"έχουν τη δυνατότητα τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας να αναγνώσουν ενεργητικά το νόημα των εικόνων, πέρα από τις άμεσες και επιφανειακές πληροφορίες;"

1. ΕΛΕΝΗ ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΥ
Σχολική Σύμβουλος Π.Α 33ης
Περιφέρειας
Καστοριά
Φεβρουάριος 2015
ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΟ ΛΟΓΟ ΤΗΣ
ΕΙΚΟΝΑΣ

2. «έχουν τη δυνατότητα τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας
να αναγνώσουν ενεργητικά το νόημα των εικόνων, πέρα
από τις άμεσες και επιφανειακές πληροφορίες;»
1.αναπτυξιακό στάδιο του παιδιού της προσχολικής ηλικίας
2. προσδιορισμό των όρων «ενεργητική ανάγνωση»,
«νόημα», «επιφανειακές πληροφορίες»
3. εικονικό λόγο

3. Στάδιο ανάπτυξης του νηπίου και τα
χαρακτηριστικά που διέπουν τη σκέψη του,
προεννοιολογική και διαισθητική σκέψη
αρχίζει να εισέρχεται στην περίοδο της συμβολικής –
παραστατικής λειτουργίας η οποία αποτελεί τη βάση
της τυπικής λογικής που επιτρέπει τη συναγωγή
νοητικών συλλογισμών σε υψηλό επίπεδο
εννοιολογικής αφαίρεσης.

4. Τα χαρακτηριστικά της σκέψης του
νηπίου
αντιληπτικός ρεαλισμός, η προσοχή του παραμένει
προσκολλημένη στα εξωτερικά χαρακτηριστικά του
ερεθίσματος, στις άμεσες επιφανειακές και περιορισμένες
σχέσεις τους.
σκέψη μεταγωγική (από το μερικό στο μερικό), αυθαίρετες
κρίσεις από προέννοια σε προέννοια, φαινομενική ερμηνεία
της αιτιότητας.
Αντίληψη και ερμηνεία των φαινομένων με βάση την
προσωπική του άποψη και τα βιώματά του. Αδυνατεί να
πάρει τη θέση του άλλου. Διακρίνεται από άμεσο
εγωκεντρισμό (υπαγωγή των φαινομένων στις προθέσεις και
επιδιώξεις του παιδιού) και έμμεσο εγωκεντρισμό, δηλ.
ερμηνεία των φαινομένων κατ’ αναλογία προς τα δικά του
βιώματα.

5. συνέχεια
φαινόμενο του συγκρητισμού: προσκόλληση σε ένα
χαρακτηριστικό που κυριαρχεί στην αντίληψή του.
μη αντιστρεψιμότητα των συλλογισμών : δεν μπορεί
να αντιληφθεί ότι κάθε ενέργεια έχει και την αντίθετή
της

6. Όταν το παιδί «διαβάζει» μια εικόνα, κάνει απλή
«παράθεση πινάκων αφήγησή του μοιάζει παράταξη
στοιχείων που δρουν προσθετικά και συσσωρευτικά, χωρίς
καμία μεταξύ τους σχέση.
 στον αφηγηματικό λόγο του παιδιού η φαντασία με την
πραγματικότητα εμπλέκονται. Οι σκέψεις που κάνουν τα
παιδιά έχουν πραγματική υπόσταση, τα ονόματα
συνάπτονται υλικά με τα πράγματα…η σκέψη γίνεται ένα
είδος φωνής. (Piaget - Inhelder, 1967 στο Κολέζα 2000).
οι κρίσεις των παιδιών βασίζονται σε παραστάσεις που
έχουν αποκτήσει, σε άμεσα εμπειρικά και εξωτερικά
στοιχεία και όχι σε υποθετικά δεδομένα, μεταφέρουν
φωτογραφικά ότι πέφτει στην αντίληψή τους τονίζοντας την
πληροφοριακή λειτουργία του λόγου.
 Τα παραπάνω δημιουργούν μια κατάσταση παθητικότητας
του παιδιού απέναντι στον εικονικό λόγο.

