yliko

1. Γραμματολογική τοποθέτηση του έργου
Είναι το τελευταίο ποίημα του Σεφέρη. Συμπεριλαμβάνεται στο Τετράδιο Γυμνασμάτων Β΄
(Ίκαρος, 1976) και δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στα γαλλικά, στην παρισινή εφημερίδα Le
Monde, μαζί με μια εκτενή συνέντευξη του ποιητή και ένα μήνα περίπου αργότερα δημοσιεύτηκε
και στην αθηναϊκή εφημερίδα το Βήμα (23.9.71) τρεις μέρες μετά το θάνατό του στην περίοδο της
δικτατορίας. Το ποίημα βασίζεται σε μια περικοπή του Πλάτωνα (Πολιτεία 614 κ.ε.) που
αναφέρεται στη μεταθανάτια τιμωρία των αδίκων και ιδιαίτερα του Αρδιαίου. Ο Αρδιαίος,
τύραννος σε μια πόλη, είχε σκοτώσει τον πατέρα του και τον μεγαλύτερο του αδερφό του. Γι' αυτό
και η τιμωρία του, καθώς και των άλλων τυράννων, στον άλλο κόσμο στάθηκε φοβερή. Όταν
εξέτισαν την καθιερωμένη ποινή που επιβαλλόταν στους αδίκους και ετοιμαζόταν να βγουν στο
φως, το στόμιο δεν τους δεχόταν αλλά έβγαζε ένα μουγκρητό. "Την ίδια ώρα άντρες άγριοι και όλο
φωτιά που βρισκόταν εκεί και ήξεραν τι σημαίνει αυτό το μουγκρητό, τον Αρδιαίο και μερικούς
άλλους αφού τους έδεσαν τα χέρια και τα πόδια και το κεφάλι, αφού τους έριξαν κάτω και τους
έγδαραν, άρχισαν να τους σέρνουν έξω από το δρόμο και να τους ξεσκίζουν επάνω στ' ασπαλάθια και
σε όλους όσοι περνούσαν από εκεί εξηγούσαν τις αιτίες που τα παθαίνουν αυτά και έλεγαν πως τους
πηγαίνουν να τους ρίξουν στα Τάρταρα". (Πλάτωνος Πολιτεία 616).
Το ποίημα «Επί ασπαλάθων...» έχει βέβαια ως θέμα την τιμωρία του πανάθλιου Τυράννου
Αρδιαίου, το περιεχόμενό του ωστόσο αποτελεί στην ουσία μια καταγγελία κατά της δικτατορίας
και -πολύ περισσότερο- μία υπόδειξη για τη βίαιη τιμωρία που θα έπρεπε να αποδοθεί στους
μυσαρούς δικτάτορες. Το καθεστώς ανελευθερίας, που διένυε την πέμπτη του χρονιά, προκαλούσε
έντονη δυσαρέσκεια στον ποιητή, ο οποίος μέσα από έναν τυχαίο συνειρμό φέρνει στο νου του την
τιμωρία που είχε επιβληθεί στον Αρδιαίο -έναν αδελφοκτόνο και πατροκτόνο τύραννο της
Παμφυλίας- όπως αυτή καταγράφεται στην Πολιτεία του Πλάτωνα. Το ποίημα επομένως αποκτά
διαχρονικότητα, καθώς δένεται το παρόν όχι μόνο με την εποχή του Πλάτωνα αλλά ακόμη και με
την εποχή των μυθικών χρόνων κι λειτουργεί ως αλληγορική προφητεία.

2. «Όσοι διαβάσαμε (και ξαναδιαβάσαμε αργότερα) το ποίημα, νιώσαμε το Σεπτέμβρη του ’71,
πως οι τελευταίοι αυτοί στίχοι του πεθαμένου ποιητή, γραμμένοι το Μάρτη της ίδιας χρονιάς,
χτυπούσαν όχι τον αρχαίο τύραννο του Πλάτωνα, αλλά τους σύγχρονους και (το κυριότερο) είχαμε
έντονη και ξεκάθαρη την αίσθηση πως το ποίημα ήθελε να μας μεταδώσει μια «σκληρή του Δίκαιου
αστραπή ελπίδα», όπως έλεγε ο Σικελιανός, μέσα σε όμοιες συνθήκες κι αυτός, πριν ακριβώς τριάντα
χρόνια (δηλ. το 1941): ότι οι σύγχρονοι τύραννοί μας θα τα «πλερώσουνε τα κρίματά τους» όχι στον
«κάτω κόσμο» όπως ο «πανάθλιος Παμφύλιος» του κειμένου αλλά «τώρα και εδώ»
(Ξ. Α. Κοκόλης, «Επί ασπαλάθων», εφημ. Αυγή, 20-9-1981)
Γιώργος Σεφέρης «Επί Ασπαλάθων ...»
Ήταν ωραίο το Σούνιο τη μέρα εκείνη του Ευαγγελισμού
πάλι με την άνοιξη.
Λιγοστά πράσινα φύλλα γύρω στις σκουριασμένες πέτρες
το κόκκινο χώμα κι ασπάλαθοι
δείχνοντας έτοιμα τα μεγάλα τους βελόνια
και τους κίτρινους ανθούς.
Απόμακρα οι αρχαίες κολόνες, χορδές μιας άρπας αντηχούν ακόμη ...
Γαλήνη.
- Τι μπορεί να μου θύμισε τον Αρδιαίο εκείνον;
Μια λέξη στον Πλάτωνα θαρρώ, χαμένη στου μυαλού τ' αυλάκια·
τ' όνομα του κίτρινου θάμνου
δεν άλλαξε από εκείνους τους καιρούς.
Το βράδυ βρήκα την περικοπή:
«Τον έδεσαν χειροπόδαρα» μας λέει
«τον έριξαν χάμω και τον έγδαραν
τον έσυραν παράμερα τον καταξέσκισαν
απάνω στους αγκαθερούς ασπάλαθους
και πήγαν και τον πέταξαν στον Τάρταρο, κουρέλι».
Έτσι στον κάτω κόσμο πλέρωνε τα κρίματά του
ο Παμφύλιος Αρδιαίος ο πανάθλιος Τύραννος.
