06 568.1 568.253 0.091
6 1.414 0 4.414 0.24 600.1 600.3 600.4 600.267 0.023
7 0 -1.414 3 0.22586 610.3 610.2 610.06 610.187 0.015
8 0 1.414 3 0.25414 632.6 632.42 632.09 632.370 0.067
9 0 0 3 0.24 649.4 649.7 648.3 649.133 0.543
10 0 0 3 0.24 649.3 649.2 650.4 649.633 0.443
11 0 0 3 0.24 650.04 650.5 649.07 649.870 0.533
12 0 0 3 0.24 649.2 648.8 648.1 648.700 0.310
13 0 0 3 0.24 649.1 648.09 649.08 648.757 0.333
Кохрены шалгуураар дисперс нэгэн төрөл болохыг шалгавал: Gтооц=0,2075,
Gхүсн=0,975 болох бөгөөд Gтооц<Gхүсн болж туршилтын тоог нэмэх шаардлагагүй
гэдэг нь батлагдлаа. Хоѐрдугаар эрэмбийн ротатабель төлөвлөлтийн үр дүнг
боловсруулж регрессийн тэгшитгэлийн коэффициентуудыг тодорхойлов.
Стъюдентын шалгуураар коэффициентуудын нөлөөлөх утгыг тогтоож,
коэффициентуудыг:
   2
0 iijjiijiiu xbxxbxbbY (1)
тэгшитгэлд орлуулан бичиж регрессийн коэффициентуудын нөлөөллийг
тодорхойлоход:
;36.6490 b ;01.141 b ;04.62 b ;16.1521 b ;0.3311 b ;49.1422 b болж олдлоо.
Стьюдентийн шалгуураар коэффициентууд хүчинтэй эсэхийг шалгая:

6.     ;208.0
1
1
22
 
N
u
yuydy S
N
S (2)
    ;069184.0
12
 ydyydy S
m
S (3)
    ;005322.0
1 22
 yb S
N
S i
(4)
  ;072951.02
ibS (5)
Стьюдентийн шалгуураар шалгахад:
;36.6490 b ;01.141 b ;04.62 b ;16.1521 b ;0.3311 b ;49.1422 b коэффициентууд
хүчинтэй болж байна.
Хоѐр хүчин зүйлийн туршилтыг явуулж дараах математик загварыг гаргалаа.
2
2
2
12121 49.143316.1504.601.1436.649 xxxxxxy  (6)
Энд гаргаж авсан загвар нь урсалтын бат бэхийн хязгаарыг илэрхийлж байгаа
эсэхийг Фишерийн шалгуураар шалгахад Fx=4.87>Fтооц=0.1006 болсон тул
тэгшитгэл төсөөтэй болж батлагдлаа.
Оновчтой утгыг Гессийн матрицийн аргаар тодорхойлоход шинэ төвийн
координатууд нь х1=0, х2=0 үед хамгийн их утга нь у=649.37 болж байна.
Урсалтын бат бэхийн хязгаарын хамгийн их байх үеийн хүчин зүйлүүдийн
оновчтой утгууд Х1=3 сек; Х2=0.24% гэсэн шинэ төв олдлоо.
Гаргаж авсан бодит утгуудын тусламжтайгаар урсалтын бат бэхийн хязгаарт
нөлөөлөх хүчин зүйлүүдийн хамаарлын гадаргууг байгууллаа (зураг 3).

7. 0,226
0,23
0,24
0,25
0,254
0
100
200
300
400
500
600
700
1,586
2
3
4
4,414
Урсалтын бат бэхийн хязгаарт нөлөөлөх хүчин зүйлүүдийн
хамаарлын гадаргуу
600-700
500-600
400-500
300-400
200-300
100-200
0-100
Урсалтынбатбэхийнхязгаар,МПа
Зураг 3. Урсалтын бат бэхийн хязгаарт нөлөөлөх хүчин зүйлүүдийн хамаарлын
гадаргуу
Дүгнэлт
Ган туйвангийн урсалтын бат бэхийн хязгаарыг дээшлүүлэх илчийн
боловсруулалтын горимын математик загварыг гарган авахаар туршилтыг
хоѐрдугаар эрэмбийн ротатабель төлөвлөлтийн аргаар явуулж дараах математик
загварыг гарган авав. Үүнд:
2
2
2
12121 49.143316.1504.601.1436.649 xxxxxxy 
Энэхүү математик загварыг Симплексийн аргаар оновчилж илчийн
боловсруулалтын горимд нөлөөлөх гол хүчин зүйлүүд болох нүүрстөрөгчийн
агуулга 0,24 байх үед хөргөх тохиромжтой хугацаа нь 3 сек гэсэн оновчтой
утгуудыг тогтоов. Мөн ган туйвангийн урсалтын бат бөхийн хязгаарт нөлөөлөх
хүчин зүйлүүдийн хамаарлын графикийг гаргаж авсан.
Ашигласан ном, сэтгүүл
[1]. А. П. Гуляев. Металловедение. Москва Металлургия, 1986. 209-252 с., 347-348
с.
[2]. Ю.А. Башнин., Б.К. Ушаков., А.К. Секей. Технология термической обработки
металлов. Москва. Металлургия.1986. 198-200 с.
[3]. www.lador.ru/gost-5781-82/

8. [4]. www.avtobeton.ru/gost/10884-94.html
[5]. www.ohranatruda.ru/ot_biblio/.../3/.../index.php
[6]. Арматурная сталь - razvitie-pu.ru
[7]. И.И. Жуковец. Механические испытания металлов. Москва. Высшая школа.
1986. 52-71 с.
[8]. Г. Ишням., Ч. Батхүрэл., З. Пүрэврагчаа. Материал судлал. Улаанбаатар. 1980
он. 19-20х., 46-56 х.
[9]. Ю.П. Адлер., Е.В. Маркова., Ю.А. Грановский. Планирование эксперимента при
поиске оптимальных условий. М. Наука, 1976. 279 с.
[10]. Ч. Авдай., Д, Энхтуяа. Судалгаа шинжилгээний ажил гүйцэтгэх арга зүй. УБ.,
2007, 188-214 х.
[11]. Г. Нарангэрэл. Шинжлэх ухааны судалгааны арга зүй. Дархан-Уул аймаг.,
2003, 26 х.
Зохиогчийн тухай:
1. Дананжав овогтой Чулуунцэцэг. ЗХУ-ын Ташкент хотын Нэхмэл, Хөнгөн
үйлдвэрийн дээд сургуулийг Нэхмэлийн машин аппарат мэргэжлээр төгссөн.
ШУТИС-д “Плазман пургиулалтаар сэргээн засварласан бүрхүүлийн бүтэц, шинж
чанарын судалгаа” сэдвээр Техникийн ухааны доктор (Ph.D)–ын зэрэг хамгаалсан.
Дэд профессор цолтой.
2. Магсаржав овогтой Дэлгэрмаа. МУИС-ийг Математикч багш мэргэжлээр төгссөн.
“Динамик системийн математик загварчлал” сэдвээр судалгааны ажил хийж байна.
3. Ганбат овогтой Ганчимэг. Дархан Төмөрлөгийн үйлдвэр ХК-ны Судалгаа
Шинжилгээний төвийн ажилтан. ШУТИС-ийн Дархан-Уул аймаг дахь Технологийн
сургуульд “Ган туйвангийн бат бэхийг нэмэгдүүлэх боломжийн судалгаа” сэдвээр
Техникийн ухааны магистрын зэрэг хамгаалсан.