οδυσσέας ελυτης

«Οδυσσέας Ελύτης: Τόποι και τοπία της ποίησής του»
Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης-
1
Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης
Οδυσσέας Ελύτης
Τόποι και τοπία της
ποίησής του
Αθήνα-Μυτιλήνη
επιμέλεια: Γιώργος Θώδης (Λύκειο)
Δώρα Μέντη (Γυμνάσιο),
σχολικό έτος 2013-14

2

3
Οδυσσέας Ελύτης
Τόποι και τοπία της
ποίησής του
Αθήνα-Μυτιλήνη
σχολικό έτος 2013-14
επιμέλεια: Γιώργος Θώδης (Λύκειο),
Δώρα Μέντη (Γυμνάσιο)

4
Πρόλογος
Διασχολική Δράση (Σεπτέμβριος 2013-Μάρτιος 2014)
Πρότυπο-Πειραματικό Γυμνάσιο Ευαγγελικής Σχολής
Σμύρνης (Διευθυντής: Νίκος Λινάρδος, ΠΕ2)
Πρότυπο-Πειραματικό Γενικό Λύκειο Ευαγγελικής
Σχολής Σμύρνης (Διευθυντής: Στρατής Βογιάννης,
ΠΕ4)
Πρότυπο Πειραματικό Γενικό Λύκειο
Λέσβου (Διευθύντρια: Γεωργία Σκαλοχωρίτου, ΠΕ3)
Πρότυπο Πειραματικό Γενικό Λύκειο
Ηρακλείου (Διευθυντής: Δημήτρης Καλυκάκης, ΠΕ3)
H φετινή διασχολική μας δράση «Οδυσσέας Ελύτης:
Τόποι και τοπία της ποίησής του» αποτελεί μια από τις
πρώτες εκδηλώσεις ενός ευρύτερου κύκλου συναντήσεων
με το γενικό τίτλο «Φωνή πατρίδας». Η δράση ως προς το
ανθρώπινο δυναμικό συνδέεται κατά κύριο λόγο με τους
προσκεκλημένους, τους συνεργάτες και τα μέλη του
Ομίλου «Φιλαναγνωσία & Σχολική Βιβλιοθήκη», ενώ
περιστασιακά ανοίγεται στην υπόλοιπη εκπαιδευτική
κοινότητα και στην τοπική κοινωνία.
Με αφετηρία το ποιητικό και το δοκιμιακό έργο του
Οδυσσέα Ελύτη, οι μαθητές των συνεργαζόμενων
σχολείων προσέγγισαν τους τόπους μέσα στους οποίους
έζησε ο ποιητής: Το Ηράκλειο, ως τόπο γέννησης και
πρωταρχικών ποιητικών ερεθισμάτων˙ τη Λέσβο, το
Αιγαίο αλλά και την Ιωνία, ως αρχέγονο τοπίο, προγονική
μήτρα και σταθερό πεδίο ποιητικής έμπνευσης˙ την
Αθήνα, ως πόλη της μόνιμης κατοικίας, της διαμόρφωσης
και της λογοτεχνικής δημιουργίας του.
Οι μαθητές, με αφετηρία το μάθημα της Νεοελληνικής
Γραμματείας της Γ Γυμνασίου και της Α Λυκείου, αλλά
και τα ειδικά ενδιαφέροντα που καλλιεργούνται στον
Όμιλο, αφού μελέτησαν το έργο, την εποχή και τη
βιωματική σχέση του ποιητή με τον κάθε τόπο, εστίασαν
το ενδιαφέρον τους στην ποιητική αποτύπωση των τοπίων,
επισκέφθηκαν τα εντόπια μέρη τους και θέλησαν να
γνωρίσουν από κοντά τους πιο σημαίνοντες τόπους. Σε
αυτό το πλαίσιο σχεδιάστηκε εξαρχής (Σεπτέμβριος
2013) και πραγματοποιήθηκε (21-24 Μαρτίου 2014) η
εκπαιδευτική επίσκεψη των μαθητών της Ευαγγελικής
Σχολής στη Λέσβο, με σκοπό την παρουσίαση της
δράσης στο Π. Π. Λέσβου σε κοινή εκδήλωση υπό την