31 του Μάρτη 1971
ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
1. Δομή – Πλαγιότιτλοι
Το ποίημα διακρίνεται σε τρία άνισα στροφικά σχήματα που λειτουργούν ως τρία ποιητικά
επίπεδα:

3. α) στ.1-7: «Στο Σούνιο την ημέρα του Ευαγγελισμού». Μια λυρική τοπιογραφία, προβολή ενός
κλασικού ελληνικού τοπίου. Τόνος λιτός, συγκρατημένος, απαλός.
β) στ.8-18: «Η τιμωρία του Αρδιαίου». Η ανάμνηση της πλατωνικής περικοπής και ο συσχετισμός
με το παρόν του ποιητή. Τόνος οργίλος, συναισθηματική έξαρση (αντισεφερικό στοιχείο).
γ)στ.19-20: «Η τύχη του πανάθλιου Τυράννου». Εξόδειοι στίχοι – παραβολικό σχήμα (ύβρις – άτη
– τίσις) της ποιητικής αλληγορίας. Τόνος ήρεμος.
Ήταν ωραίο το Σούνιο τη μέρα εκείνη του Ευαγγελισμού
πάλι με την άνοιξη.
2. Προσδιορισμός τόπου και χρόνου – Η φυγή του ποιητή ανήμερα του Ευαγγελισμού
Την ημέρα του Ευαγγελισμού, ημέρα που οι δικτάτορες συνήθιζαν να διενεργούν
μεγαλειώδεις παρελάσεις και το καθεστώς τους να αυτοπαραλληλίζεται με την «Επανάσταση» του
’21, ο ποιητής επιλέγει να καταφύγει στη γαλήνη και την ερημιά του Σουνίου για να νιώσει όπως
καταλαβαίνει ο ίδιος το νόημα της ημέρας, ώστε να αποφύγει όλο το προπαγανδιστικό κλίμα που
επικρατούσε στην Αθήνα (150 χρόνια από το 1821!).
Η αναφορά στην ημέρα του Ευαγγελισμού λειτουργεί μέσα στο ποίημα, όχι μόνο ως
χρονικός προσδιορισμός, αλλά και ως έμμεση υπενθύμιση της ιδιαίτερης σημασίας που έχει η
συγκεκριμένη ημέρα για τους Έλληνες. Ημέρα εορτασμού της ελληνικής επανάστασης και
παράλληλα σημαντική και ελπιδοφόρα ημέρα για το χριστιανισμό. Οι συσχετισμοί που
δημιουργούνται στο μυαλό του αναγνώστη -επαναστατική διάθεση και προσμονή χαρμόσυνης
είδησης- υπηρετούν άριστα το μήνυμα που επιχειρεί να μεταδώσει ο ποιητής.
Ο τρόπος, άλλωστε, με τον οποίο συντάσσει το δεύτερο στίχο «πάλι με την άνοιξη» παρόλο
που σ’ ένα πρώτο επίπεδο συμπληρώνει και αιτιολογεί την αναφορά του πρώτου στίχου «Ήταν
ωραίο το Σούνιο», σε δεύτερη ανάγνωση μας φέρνει στο νου τη λαϊκή ρήση «πάλι με χρόνια, με
καιρούς...» και λειτουργεί ως μήνυμα αισιοδοξίας, ενώ παράλληλα η αναφορά στην άνοιξη μας
παραπέμπει στην αναγέννηση, στο ξύπνημα της φύσης και στην ελπίδα αλλαγής. Ο ίδιος στίχος
θυμίζει το κλέφτικο τραγούδι «Ακόμα ετούτη η Άνοιξη, ραγιάδες, ραγιάδες» με την ίδια
υπαινικτική λειτουργία. Το επίρρημα «πάλι» λειτουργεί πολλαπλά : και για την εποχή του
έτους και για τον εορτασμό της 25ης
Μαρτίου – ίσως και για το καθεστώς, που εξακολουθεί
να υφίσταται. Μια τελευταία σύνδεση του ποιήματος με την εποχή που γράφτηκε είναι η
ένδειξη μετά το τέλος του ποιήματος : 31 του Μάρτη 1971. Πέρα όμως από τους σαφείς
τοπικούς και χρονικούς προσδιορισμούς, το γενικό αντιτυραννικό πνεύμα του ποιήματος μας
παραπέμπει στην εποχή της εφτάχρονης δικτατορίας (1967-1974).
Λιγοστά πράσινα φύλλα γύρω στις σκουριασμένες πέτρες
το κόκκινο χώμα κι ασπάλαθοι
δείχνοντας έτοιμα τα μεγάλα τους βελόνια
και τους κίτρινους ανθούς.
Απόμακρα οι αρχαίες κολόνες, χορδές μιας άρπας αντηχούν ακόμη ...
3. Οι δύο εικόνες του Σουνίου

4. Στην πρώτη στροφική ενότητα (στ. 1-7) ο ποιητής χαρακτηρίζει πρώτα το Σούνιο «ωραίο»
και στη συνέχεια παρουσιάζει τα στοιχεία που αιτιολογούν αυτόν το χαρακτηρισμό,
δίνοντας δύο όψεις του τοπίου :
Α) Η πρώτη εικόνα αναφέρεται στο ανοιξιάτικο φυσικό τοπίο και τη συνθέτουν :
Η περιγραφή της φύσης του Σουνίου εμπεριέχει και τη σημαντική αναφορά στους
ασπάλαθους που αποτελούν το ερέθισμα για τη μνήμη του ποιητή. Πάνω στα μεγάλα βελόνια των
ασπάλαθων καταξέσκισαν τον τύραννο Αρδιαίο, πάνω σ’ αυτά θα μπορούσαν να σύρουν και τους
σημερινούς τύραννους, είναι η σκέψη που κάνει ο ποιητής.
Ο χώρος του Σουνίου έχει λιγοστά πράσινα φύλλα, αφενός γιατί είμαστε ακόμη στην αρχή
της άνοιξης κι αφετέρου γιατί η βλάστηση στην περιοχή δεν είναι ιδιαίτερα πυκνή. Οι πέτρες -το
κυρίαρχο στοιχείο του τοπίου- μετά από τις βροχές του χειμώνα μοιάζουν «σκουριασμένες», μια
μεταφορική χρήση του επιθέτου για να αποδώσει τη δυσχρωμία των πολυκαιρισμένων πετρωμάτων
της περιοχής.