7. Εικονικός λόγος
Κωδικοποιημένα οπτικά μηνύματα δια μέσου
εικονικών σημαινόντων όπως :
φωτεινότητα, χρώμα, σύνθεση, καδράρισμα, πλάνο,
βάθος πεδίου κλπ
συμβολικός χαρακτήρας κάποιων οπτικών μηνυμάτων

8. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ
Α. Παρατήρηση και καταγραφή του αυθόρμητου
αφηγηματικού λόγου των νηπίων κατά τη διάρκεια της
ανάγνωσης του συγκεκριμένου αλλά και άλλων
παραμυθιών. Ο λόγος των παιδιών κινούνταν στο
πλαίσιο της περιγραφής και της πληροφορίας
διανθισμένος με στοιχεία από τα προσωπικά τους
βιώματα.

9. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ
Β. Δραστηριότητες επαφής των παιδιών με διάφορα εικονικά
σημαίνοντα, είδη εικονικού λόγου και συμβολισμών.
1. συλλογή και έκθεση, διαφόρων τύπων εικόνων, αφίσες,
ταμπέλες, διαφημιστικά έντυπα κ.α.
2. παρατήρηση, κατηγοριοποίηση και αντιπαράθεση των
εικόνων με διάφορα κριτήρια π.χ χρώμα, βάθος πεδίου,
μέγεθος κλπ
3. παιχνίδι με τα κιάλια
4. παιχνίδια με διάφορες πηγές φωτός και σκιάς
5. παρατήρηση πραγμάτων από ψηλά, από χαμηλά, μακριά,
κοντά.
6. σύνθεση με κολάζ νέων εικόνων.

10. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ
Ανάγνωση του παραμυθιού και περιγραφή των εικόνων του
με σκοπό :την ενεργητική ανάγνωση από τα παιδιά, και την
αξιολόγηση του βαθμού της ευαισθητοποίησης που
επετεύχθη από τις προηγούμενες δραστηριότητες.
Η ανάγνωση έγινε με τις εικόνες στραμμένες προς τα
παιδιά, ακολουθώντας με το δάχτυλο τις λέξεις, χωρίς
σχολιασμό των εικόνων από τα παιδιά. Ήταν μια σκόπιμη
επιλογή διότι πιθανόν ο ταυτόχρονος σχολιασμός των
εικόνων από τα παιδιά, με την ανάγνωση του λεκτικού
μέρους, να αγκύλωνε, να καθοδηγούσε δηλαδή την ερμηνεία
τους.
 «ανάγνωση» των εικόνων από τα παιδιά την επόμενη
ημέρα. Εστίαση στα εικονικά σημαίνοντα έτσι ώστε τα
παιδιά να οδηγηθούν στην ανακάλυψη του νοήματος των
εικόνων.
Καταγραφή του λόγου των παιδιών

11. «Ο μικρός στρατιώτης» του Πάουλ Φέρεπτ (κείμενο και
εικονογράφηση), εκδ. Σύγχρονοι Ορίζοντες
Περιορισμένο γλωσσικό μέρος
η εικονογράφηση του παραμυθιού μοιάζει πιο πολύ σε
παιδική ζωγραφιά και κόμικς. Δεν ενδιαφέρεται για τη
λεπτομέρεια αλλά για την πράξη όπως και η παιδική σκέψη,
χρωματική οικονομία, σχεδίαση με μαύρη γραμμή και
γέμισμα με χρώμα,
σχηματοποιημένη, απλουστευμένη επίπεδη και
καρικατουριστική πραγματικότητα σαν αυτή που
παρατηρείται στο παιδικό σχέδιο
πλούσιο σε εικονικά σημαίνοντα όπως χρήση gro plan,
διάφορα πλάνα, καδραρισμένες εικόνες και μη, γεωμετρικές
συνθέσεις, μεγάλα κενά, χρωματικοί συμβολισμοί.

