1. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΕΤΑΡΤΗ
ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

2. 1. Αμφισβητήσεις της αξίας της
φιλοσοφίας
• Ποια είναι η γνώμη των απλών
ανθρώπων για τη φιλοσοφία, σύμφωνα
με το εγχειρίδιο; Ότι είναι κουραστική,
γιατί μας ζητά να εμβαθύνουμε στα
διάφορα ζητήματα.

3. • Άλλοι πιστεύουν ότι η φιλοσοφική
σκέψη είναι απρόσιτη και άλλοι ότι η
φιλοσοφική ενασχόληση είναι χάσιμο
χρόνου: δεν έχει πρακτικό αντίκρισμα·
αναλώνεται σε σχολαστικές συζητήσεις.

4. • Επίσης ότι κάθε φιλοσοφική αναζήτηση
ή διερεύνηση μπορεί να είναι άσκοπη
και ανώφελη, αφού δεν οδηγεί σε απτά
αποτελέσματα.

5. • Το κριτικό πνεύμα του φιλοσόφου
θεωρείται επικίνδυνο, γιατί μοιάζει να
υπονομεύει τη θρησκευτική πίστη, να
κλονίζει βεβαιότητες, να αμφισβητεί
τους πολιτικούς θεσμούς κ.λπ.

6. • Γι’ αυτό είναι πολλά τα παραδείγματα
από την ιστορία που δείχνουν το διωγμό
των φιλοσόφων (βλ. εγχειρίδιο σ. 15) για
την κριτική τους στάση.

7. • Ο φιλόσοφος ως δεσμώτης και απελευ-
θερωτής εαυτού και των πολλών. Απε-
λευθερώνεται από τα δεσμά του, χάρη
στη δύναμη και τη διαύγεια της σκέψης
του.

8. • Βγαίνει στο φως του ήλιου: αντικρίζει
την αλήθεια. Γυρίζει στο σπήλαιο για να
διδάξει στους δεσμώτες την αληθινή
πραγματικότητα έναντι της απατηλής
πραγματικότητας του σπηλαίου.

9. • Κινδυνεύει να προπηλακιστεί και να
θανατωθεί από τους δεσμώτες που
θέλει να απελευθερώσει: φιλοσοφία ή
εθελοδουλεία; Η αλληγορία του
σπηλαίου: ιδιοφυής σύλληψη.

10. • Η απατηλή ή παραπλανητική πραγματι-
κότητα μας εθίζει τόσο πολύ στο
στρεβλό, το ανεστραμμένο, το παρά-
λογο, ώστε να ταυτίζουμε την επίφαση
με την αντικειμενική αλήθεια.

11. • Ανακεφαλαιωτική επισήμανση: η αξία
της φιλοσοφίας κατά βάθος δεν
αμφισβητείται· αμφισβητείται και πρέ-
πει να αμφισβητείται ό,τι ενίοτε περ-
νάει για φιλοσοφία, χωρίς πραγματικά
να είναι.

12. • Δεν είναι λοιπόν φιλοσοφία η
ακατάσχετη ρητορική ή ατελείωτη
φλυαρία που παρατηρείται συχνά μέσα
στις σκονισμένες αίθουσες και τα άδεια
αμφιθέατρα.

13. 2. Η χρησιμότητα της φιλοσοφίας
Η φιλοσοφία:
Ι) κεντρίζει το ενδιαφέρον των ανθρώ-
πων για θεωρητικές αναζητήσεις γύρω
από μεγάλα ερωτήματα της ανθρώπινης
ύπαρξης,

14. • γύρω από τη συνειδητοποίηση των
γνωσιολογικών μας δυνατοτήτων –δηλ.
μέχρι ποιο βαθμό μπορούμε να έχουμε
γνώσεις για κάτι–, γύρω από
κοσμοθεωρίες και ιδεολογίες, γύρω από
αμφισβητήσεις παραδοσιακών αντιλή-
ψεων κ.α.

15. ΙΙ) Προσφέρει μια αδιάψευστη πνευμα-
τική ενασχόληση ως αντίπαλο δέος προς
την καθημερινή ρουτίνα και πλήξη.

16. ΙΙΙ) Επιτρέπει να αποκτούμε μια εποπτική
εικόνα των πραγμάτων, έτσι ώστε να μη
διαμελίζεται, μέσα σε μια διχασμένη
κοινωνία ή διχασμένο περιβάλλον ζωής,
ούτε η σκέψη μας ούτε ο ψυχισμός μας.

17. IV) Μας μαθαίνει να σκεπτόμαστε
συγκεκριμένα και ρεαλιστικά, με
διαύγεια και σαφήνεια, ώστε να
προσεγγίζουμε τις δυνατές απαντήσεις
στα έσχατα ερωτήματα ή ζητήματα του
ανθρώπινου βίου.

18. V) Έχει πρακτική σημασία: οξύνει την
κριτική μας ικανότητα, μας πορίζει ιδέες,
ακαταμάχητη επιχειρηματολογία, συλλο-
γιστικούς τρόπους και αποτελεσματικές
μεθόδους για έλεγχο των λογικών
σφαλμάτων, για αποδόμηση εδραιω-
μένων προκαταλήψεων, για μια ορθο-
λογική αντιμετώπιση των καθημερινών
προβλημάτων.