Β) Η δεύτερη εικόνα εντάσσεται στη φύση, όμως δεν είναι δημιούργημα δικό της, παρά
αποτελεί απόηχο της ελληνικής πολιτισμικής παράδοσης, και ειδικά του κλασικού
Ελληνισμού, ο οποίος εξακολουθεί να κάνει αισθητή την παρουσία του ως σήμερα
(«αντηχούν» : χρησιμοποιείται το ρήμα σε «εξακολουθητικό» ενεστώτα, για να δηλωθεί η
επίδραση και η επιβίωση του αρχαίου κλασικού παρελθόντος ως το παρόν.).
Οι κολόνες του ναού του Ποσειδώνα θυμίζουν στον ποιητή τις χορδές μιας άρπας (εικόνα
οπτική και ηχητική με μεταφορικό τρόπο) που αντηχεί ακόμη, φέρνοντας μνήμες από εποχές
μεγαλείου και αγωνιστικής διάθεσης. Ο ναός, που στα χρόνια της αρχαιότητας ήταν καλά
οχυρωμένος, βρισκόταν σ’ ένα σημείο με ιδιαίτερη στρατηγική αξία για τους Αθηναίους, καθώς
μπορούσαν από εκεί να ελέγχουν την είσοδο στο Σαρωνικό κόλπο.
Οι κολόνες που έχουν απομείνει σήμερα μπορεί να μην αποκαλύπτουν πλήρως την
αλλοτινή ομορφιά του ναού, μας θυμίζουν όμως πάντοτε τις ένδοξες στιγμές που γνώρισε ο λαός
μας, αλλά και τους σημαντικούς αγώνες που αναγκάστηκε να πραγματοποιήσει κατά καιρούς.
Δηλώνεται επομένως, η επίδραση και η επιβίωση του αρχαίου κλασικού παρελθόντος ως το παρόν.
Οι εντυπώσεις του ποιητή από τις δύο παραπάνω εικόνες του Σουνίου δεν ανταποκρίνονται σε
μιαν αντικειμενικά ωραία πραγματικότητα, αλλά η υποκειμενική ματιά του είναι εκείνη που
ωραιοποιεί τα πράγματα και όλα όσα δίνει στις δύο εικόνες έχουν αξία συναισθηματική γι’ αυτόν,
επειδή αποτελούν γνωρίσματα του ελληνικού τοπίου.
4.Οι ασπάλαθοι

5. Η χρήση της χαρακτηριστικής φράσης «δείχνοντας έτοιμα τα μεγάλα τους βελόνια»
θα μπορούσε, σε συσχετισμό με το κεντρικό θέμα του ποιήματος, να σχολιαστεί έτσι : θέμα
του ποιήματος είναι η τιμωρία του πανάθλιου τυράννου Αρδιαίου. Στόχος του να υποδείξει
τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να τιμωρηθούν και οι σύγχρονοι τύραννοι : να συρθούν και
αυτοί επί ασπαλάθων (επομένως και ο τίτλος του ποιήματος παραπέμπει βέβαια στο
παρελθόν, αλλά υποδεικνύει ή προβλέπει τη μελλοντική τιμωρία των σύγχρονων τυράννων).
Για την τιμωρία λοιπόν οι ασπάλαθοι υπάρχουν, αφού φυτρώνουν ακόμη στην ίδια περιοχή
και δείχνουν έτοιμα τα μεγάλα τους βελόνια : θα προξενήσουν βαθιά οδύνη στους τυράννους.
Η λέξη έτοιμα λειτουργεί και ως προσήμανση γιατί περιμένουμε να δούμε για ποια
λειτουργία ήταν έτοιμα.
Γαλήνη
5.Η γαλήνη
Εδώ η χρήση της λέξης έχει διττή σημασία : η ηρεμία του τοπίου και μεταφορικά η ψυχική
ηρεμία του ποιητή που του δίνει την ευκαιρία να αφεθεί σε σκέψεις, με αποτέλεσμα να
λειτουργήσει ο νους του συνειρμικά, να περιπλανηθεί στο παρελθόν και να ανασύρει τη μνήμη του
πλατωνικού χωρίου.
Ο μονολεκτικός στίχος που εισάγει τη δεύτερη στροφή του ποιήματος έχει ιδιαίτερη αξία,
καθώς δημιουργεί μια έντονη αντίθεση σε σχέση τόσο με τη συναισθηματική κατάσταση του
ποιητή όσο και με τη γενικότερη κατάσταση που κυριαρχεί στη χώρα. Ο Σεφέρης είναι οργισμένος
-στοιχείο που σπάνια εκφράζεται με τόση ένταση στην ποίησή του- και στους επόμενους στίχους
θα καταγράψει τις εικόνες της φρικιαστικής τιμωρίας που αντλεί από τον Πλάτωνα και τις θεωρεί
απολύτως αρμόζουσες και για τους δικτάτορες της εποχής του.
Η γαλήνη αυτή, βέβαια, μας παραπέμπει στην ησυχία που επικρατεί λίγο προτού ξεσπάσει η
μπόρα, καθώς αμέσως μετά πρόκειται να δοθεί με ιδιαίτερη παραστατικότητα η οργή που
αισθάνεται ο ποιητής. Η αίσθηση της γαλήνης, επομένως, λειτουργεί ως το μέσο για τη μετάβαση
από το σήμερα στο παρελθόν, από την ομορφιά και ηρεμία του τοπίου στην σκληρότητα της
τιμωρίας που επιβλήθηκε στον Αρδιαίο.