12. Εικόνα 1η.
Σύνθεση αξονική, στο κέντρο της οποίας κυριαρχεί το
μισό πρόσωπο ενός παιδιού και το τανκ (παιχνίδι ;) ,
απουσία βάθους πεδίου, το κέντρο εστίασης πλημμυρίζει
το πεδίο κάνοντας και το πλάνο κοντινό. Η λειτουργία
της είναι κυρίως αφηγηματική με το στοιχείο της
συγκίνησης και έτσι την ανέγνωσαν και τα παιδιά:
ΕΡ: Τι θέλει να μας πει αυτός που έκανε αυτή την εικόνα;
ΑΠ:1. Ότι άρχισε ο πόλεμος και το τάνκ βγάζει
φωτιές(συμβολισμός) για να σκοτώσει τους κακούς.
2. Το παιδάκι φοβήθηκε από τον πόλεμο και κρύφτηκε
πίσω από το τραπέζι για να μη σκοτωθεί από το τανκ.

14. Εικόνα 2η.
‘Έλλειψη καδραρίσματος, (ζωγραφική σε πλαίσιο) εστίαση
στο κέντρο, έλλειψη βάθους πεδίου, γραμμή φυγής προς ένα
φανταστικό χώρο (σχοινί και κάνη του τανκ)
ΕΡ: Τι μας λέει αυτή η εικόνα:
ΑΠ: 1. Το παιδάκι κρατάει το τανκ να μη φύγει και αυτό για
τον πόλεμο.
ΕΡ: Είπες και αυτό. Ποιος άλλος έφυγε για τον πόλεμο:
ΑΠ: Όλοι!.
ΕΡ: Πως το καταλαβαίνουμε αυτό; Με ποιο τρόπο μας το
λέει ο εικονογράφος;
ΑΠ: Έμεινε ολομόναχο, δεν είναι κανείς άλλος μαζί του και
λέει «που να πήγαν όλοι, που να πήγαν;»

16. Εικόνα 3η.
Μεγάλα κενά συντεθειμένα σε παράλληλες διαγώνιες
γραμμές, βάθος, έλλειψη καδραρίσματος (ζωγραφική σε
πλαίσιο) για αίσθηση της συνέχειας, κανονικοί ρυθμοί.
ΕΡ: Τι θέλει να μας πει ο εικονογράφος εδώ;
ΑΠ: Ότι πάρα πολλοί στρατιώτες θα πάνε να πολεμήσουν.
ΕΡ: Πως το καταλαβαίνεις αυτό;
ΑΠ: 1.Είναι τόσοι πολλοί που δεν χωράνε όλοι στη σελίδα!
2. Φτάνουν τόσο μακριά που δε μπορούμε να τους δούμε!
ΕΡ: Γιατί δεν έχουν στόμα;
ΑΠ:1. Τι να πούνε οι καημένοι; Είναι στενοχωρημένοι που
θα πάνε στον πόλεμο και σκέφτονται πώς να είναι εκεί πέρα.
2. Να και το αγαπημένο τους ζωάκι φοβάται! Κρύβεται πίσω
από τους στρατιώτες!

18. Εικόνα 4η.
Μεγάλα κενά, χρώματα έντονα και λίγα(κόκκινο, μπλε,
πράσινο), Πλάνο από κάτω προς τα πάνω, πέρασμα από την
καθαρότητα(μορφές γονιών) στο φλου(στρατιώτες),
γραμμές φυγής( τάνκ, στρατιώτες, αεροπλάνα), φωτεινές και
σκούρες ζώνες.
ΕΡ: Τι θέλει να μας πει αυτή η εικόνα;
 ΑΠ:1.Κοκκίνισε ο ουρανός από τις βόμβες! Τα τάνκ, οι
στρατιώτες και τα αεροπλάνα φεύγουν για τον πόλεμο.
2. Η μαμά και ο μπαμπάς τους βλέπουν που φεύγουν, είναι
λυπημένοι και τους χαιρετάνε.
3. Δεν λένε τίποτα γιατί δεν έχουν στόμα μόνο σκέφτονται.
ΕΡ: Τι να σκέφτονται άραγε;
ΑΠ: Κάνουν προσευχή να μη σκοτωθούν τα παιδάκια τους
και να γυρίσουν γρήγορα