19. VI) εξοπλίζει με αφαιρετικό στοχασμό
τους επιστήμονες των επί μέρους
επιστημών, ενώ παράλληλα τους ευαι-
σθητοποιεί απέναντι στην κοινωνία και
σε σχέση με την ανάδειξη του ανθρω-
πιστικού χαρακτήρα της επιστημονικής
έρευνας.

20. VIΙ) Στο ευρύτερο πεδίο της πολιτικής
και κοινωνικής ζωής διαμορφώνει τους
διανοητικούς όρους για να στεκόμαστε
με δημιουργικό και κριτικό βλέμμα
απέναντι στα εκάστοτε τεκταινόμενα.

21. • Όσο πιο φιλοσοφημένοι είναι οι άνθρωποι
που παράγουν πολιτική και επηρεάζουν τις
κοινωνικές εξελίξεις, τόσο πιο πολύ
εδραιώνονται οι αρχές της δικαιοσύνης, της
ισονομίας και ισοπολιτείας.

22. • Στον οικονομικό και διοικητικό τομέα
άρχει η ορθοφροσύνη και η εύτακτη
λειτουργία των οικονομικών μεγεθών και
των διαφόρων θεσμών.

23. • Μαζί με όλα αυτά, μια φιλοσοφημένη
κοινωνία παράγει σκεπτόμενους πολίτες
και όχι παθητικούς ή αλλοτριωμένους
οπαδούς.

24. VIII) Με τη θεωρητική της εμβέλεια
συντελεί στην προετοιμασία μεγάλων
ιστορικών και κοινωνικοπολιτικών μεταβο-
λών ή ρήξεων. Η φιλοσοφία του Διαφωτι-
σμού, για παράδειγμα, προετοίμασε το
έδαφος της Γαλλικής Επανάστασης κ.α.

25. • Παράλληλα αποτελεί εστία αντί-στασης
ή αντιπαράθεσης με την αρνητική όψη
της πολιτικής εξουσίας.

26. IX) Βοηθάει στην προσωπική ζωή του
κάθε ανθρώπου. Του καλλιεργεί μια
αίσθηση αυτονομίας, αυτοπεποίθησης
και πνευματικής ελευθερίας.

27. • Τον απελευθερώνει από φανατισμούς,
εμμονές, δογματισμούς και επιθετική
συμπεριφορά. Επίσης τον εξοικειώνει με
διαλογικούς τρόπους επικοινωνίας και
τον μαθαίνει να σέβεται την ετερότητα.

30. 3. Σχολιασμός κειμένων
• Πλάτων, Γοργίας 484c-486a
• Στο παρόν απόσπασμα ο Καλλικλής παρουσιάζεται από τον Πλάτωνα να
εκφέρει μια κρίση για τη φιλοσοφία. Σύμφωνα με αυτή την κρίση, η
φιλοσοφία ασκεί μια δικαιολογημένη γοητεία στους νέους και συνιστά
ωραίο επίτευγμα για αυτούς, επειδή ασκεί πάνω τους μορφωτικό και
παιδευτικό ρόλο. Όταν όμως εξακολουθεί κανείς να την παίρνει στα
σοβαρά και κατά την ώριμη ηλικία του, τότε οδηγείται στην καταστροφή:
αποχαυνώνει το πνεύμα του, αποκόπτεται από την κοινωνική και πολιτική
δράση και περιθωριοποιείται.

31. • Για να μην παρανοηθεί το συνολικό νόημα του αποσπάσματος από τους
μαθητές, χρειάζεται να γνωρίζουν για τον Καλλικλή τα εξής: ο Καλλικλής
συζητά με τον Σωκράτη και εκπροσωπεί εκείνους τους ανθρώπους που
αναγνωρίζουν ως κίνητρο της κοινωνικής και πολιτικής δράσης την
επιβολή των ισχυρών επί των ασθενέστερων· κάτι δηλαδή που συμβαίνει
και στις δικές μας σημερινές κοινωνίες του άκρατου χρησιμοθηρισμού και
ωφελιμισμού. Ως όργανο για την επίτευξη αυτής της επιβολής προκρίνει
τον ρητορικό λόγο, δηλαδή τον ρητορισμό, και όχι το φιλοσοφικό λόγο.

32. • Γι’ αυτό, οι παραπάνω αρνητικές απόψεις του για τη φιλοσοφία
στοχεύουν στην υπεράσπιση της εδραίας θέσης του περί του δικαίου του
ισχυρότερου. Αυτές οι απόψεις αντιτίθενται στις φιλοσοφικές απόψεις
περί ισότητας και δικαιοσύνης, τις οποίες υπερασπίζεται ο Σωκράτης.
Μάλιστα τις σωκρατικές θέσεις περί ισότητας τις θεωρεί κατασκευή των
ασθενέστερων, των ανίσχυρων πολιτικά και κοινωνικά ανθρώπων.

33. • Κατ’ αυτό το πνεύμα, η αμφισβήτηση της αξίας της
φιλοσοφίας από τον Καλλικλή έχει ιδιοτελή κίνητρα· γι’
αυτό και οι πιο πάνω απόψεις του εξορίζουν τη φιλοσοφία
από την κοινωνική και πολιτική σκηνή και ανοίγουν δρόμο για
να επικρατήσει το δίκαιο του ισχυροτέρου. Κάτι παρόμοιο
συμβαίνει και στις δικές μας εποχές: όσο απομακρύνεται η
κοινωνία από τη φιλοσοφία, τόσο γίνεται θύμα ή θύτης
ιδιοτελών συμφερόντων.