6.Τα αποσιωπητικά
Στο τέλος του στίχου 7 ο ποιητής χρησιμοποιεί τα αποσιωπητικά, που έχουν αυτή τη
λειτουργία : η θέα των ασπάλαθων και του αρχαίου ναού φέρνει στον ποιητή κάποιες σκέψεις, οι
οποίες παραλείπονται, και τα αποσιωπητικά χρησιμοποιούνται για να καλύψουν το φαινομενικό κενό
που υπάρχει ανάμεσα στην πρώτη και στη δεύτερη στροφική ενότητα. ΄Ετσι θα λειτουργήσουν οι
συνειρμοί που θα οδηγήσουν στην ερώτηση του στίχου 9 και στη συνέχεια στην παρουσίαση του
κύριου θέματος του ποιήματος

6. - Τι μπορεί να μου θύμισε τον Αρδιαίο εκείνον;
Μια λέξη στον Πλάτωνα θαρρώ, χαμένη στου μυαλού τ’ αυλάκια·
τ’ όνομα του κίτρινου θάμνου
δεν άλλαξε από εκείνους τους καιρούς.
7.Η ερώτηση του στίχου 9 και ο συνειρμός
Η μετάβαση της ποιητικής σκέψης στον Αρδιαίο γίνεται συνειρμικά και με τη χρήση της
ερώτησης του ποιητή στον εαυτό του : στο νου του ήρθε ξαφνικά ο Αρδιαίος, προφανώς συνειρμικά,
αφού αυτό έγινε ασυνείδητα. Και ο ποιητής αναρωτιέται τι είναι εκείνο που του έφερε στο νου τον
Αρδιαίο. Διαπιστώνει λοιπόν ότι η θέα των ασπαλαθιών (οπτική παράσταση) ανέσυρε στη μνήμη του
την ίδια λέξη. Η αναφορά στους ασπάλαθους δημιουργεί στη σκέψη του ποιητή τον συνειρμό πάνω
στον οποίο δομείται όλο το ποίημα. Το γεγονός ότι η ονομασία του θάμνου αυτού δεν άλλαξε από
την αρχαιότητα έως σήμερα, επιτρέπει στον ποιητή να θυμηθεί ένα χωρίο από την Πολιτεία του
Πλάτωνα, το οποίο ξαφνικά φαντάξει εξαιρετικά επίκαιρο (ο συνειρμός λειτούργησε σύμφωνα με
το «νόμο της ομοιότητας»). Για τη χρήση της ερώτησης ως εκφραστικού μέσου : η ερώτηση,
δίνοντας δραματικότητα στο λόγο, χρησιμοποιείται για να ξετυλιχτεί η συνέχεια του συνειρμού.
Υποθέτουμε ότι μονολογεί.
8.Η φράση στου μυαλού τ’ αυλάκια (στ.10)
Την αντλεί ο ποιητής από τον Αισχύλο (ΕΠΤΑ ΕΠΙ ΘΗΒΑΣ, στ. 593 : βαθύ αυλάκι
στο μυαλό…) Ο αρχαίος ποιητής εννοεί την εικόνα που παρουσιάζει ο εγκέφαλος
εξωτερικά. Σχετικά με την «αποθήκευση» των παραστάσεων που προσλαμβάνει το μυαλό
και αναπλάθει η συνείδηση έχουν διατυπωθεί πολλές θεωρίες : σύμφωνα με μια από αυτές,
οι παραστάσεις εγγράφονται στα νευρικά κύτταρα του εγκεφάλου χαράζοντας σ’ αυτά
μικρά αυλάκια , όπως περίπου συμβαίνει με τους ήχους στους δίσκους του γραμμοφώνου,
και αναπλάθονται με ανάλογο τρόπο.
Το βράδυ βρήκα την περικοπή:
«Τον έδεσαν χειροπόδαρα» μας λέει
«τον έριξαν χάμω και τον έγδαραν
τον έσυραν παράμερα τον καταξέσκισαν
απάνω στους αγκαθερούς ασπάλαθους
και πήγαν και τον πέταξαν στον Τάρταρο, κουρέλι».
9.Η τιμωρία του Αρδιαίου
Η τιμωρία που επιβλήθηκε στον Τύραννο Αρδιαίο, μοιάζει να είναι ιδανική και για τους
ανθρώπους που τόλμησαν να στερήσουν την ελευθερία των Ελλήνων και με σκληρότητα και
διώξεις τους εμποδίζουν από κάθε αντίδραση. Η πολύχρονη, πλέον, δικτατορία έχει σωρεύσει στην
ψυχή του ποιητή, αλλά και των Ελλήνων εν γένει, μια οργή που το ξέσπασμά της θα είναι
αναπόφευκτο και βίαιο. Ο ποιητής παραθέτει το χωρίο του Πλάτωνα με την ελπίδα πως σύντομα οι
δικτάτορες θα τύχουν ανάλογης τιμωρίας, ώστε να αντιληφθούν πόσο επώδυνη είναι για τους
ανθρώπους αυτή η κατάσταση ανελευθερίας και περιορισμού.

7. Η εικόνα του τυράννου που γδέρνεται ζωντανός και κατόπιν ξεσκίζεται πάνω στα αγκάθια
των ασπάλαθων, είναι εξαιρετικά βίαιη και αποκαλύπτει την ένταση της οργής που αισθάνεται ο
ποιητής.
Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι σε αυτό το ποίημα, ο Σεφέρης, πλάι στα στοιχεία που
αποτελούν βασικά γνωρίσματα της τεχνικής του, όπως είναι οι αναφορές στην αρχαιότητα και σε
αρχαιοελληνικούς μύθους, εμφανίζει μια συναισθηματική φόρτιση πρωτόφαντη:
 Ρήματα με έντονα ενεργητική σημασία που δηλώνουν τα σκληρά και άγρια βασανιστήρια
 Κλιμακούμενη ένταση που ξεκινάει από το απλό δέσιμο του ενόχου για να φτάσει στο πλήρες
κουρέλιασμά του.
 Το αποκορύφωμα της τιμωρίας διατυπώνεται στον ποιητικό λόγο ρυθμικά: ο τελευταίος στίχος
είναι ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος.
Έτσι στον κάτω κόσμο πλέρωνε τα κρίματά του
ο Παμφύλιος Αρδιαίος ο πανάθλιος Τύραννος.