20. Εικόνα 5η.
Τα εικονικά σημαίνοντα σ’ αυτή την εικόνα είναι σχεδόν
ίδια με της προηγούμενης.
ΕΡ: Τι καταλαβαίνετε όταν βλέπετε αυτή την εικόνα;
ΑΠ: πέφτουν βόμβες, τα τάνκ πυροβολούν, γίνεται
χαλασμός!
ΕΡ: Πως το καταλαβαίνετε;
ΑΠ: Μαύρισε ο ουρανός από τους καπνούς, οι βόμβες
κάνουν «μπαμ- μπουμ»…
ΕΡ: Οι στρατιώτες πως νιώθουν;
ΑΠ: Ο ένας πολεμάει, ο άλλος φοβάται και θέλει να φύγει .
 ΕΡ: Που θέλει να πάει;
ΑΠ: Θέλει να γυρίσει πίσω στην άλλη σελίδα, εκεί που είναι
η μαμά με τον μπαμπά του!

22. Εικόνα 6η.
Εστιασμένη σύνθεση, σφιχτό καδράρισμα,
έλλειψη πεδίου βάθους, χρωματική οικονομία με
εναλλαγή αποχρώσεων του κόκκινου.
ΕΡ: τι μας λέει εδώ ο εικονογράφος;
ΑΠ:1. Γέμισε ο τόπος αίματα! Ο ένας στρατιώτης
σκοτώθηκε και ο άλλος κρύφτηκε να γλιτώσει.
2. κλείνει τα’ αυτιά του να μην ακούει τις φωνές
και τους πυροβολισμούς

24. Εικόνα 7η.
Συσσώρευση και εστίαση των μορφών στο ένα επάνω τρίτο
της εικόνας, σημείο φυγής(βλέμμα) και οικονομία χρώματος
που προκαλεί συνδηλώσεις και ένταση.
ΕΡ: Που «πέφτει» το μάτι σας σ’ αυτή την εικόνα;
ΑΠ:1. Εμένα πέφτει στη στεναχώρια τους!
ΕΡ: που την βλέπεις τη στεναχώρια τους;
ΑΠ: Στα μάτια τους!
 2.Εγώ σε αυτό το μεγάλο βράχο.
ΕΡ: ΤΙ κάνουν οι στρατιώτες εκεί;
ΑΠ: 1.Ανέβηκαν για να μη σκοτωθούν γιατί ο βράχος τους
προστατεύει από τις σφαίρες.
 2. Κοιτάνε από κει ψηλά τον πόλεμο και περιμένουν να
τελειώσει

26. Εικόνα 8η.
Gro plan (ζευγάρι), διαδοχική σύνθεση, ζωηρά χρώματα, καθαρές
εκφράσεις.
ΕΡ: Τι θέλει να μας πει εδώ ο εικονογράφος;
ΑΠ: Ο κόσμος χαίρεται, χορεύει, πίνει γιατί ο πόλεμος τελείωσε.
ΕΡ: Γιατί το ζευγάρι στην εικόνα, το ζωγράφισε τόσο μεγάλο;
ΑΠ: Γιατί είναι μπροστά στην εικόνα.
ΕΡ: Και ο στρατιώτης είναι μπροστά, γιατί αυτός δεν είναι τόσο
μεγάλος;
ΑΠ: Γιατί οι άλλοι άνθρωποι χαίρονται πιο πολύ από τον στρατιώτη
ΕΡ: Γιατί ο εικονογράφος ζωγράφισε το στρατιώτη σ’ αυτό το σημείο;
ΑΠ: Γιατί αυτός τώρα γυρίζει από τον πόλεμο και βλέπει τον κόσμο
να χαίρεται.
ΕΡ: Αυτός χαίρεται;
ΑΠ: Χαίρεται..όμως όχι ακόμα πολύ γιατί στο μυαλό του έχει τον
πόλεμο