10.Η προέκταση του συνειρμού του ποιητή
Η δίστιχη στροφή που κλείνει το ποίημα έρχεται ως προειδοποίηση ή ως υπενθύμιση προς
τους δικτάτορες, πως έτσι πλήρωσε τα κρίματά του ο Αρδιαίος, έτσι όπως θα πρέπει να τα
πληρώσετε κι εσείς. Το επιλογικό αυτό μήνυμα του ποιήματος εκφράζει την ελπίδα του ποιητή πως
η δικαιοσύνη θα κυριαρχήσει και οι πανάθλιοι και μυσαροί Τύραννοι θα τιμωρηθούν, όπως
τιμωρήθηκε και ο Αρδιαίος. επίπεδα (η αφηγηματική μνήμη – ιστορική και αρχαία, η μετάπλαση
του ποιητικού μύθου σε ποιητική αλληγορία και το παραβολικό σχήμα με το οποίο ολοκληρώνεται
το τρίπτυχο ύβρις – άτη – τίσις).
11.Η λέξη « τύραννος »
Η λέξη « τύραννος » αρχικά σημαίνει βασιλιάς (αυτή τη σημασία έχει
στον Οιδίποδα ). Με τον καιρό η σημασία εκπίπτει και τύραννος είναι αυτός που
καταλαμβάνει την εξουσία με τη βία και την ασκεί με σκληρό και βάναυσο τρόπο,
με αυθαιρεσίες και παρανομίες. Αυτή τη σημασία έχει η λέξη στον Πλάτωνα.
12.Η λέξη «πλέρωνε» (αντί «πλήρωνε»)
Ο παρατατικός υποννοεί την εξακολουθητική τιμωρία και η επιλογή του λαϊκότερου όρου,
αντί του όρου «πλήρωνε» δίνει έμφαση στο λαϊκό χαρακτήρα της τιμωρίας των τυράννων
διαχρονικά.
13. Τα συναισθήματα του ποιητή
Σύμφωνα με τα στοιχεία που μας δίνει το ποίημα και όσα γνωρίζουμε για τις συνθήκες
εκείνων των ημερών μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο ποιητής έφυγε από την Αθήνα και πήγε στο
Σούνιο φορτισμένος από αισθήματα αγανάκτησης και αποστροφής για το καθεστώς που είχε
επιβληθεί στην Ελλάδα, και πόνο για όσα ο λαός υφίσταται. Στο Σούνιο, όπου κατέφυγε, του
προσφέρουν ψυχική γαλήνη το φυσικό τοπίο και η μακρινή θέα των ερειπίων του αρχαίου ναού,
ενώ στη συνέχεια είναι φανερή η ικανοποίησή του από την τιμωρία του Αρδιαίου.
Το ποίημα είναι ένα ωραίο παράδειγμα για την πρωτογενή δηλαδή τη μαγική λειτουργία της
ποίησης. Μέσα στο χώρο του συντελείται μια κάθαρση (η φρικτή τιμωρία του πανάθλιου
τυράννου) η οποία δεν έχει ακόμα συντελεστεί στο χώρο της πραγματικότητας (το ποίημα είναι

8. γραμμένο το 1971 και η δικτατορία έπεσε το ’74). Το ποίημα λειτουργεί επομένως ως αλληγορική
προφητεία.
14. Το θέμα της κατάφασης στα βασανιστήρια
Ενώ στα βασανιστήρια είναι ένα πολύ σκληρό και φρικτό μέσο, για οποίο σκοπό και αν
χρησιμοποιούνται, ο Πλάτωνας και ο Σεφέρης δείχνουν να τα αποδέχονται με ικανοποίηση. Είναι
τόσο ισχυρή η προσήλωση του αρχαίου στοχαστή και του σύγχρονου ποιητή στις αρχές της
δημοκρατίας και της δικαιοσύνης, ώστε φτάνουν στο σημείο να μην απορρίπτουν τα βασανιστήρια
ως μέσο παραδειγματισμού αλλά και ως μέσο ικανοποίησης του κοινού αισθήματος της
δικαιοσύνης. Εξάλλου η σκληρότητα των τυράννων είναι τόσο μεγάλη και τα εγκλήματά τους τόσο
βαριά, ώστε δεν αφήνουν περιθώρια για οίκτο ούτε στους νηφάλιους ανθρώπους του πνεύματος.
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΕΧΝΙΚΗΣ
►Η συνειρμική σκέψη του ποιητή (συνειρμικές αλληλουχίες)
Η σκέψη του ποιητή λειτουργεί συνειρμικά:
α. Το Σούνιο (καταφύγιο του ποιητή)
β. Η μέρα της 25ης
Μαρτίου (ημέρα που γιορτάζονται οι αγώνες για την ελευθερία) φέρνει στη
μνήμη του ποιητή τη δικτατορία (σύμφωνα με το συνειρμικό νόμο της αντίθεσης).
γ. Οι αρχαίες κολώνες κάνουν τη σκέψη να μεταβεί στον κόσμο της αρχαιότητας και στο κείμενο
του Πλάτωνα (νόμος της ομοιότητας).
δ. Οι ασπάλαθοι θυμίζουν το αρχαίο όνομα του φυτού, που είναι το ίδιο με το σημερινό (νόμος της
ομοιότητας)και αυτό φέρνει στη μνήμη τον Αρδιαίο, για τον οποίο γίνεται λόγος στη σχετική
περικοπή (νόμος της συνάφειας στο χώρο).
ε. Η τιμωρία του Αρδιαίου φέρνει στη σκέψη του ποιητή την τιμωρία που πρέπει να επιβληθεί
στους συγχρόνους τυράννους (νόμος της ομοιότητας). Η τελευταία συνειρμική λειτουργία δε
δηλώνεται αλλά υπονοείται.
►Τα γνωρίσματα του συμβολισμού
 Χρήση λέξεων-συμβόλων (ημέρα της εορτής, οι ασπάλαθοι, οι άνοιξη κ.ά.)
 Μουσικότητα. Η δεύτερη ενότητα έχει ρυθμό και χρήση ιάμβου στον τελευταίο
δεκαπεντασύλλαβο στίχο.
 Υποβλητικότητα λόγω της έντονης στοχαστικής διάθεσης του ποιητή (βλ. παραπάνω Τα
συναισθήματα του ποιητή)
►Τα εκφραστικά μέσα
 Μεταφορές: σκουρισμένες πέτρες, οι κολώνες…χορδές μιας άρπας…αντηχούν…
 Προσωποποίηση: δείχνοντας έτοιμα τα μεγάλα τους βελόνια
 Αντίθεση: πράσινα - σκουριασμένες
 Επίθετα: ωραίο, λιγοστά, πράσινα, σκουριασμένες, κόκκινο, κίτρινους, αρχαίες…
 Αποσιώπηση (βλ. παραπάνω)

9.  Ερώτηση (βλ. παραπάνω)
 Εικόνες (οπτικές, κινητικές, αφής)
►Γλώσσα – Ύφος
 Λιτά, συγκρατημένα και διακριτικά φορτισμένα στην πρώτη ενότητα.
 Πεζολογικός λόγος και ζωηρό ύφος στη μεταγραφή του αποσπάσματος.
 Καθαρά διαφαίνεται η πολιτική πρόθεση του ποιητή στο τελευταίο γνωμικό δίστιχο,
προδίδοντας ύφος στοχαστικό.
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
1ο Παράλληλο κείμενο: Γ. Σεφέρης, “Η συνομιλία με τον Φαβρίκιο”
Ο Γιώργος Σεφέρης στις “Δοκιμές, τόμος 2ος
, (1948-1971”, βιβλίο που απαρτίζεται από κείμενά
του σχετικά με την ποίηση και την προσωπική του ζωή, στο κεφάλαιο με τίτλο “Η συνομιλία με
τον Φαβρίκιο” βάλει κατά της πολιτικής κατάστασης στην Ελλάδα (πριν τη δικτατορία του 1967),
κατά των “κομματικών συμπτωμάτων μας”, όπως γράφει ο ίδιος. Το όνομα “Φαβρίκιος” είναι
ψευδώνυμο ενός (Κωνσταντινοπολίτη) φίλου του Σεφέρη με τον οποίο συναντιόνταν αρκετές
φορές ή αντάλλασσαν επιστολές σχολιάζοντας τόσο τα λογοτεχνικά πράγματα όσο και την
πολιτική κατάσταση της εποχής τους.
(απόσπασμα)
«…Τους τελευταίους μήνες ειδωθήκαμε αρκετά. Έτυχε η καλή σύμπτωση μιας μεγάλης
περιοδείας που έκαμε στην Κρήτη, το περασμένο καλοκαίρι. Συναντηθήκαμε στ’ ανατολικά του
νησιού, στον Άγιο Νικόλα. Ήταν χαρούμενος, γεμάτος κέφι: “Είμαι στην τρίτη νεότητα” μου είπε.
“Μου θύμισες το Σικελιανό που μου ψιθύρισε κάποτε: Είμαι στην Τρίτη ήβη, την ήβη του Ηρακλή”
του αποκρίθηκα. Έφυγε σε λίγες μέρες. Αργοπόρησα περισσότερο, αλλά τον ξανασυλλογίστηκα,
καθώς διάβαζα ένα κρητικό ρητό που το μνημόνευε μια επιστολή του περασμένου αιώνα:
“Την τύχη του κάθε λαός την κάνει μοναχός του
κι όσα του κάνει η τρέλα του δεν του κάνει οχτρός του.”
Μου φάνηκε τόσο στέρεο, που ευχήθηκα να το ιδώ γραμμένο στ’ ανώφλι της Βουλής των
Ελλήνων. […]
Ωστόσο συλλογίζομαι συχνά εκείνον τον άλλο συναισθηματικό χαρακτήρα, τον παλιό
δάσκαλό μου, το Γιάννη Μακρυγιάννη. Τον παραφράζω: Ως τώρα όλοι βαλθήκαμε να
καταβροχθίσουμε την Ελλάδα. Η στάθμη αυτής της τροφοδοσίας ολοένα κατεβαίνει, σε λίγο θ’
αρχίσει να μας τρώει εκείνη.
Μιλώντας όπως μιλώ, έχω στο νου μου όλα τα κομματικά συμπτώματά μας, από άκρα σε
άκρα, δεξιά ή αριστερά, όπου κι αν εκδηλώνονται. Δε μου φταίνε οι θεσμοί και τα πολιτικά
συστήματα, μου φταίει το δαιμόνιο που έχουμε να εξευτελίζουμε τον κάθε θεσμό και το κάθε
σύστημα, και να σκεπάζουμε τα καμώματά μας με ρητορείες. […]

10. “Μα δεν πρέπει να βοηθήσουμε;” θα ρωτήσουν. Ασφαλώς πρέπει. Δεν είμαι αρμόδιος να
κηρύξω κανόνες γενικής συμπεριφοράς. Όμως, προσωπικά, πιστεύω πως βοηθά καθείς καλύτερα
κάνοντας τη δουλειά που του έδωσε ο Θεός να κάνει σ’ αυτή τη σύντομη ύπαρξή μας, όσο μπορεί
πιο τίμια και παστρικά. Όχι ρίχνοντας τροφή στον κομματικό σάλαγο.
Τις προάλλες ένας μεσόκοπος λογοτέχνης μου έφερε να υπογράψω ένα μανιφέστο.
Αρνήθηκα. “Θ’ αφήσουμε λοιπόν να γίνει δικτατορία;” με ρώτησε. Του είπα: “Η δικτατορία θα
είναι η χαριστική βολή για τον τόπο. Αλλά πιστεύω πως τις δικτατορίες δεν τις σταματούν
μανιφέστα διανοουμένων”. Η αποστροφή που αισθάνομαι για τους ελλαδικούς κομματικούς
τρόπους είναι ανείπωτη. Κι επειδή το καθετί έχει γίνει εκμεταλλεύσιμο κομματικά, δεν εννοώ να
κάνω τίποτε που θα μπορούσε να ενισχύσει αυτόν τον ανεκδιήγητο κολλυβισμό. Είναι άραγε τούτο
κλείσιμο στον εαυτό μου; Δεν το πιστεύω.
Ως εδώ. Θα ήθελα μόνο να προσθέσω, τώρα καθώς συλλογίζομαι τον παλιό μου φίλο, ότι
πέρα απ’ όλα αυτά, το πράγμα που γυρέψαμε ήταν, όπως έγραψε κάποτε:
Μιαν Ελλάδα… καθαρή και που να μη ντρέπεται
να τη φωνάζουνε Ελλάδα».