28. Εικόνα 9η .
Σύνθεση σε βάθος αλλά και διαδοχική, μεγάλα
κενά, πεδίο βάθους, καδράρισμα, αντικείμενα
διαλυμένα (σπίτι), βλέμμα, που λειτουργούν σαν
γραμμές φυγής , χρώματα φωτεινά, καδράρισμα.
ΕΡ: Ποιος θα «διαβάσει» αυτή την εικόνα
ΑΠ: Ο στρατιώτης περπατάει για να πάει στο σπίτι
του. Δεν βρίσκει πολλούς ανθρώπους, μόνο έναν
κοντά στο σπίτι του που είναι χαλασμένο από τον
πόλεμο κα ένα παιδάκι που κοιμάται σ’ ένα κουτί
γιατί μια βόμβα χάλασε το κρεβάτι του

30. Εικόνα 10η.
 Έλλειψη καδραρίσματος, έλλειψη πεδίου βάθους.
ΕΡ: Τι θέλει να μας πει αυτή η εικόνα;
ΑΠ: Θέλει να μας πει ότι όλοι οι άνθρωποι κλαίνε και είναι πολύ
στενοχωρημένοι, γιατί χάλασαν τα σπίτια, ή μπορεί και να
σκοτώθηκαν τα παιδιά τους ή οι μπαμπάδες τους….
ΕΡ: Όπως είδαμε στην εικόνα 3 (με τους στρατιώτες παραταγμένους)
ο εικονογράφος ζωγράφισε και εκεί πολλούς ανθρώπους. Για να
παρατηρήσουμε τις εικόνες 3 και 10. Υπάρχουν και στις δυο πολλοί
άνθρωποι;
ΑΠ: Ναι υπάρχουν αλλά εδώ (3) είναι μακριά ο ένας από τον άλλο.
ΕΡ: Γιατί νομίζετε ότι ο εικονογράφος ζωγράφισε τους ανθρώπους της
εικόνας 10 τον ένα κολλητά στον άλλο;
ΑΠ: Γιατί είναι πολύ λυπημένοι όλοι και θέλουν να είναι κοντά στους
άλλους που είναι και αυτοί λυπημένοι. Δεν θέλουν να είναι μόνοι
τους!

32. Εικόνα 11.
Gro plan, πεδίο βάθους, καδράρισμα, φωτεινά
χρώματα.
ΕΡ: Γιατί ο εικονογράφος ζωγράφισε τόσο μεγάλο το
πρόσωπο του στρατιώτη;
ΑΠ: Γιατί ο καημένος ξαφνιάστηκε πολύ, και
στενοχωρήθηκε που είδε το σπίτι του γκρεμισμένο

34. Εικόνα 12.
Αξονική σύνθεση, φωτεινά χρώματα, βάθος πεδίου.
ΕΡ: Τι μας λέει αυτή η εικόνα;
ΑΠ: Ο μικρός στρατιώτης βρήκε την οικογένειά του,
χάρηκε πολύ και έτρεξε να τους αγκαλιάσει.
ΕΡ: Υπάρχει κάτι που δεν είχαμε ξαναδεί σε άλλη εικόνα;
ΑΠ: Ναι, ο ήλιος.
ΕΡ: Γιατί νομίζετε ότι ζωγράφισε ο εικονογράφος τον ήλιο
στο κέντρο της εικόνας;
ΑΠ: Για να μας δείξει ότι είναι μέρα.
ΕΡ: Μα και στην προηγούμενη φωτογραφία δεν ήταν μέρα;
ΑΠ: Ναι αλλά εκεί το παιδάκι ήταν ακόμα στενοχωρημένο
γιατί δεν ήξερε ότι ζούσαν οι συγγενείς του, όμως εδώ(12)
χαίρεται και ο ήλιος μαζί μ’ αυτό!

36. Εικόνα 13.
Μεγάλα κενά σε διαγώνιες παράλληλες γραμμές, βάθος
πεδίου, έντονο λευκό και μουντά χρώματα(ελάχιστα).
ΕΡ: Τι διαβάζουμε σ’ αυτή την εικόνα;
ΑΠ: Σκοτώθηκαν τόσοι πολλοί που δεν χωράνε στο
παραμύθι!
ΕΡ: Σας θυμίζει κάποια άλλη εικόνα;
ΑΠ: Ναι την εικόνα με τους στρατιώτες.
ΕΡ: Γιατί σου την θυμίζει; (παράθεση εικόνων και
σύγκριση)
ΑΠ: 1.Και οι στρατιώτες είναι μακριά ο ένας από τον
άλλο.
2. είναι στη σειρά 3. και αυτοί είναι πολλοί και δεν
χωράνε…

38. Εικόνα 14.
Έντονα χρώματα, βάθος πεδίου, περιγραφική-
αφηγηματική λειτουργία, συμμετρικές γεωγραφικές
ζώνες
ΕΡ: Γιατί ζωγράφισε αυτή την εικόνα ο εικονογράφος;
ΑΠ: Για να μας δείξει ότι ο μικρός στρατιώτης γυρίζει
πάλι το σπίτι του και τον βοηθάνε και οι φίλοι του και
δεν θέλει να πολεμήσει άλλη φορά.

40. Εικόνα 15.
ΕΡ: Θα μου διαβάσετε αυτή την εικόνα;
ΑΠ: 1.Το παιδάκι ανέβηκε στη σκεπή και
σκέφτεται όσα έγιναν, όμως ένα πουλάκι του λέει
«μη φοβάσαι παιδάκι, δεν θα γίνει ξανά πόλεμος.
2. Η μαμά του το κοιτάζει και του λέει « μη
κάθεσαι στα σκοτάδια, έλα μέσα στο σπίτι μας που
έχει φως»
3. Η γατούλα του πήγε να του κάνει παρέα για να
μη φοβάται.

42. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
 1. χωρίς την ευαισθητοποίηση στα εικονικά
σημαίνοντα, η ανάγνωση των εικόνων από τα
παιδιά έχει κυρίως μια διάσταση πληροφοριακή
και περιγραφική, ανάλογα με τα πολιτιστικά και
προσωπικά τους βιώματα. ( Κατά την πρώτη
ανάγνωση, κυρίως, αρκετά νήπια έκαναν σχόλια
του τύπου: «τις απόκριες θα ντυθώ και εγώ
στρατιώτης και θα σκοτώσω τους κακούς», «άμα
ήταν εκεί οι power ranger θα τους εξαφάνιζαν»,
«στο πάρτι μου για τα γενέθλιά μου είχα κι εγώ
σημαιούλες.. κ.α)

43. συνέχεια
2. Μετά τις δραστηριότητες ευαισθητοποίησης και με τις
κατάλληλες ερωτήσεις που βοηθούσαν τα παιδιά ν’
αποκολληθούν από το πλαίσιο ή να επικεντρώσουν την
προσοχή τους στα εικονικά σημαίνοντα, η κατανόηση των
νοημάτων της εικόνας ήταν εφικτή και έτσι έβλεπαν και πίσω
από τα εξωτερικά επιφανειακά μηνύματα διαβάζοντας την
επικοινωνιακή πρόθεση του δημιουργού. Σε κάποιες δε
περιπτώσεις η ενεργητική ανάγνωση των εικόνων έγινε και
χωρίς την βοηθητική παρέμβαση της ερευνήτριας.

44. συνέχεια
Η αρχική υπόθεση επομένως επαληθεύεται και
επιβεβαιώνει την άποψη ότι η προσέγγιση μέσω
διδακτικών δραστηριοτήτων των διαφόρων
μηνυμάτων- σημαινόντων κάνει τα παιδιά
ενεργητικούς δέκτες αυτών.
η «οπτική εκ/ση» βοηθά ακόμη και το παιδί της
νηπιακής ηλικίας να κάνει ένα βήμα πιο πέρα, αφ’
ενός από τα χαρακτηριστικά που δεσμεύουν τη σκέψη
του άρα και το λόγο του και αφ’ ετέρου να ξεφύγει
από τα εγγενή χαρακτηριστικά της εικόνας έτσι ώστε
να της αποδίδει τον πραγματικό της σκοπό.