2ο Παράλληλο κείμενο: Από Βλακεία (Επίγραμμα του Γ. Σεφέρη)
Ελλάς· πυρ! Ελλήνων· πυρ! Χριστιανών· πυρ!
Τρεις λέξεις νεκρές. Γιατί τις σκοτώσατε;»
Χειρόγραφο Οκτ. '68
3ο Παράλληλο κείμενο: Δήλωση Γ. Σεφέρη (28 Μαρτίου 1969 στο ραδιοφωνικό σταθμό ΒΒC)
«Πάει καιρὸς που πήρα την απόφαση να κρατηθώ έξω από τα πολιτικὰ του τόπου.
Προσπάθησα άλλοτε να το εξηγήσω. Αυτὸ δε σημαίνει διόλου πως μου ειναι αδιάφορη η πολιτικὴ
ζωή μας. Έτσι, από τα χρόνια εκείνα, ως τώρα τελευταία, έπαψα κατὰ κανόνα να αγγίζω τέτοια
θέματα· εξάλλου τα όσα δημοσίεψα ως τις αχὲς του 1967 και η κατοπινὴ στάση μου - δεν έχω
δημοσιέψει τίποτα στην Έλλάδα από τότε που φιμώθηκε η ελευθερία - έδειχναν, μου φαίνεται,
αρκετὰ καθαρὰ τη σκέψη μου.
Μολαταύτα, μήνες τώρα, αισθάνομαι μέσα μου και γύρω μου, ολοένα πιο επιτακτικά, το
χρέος να πω ένα λόγο για τη σημερινὴ κατάστασή μας. Με όλη τη δυνατὴ συντομία, να τι θα έλεγα:
Κλείνουν δυὸ χρόνια που μας έχει επιβληθεί ένα καθεστὼς ολωσδιόλου αντίθετο με τα
ιδεώδη για τα οποόα πολέμησε ο κόσμος μας και τόσο περίλαμπρα ο λαός μας στον τελευταιο
παγκόσμιο πόλεμο. Είναι μία κατάσταση υποχρεωτικής νάρκης, όπου όσες πνευματικὲς αξίες
κατορθώσαμε νὰ κρατήσουμε ζωντανές, με πόνους και με κόπους, πάνε κι αυτὲς να
καταποντιστούν μέσα στα ελώδη στεκούμενα νερά. Δε θα μου ήταν δύσκολο να καταλάβω πως
τέτοιες ζημιὲς δε λογαριάζουν πάρα πολὺ για ορισμένους ανθρώπους.

11. Δυστυχώς δὲν πρόκειται μόνον γι᾿ αυτὸ τον κίνδυνο. 'Ολοι πια το διδάχτηκαν και το ξέρουν
πως στις δικτατορικὲς καταστάσεις η αρχὴ μπορεί να μοιάζει εύκολη, όμως η τραγωδία περιμένει
αναπότρεπτη στο τέλος. Το δράμα αυτού του τέλους μας βασανίζει, συνειδητὰ ή ασυνείδητα, όπως
στους παμπάλαιους χοροὺς του Αισχύλου. Όσο μένει η ανωμαλία, τόσο προχωρεί το κακό.
Είμαι ένας ἄνθρωπος χωρὶς κανένα απολύτως πολιτικὸ δεσμὸ και, μπορώ να το πω, μιλώ
χωρὶς φόβο και χωρὶς πάθος. Βλέπω μπροστά μου τον γκρεμὸ όπου μας οδηγεί η καταπίεση που
κάλυψε τον τόπο. Αυτὴ η ανωμαλία πρέπει να σταματήσει. Είναι εθνικὴ επιταγή.
Τώρα ξαναγυρίζω στη σιωπή μου. Παρακαλώ το Θεὸ να μη με φέρει αλλη φορὰ σε
παρόμοια ανάγκη να ξαναμιλήσω».
4ο Παράλληλο κείμενο: Ούτε η μυθολογία, Γ. Ρίτσου
Το ποίημα του Γιάννη Ρίτσου "ΟΥΤΕ Η ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ" γράφτηκε στη Λέρο στις 31 Μαρτίου
1968 και την ίδια ακριβώς μέρα του 1971 ο Γ. Σεφέρης γράφει το γνωστό ποίημα "Επί
ασπαλάθων...", που αναφέρεται στην τυραννική δικτατορία του 1967.
ΟΥΤΕ Η ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ
Έτσι τελειώνει η μέρα, με περίλαμπρα χρώματα, τόσο όμορφα, δίχως
να συμβεί τίποτα για μας. Οι φρουροί ξεχασμένοι στα φυλάκια.
Μια βάρκα πλέει στα ρηχά, σ` ένα χρυσό, ρόδινο, ξένο.
Τα δίχτυα μες στο βούρκο να ψαρεύουν μαύρα ψάρια παχιά και γλοιώδη
αντανακλώντας τις λάμψεις του λυκόφωτος. Κι ύστερα, που άναψαν οι λάμπες
μπήκαμε μέσα και ανατρέξαμε και πάλι στη Μυθολογία, αναζητώντας
κάποια βαθύτερη συσχέτιση, μια μακρινή, γενική αλληγορία
να πραΰνει τη στενότητα του ατομικού κενού. Δε βρήκαμε τίποτα.
Φτωχά μας φάνηκαν και τα κουκιά του ροδιού κι η Περσεφόνη
μπροστά στη νύχτα που κατέβαινε βαριά και στην απόλυτη απουσία.
5ο Παράλληλο κείμενο: Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι «Ελευθερία Έκφρασης»
Το ακόλουθο ποίημα του Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι με τίτλο «Ελευθερία Έκφρασης» είναι ένα
πολιτικό ποίημα για τα τυραννικά καθεστώτα. Σε ποιες αναφορές του αναγνωρίζετε τα «κρίματα
του Παμφύλιου τυράννου Αρδιαίου» από το «Επί Ασπαλάθων»; Οι δύο ποιητές προσεγγίζουν το
κοινό τους θέμα για την τιμωρία των τυράννων από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Ποιες είναι αυτές;
Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι «Ελευθερία Έκφρασης»
Την πρώτη νύχτα πλησιάζουνε
και κλέβουν ένα λουλούδι
από τον κήπο μας
και δε λέμε τίποτα.
Τη δεύτερη νύχτα δεν κρύβονται πλέον
περπατούνε στα λουλούδια,
σκοτώνουν το σκυλί μας
και δε λέμε τίποτα.
Ώσπου μια μέρα
-την πιο διάφανη απ' όλες-

12. μπαίνουν άνετα στο σπίτι μας
ληστεύουν το φεγγάρι μας
γιατί ξέρουνε το φόβο μας
που πνίγει τη φωνή στο λαιμό μας.
Κι επειδή δεν είπαμε τίποτα
πλέον δεν μπορούμε να πούμε τίποτα.
Mayakovsky, Vladimir, Ποιήματα · μετάφραση Γιάννης Ρίτσος,
Παύλος Τιβέρης, Άρης Αλεξάνδρου, Καίτη Δρόσου, Νίκος Παππάς,
Πέτρος Ανταίος, Γιώργης Σαραντής. – Αθήνα, Κοροντζής, 2012.
Με την κατάργηση της προληπτικής λογοκρισίας δημοσιεύεται το βιβλίο-σταθμός, Δεκαοκτώ
κείμενα, όπου περιλαμβάνεται μεταξύ άλλων το ποίημα του Γ. Σεφέρη,
6ο
Παράλληλο κείμενο: Οι γάτες του Αϊ Νικόλα (Ποίημα του Γ. Σεφέρη, μια πολιτική αλληγορία
για τη χούντα.
Τον δ' άνευ λύρας όμως υμνωδεί
θρήνον Ερινύος
αυτοδίδακτος έσωθεν
θυμός, ου το παν έχων
ελπίδος φίλον θράσος.
ΑΓΑΜΕΜΝΩΝ, 990 επ.
«Φαίνεται ο Κάβο-Γάτα...», μου είπε ο καπετάνιος
δείχνοντας ένα χαμηλό γιαλό μέσα στο πούσι
τ' άδειο ακρογιάλι ανήμερα Χριστούγεννα,
«... και κατά τον Πουνέντε αλάργα το κύμα γέννησε την Αφροδίτη·
λένε τον τόπο Πέτρα του Ρωμιού.
Τρία καρτίνια αριστερά!»
Είχε τα μάτια της Σαλώμης η γάτα που έχασα τον άλλο χρόνο
κι ο Ραμαζάν πώς κοίταζε κατάματα το θάνατο,
μέρες ολόκληρες μέσα στο χιόνι της Ανατολής
στον παγωμένον ήλιο
κατάματα μέρες ολόκληρες ο μικρός εφέστιος θεός.
Μη σταθείς ταξιδιώτη.
«Τρία καρτίνια αριστερά» μουρμούρισε ο τιμονιέρης.
...ίσως ο φίλος μου να κοντοστέκουνταν,
ξέμπαρκος τώρα
κλειστός σ' ένα μικρό σπίτι με εικόνες
γυρεύοντας παράθυρα πίσω απ' τα κάδρα.
Χτύπησε η καμπάνα του καραβιού
σαν τη μονέδα πολιτείας που χάθηκε

13. κι ήρθε να ζωντανέψει πέφτοντας
αλλοτινές ελεημοσύνες.
«Παράξενο», ξανάειπε ο καπετάνιος.
«Τούτη η καμπάνα ―μέρα που είναι―
μου θύμισε την άλλη εκείνη, τη μοναστηρίσια.
Διηγότανε την ιστορία ένας καλόγερος
ένας μισότρελος, ένας ονειροπόλος.
»Τον καιρό της μεγάλης στέγνιας,
―σαράντα χρόνια αναβροχιά―
ρημάχτηκε όλο το νησί·
πέθαινε ο κόσμος και γεννιούνταν φίδια.
Μιλιούνια φίδια τούτο τ' ακρωτήρι,
χοντρά σαν το ποδάρι ανθρώπου
και φαρμακερά.
Το μοναστήρι τ' Αϊ-Νικόλα τό ειχαν τότε
Αγιοβασιλείτες καλογέροι
κι ούτε μπορούσαν να δουλέψουν τα χωράφια
κι ούτε να βγάλουν τα κοπάδια στη βοσκή·
τους έσωσαν οι γάτες που αναθρέφαν.
Την κάθε αυγή χτυπούσε μια καμπάνα
και ξεκινούσαν τσούρμο για τη μάχη.
Όλη μέρα χτυπιούνταν ώς την ώρα
που σήμαιναν το βραδινό ταγίνι.
Απόδειπνα πάλι η καμπάνα
και βγαίναν για τον πόλεμο της νύχτας.
Ήτανε θαύμα να τις βλέπεις, λένε,
άλλη κουτσή, κι άλλη στραβή, την άλλη
χωρίς μύτη, χωρίς αυτί, προβιά κουρέλι.
Έτσι με τέσσερεις καμπάνες την ημέρα
πέρασαν μήνες, χρόνια, καιροί κι άλλοι καιροί.
Άγρια πεισματικές και πάντα λαβωμένες
ξολόθρεψαν τα φίδια μα στο τέλος
χαθήκανε· δεν άντεξαν τόσο φαρμάκι.
Ωσάν καράβι καταποντισμένο
τίποτε δεν αφήσαν στον αφρό
μήτε νιαούρισμα, μήτε καμπάνα.
Γραμμή!
Τι να σου κάνουν οι ταλαίπωρες
παλεύοντας και πίνοντας μέρα και νύχτα
το αίμα το φαρμακερό των ερπετών.
Αιώνες φαρμάκι· γενιές φαρμάκι».
«Γραμμή!» αντιλάλησε αδιάφορος ο τιμονιέρης.
Τετάρτη, 5 Φεβρουαρίου 1969

14. Ο Σεφέρης, το Νομπέλ και μια συνωμοσία. Στοκχόλμη,
10 Δεκεμβρίου 1963. O Γιώργος Σεφέρης παραλαμβάνει το Noμπέλ Λογοτεχνίας