5
αιγίδα όλων των σχολείων, την ημέρα του εορτασμού της
Ημέρας Ποίησης.
Οι επιμέρους άξονες της Δράσης καθορίστηκαν σε μεγάλο
βαθμό από τη βούληση και τις επιλογές των φιλολόγων
που εργάστηκαν για την υλοποίησή της. Η αρχική ιδέα, η
επιστημονική ευθύνη και ο γενικός συντονισμός είναι έργο
της κ. Δώρας Μέντη (Γυμνάσιο Ευαγγελικής). Η
υλοποίηση της δράσης ως προς την Αθήνα έγινε σε
συνεργασία με τον κ. Γιώργο Θώδη(Λύκειο
Ευαγγελικής). Κατά τόπους υπεύθυνοι φιλόλογοι είναι: η
κ. Μαίρη Ζερβού (Λέσβος) και η κ. Βαρβάρα Ρούσσου
(Ηράκλειο). Για την παρουσίαση της εκδήλωσης
συνεργάστηκαν οι φιλόλογοι του Π. Π. Λέσβου: Γιώργος
Αντωνάκης και Μαρία Ζαφειρίου.
Συνεργαζόμενοι φορείς:
ΑΘΗΝΑ
Τμήμα Φιλολογίας-Φιλοσοφική Σχολή του
Πανεπιστημίου Αθηνών (καθηγητής Ευριπίδης
Γαραντούδης)
Εκδοτικός οίκος «Ίκαρος» (20.12.2013)
Εταιρεία Συγγραφέων (Δημήτρης Καλοκύρης, 21.2.2014)
Οι σκηνοθέτες Γιώργος και Ηρώ Σγουράκη (13.12. 2013)
Ο ποιητής και μεταφραστής Στρατής Πασχάλης
(31.1.2014)
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ιστορικό Μουσείο Κρήτης-Ίδρυμα Καλοκαιρινού
(Ιανουάριος 2014)
ΛΕΣΒΟΣ
Ο κ. Κωστής Ιωάννου (10.1.2014).
Πρόθεσή μας είναι η διασχολική δράση να λειτουργεί σε
ετήσια βάση, διατηρώντας τη συνεργασία με τα ήδη
εμπλεκόμενα σχολεία αλλά και ανανεώνοντας τους κατά
τόπους συντελεστές της, καθώς θα συνδέεται κάθε χρονιά
με τη μελέτη ενός ποιητικού έργου. Ο σχεδιασμός της
έχει σταθερούς εκπαιδευτικούς στόχους:
α) τη στενότερη επαφή των μαθητών με την ποίηση
β) την επικοινωνία εκπαιδευτικών και μαθητών
διαφορετικών περιοχών
γ) την ανταλλαγή απόψεων, εμπειριών και πληροφοριών
δ) τη δημιουργία σχετικού εκπαιδευτικού υλικού

6
ε) την ανταλλαγή εμπειριών και απόψεων μεταξύ των
εμπλεκόμενων εκπαιδευτικών, γύρω από την παιδαγωγική
σημασία της δράσης,
στ) την ενίσχυση των δεσμών των μαθητών με τις τοπικές
κοινωνίες,
και χαρακτηρίζεται από την επιθυμία για στενότερη
σύνδεση με σχολεία και περιοχές με μικρασιατικές
ιστορικές καταβολές.
Οι υπεύθυνοι της δράσης
Γιώργος Θώδης (Λύκειο) και Δώρα Μέντη (Γυμνάσιο),
φιλόλογοι

7
Ελύτης & Αθήνα
Ό, τι χάραζε σε στίχους
Τα ’παιρνε η θάλασσα που ’χε στα χέρια του
Ό, τι ζωγράφιζαν τα χείλια του
Τα ’σβηνε ο ουρανός που ’χε στα μάτια του
Κι έτσι δεν μπόρεσε να δει
Αν έπρεπε να παραμείνει Αττικός
Ή Αιγαιοπελαγίτης
Μάνος Χατζιδάκις, «Μυθολογία» (1966)

8

9
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ
1911
Γέννηση του ποιητή στο Ηράκλειο.
Πρώτη φορά σ’ ενός νησιού τα χώματα
δύο του Νοεμβρίου ξημερώματα
βγήκα να δω τον κόσμο και μετάνιωσα
τα «ζόρικα» που λεν αμέσως τα ’νιωσα.
Μήνες εννέα πριν την πρώτη μέρα μου
δούλευα για το σπέρμα του πατέρα μου
και πεντακόσιους τρεις κατά συνέχεια
μετά - για την ψευτιά και την ανέχεια.
Δύσκολο δύσκολο της γης το πέρασμα
και να μη βγαίνει καν ένα συμπέρασμα.
Μέσα στον εαυτό μου τόσο κρύφθηκα
που μήτε ο ίδιος δεν τον αντελήφθηκα.
Ώσπου μια μέρα το ’φερε η περίσταση
κι αγάπησα χωρίς καμιάν αντίσταση
αλλά και στην προσπάθεια την ελάσσονα
πάντοτε βρε παιδιά μου τα θαλάσσωνα
πρώτον διότι κυνηγούσα το Άπιαστο
και δεύτερον γιατ’ ήμουν είδος Άμοιαστο.
Εφ’ ω και αφού την τύχη μου σιχτίρισα
πίσω στον εαυτό μου ξαναγύρισα.
(«Το τραγούδι του ποιητή», Μαρία Νεφέλη)

10
1914
Ο πατέρας, Παναγιώτης Θ. Αλεπουδέλης, ένα χρόνο
μετά την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, μεταφέρει
το εργοστάσιο σαπωνοποιίας και πυρηνελαιουργίας
από το Ηράκλειο (ίδρυση: 1885) στον Πειραιά.
Το εργοστάσιο
(Υμηττού και Βασιλικών-κτήμα Δηλαβέρη)
Εγκατάσταση οικογένειας στην οδό Σόλωνος 98α
, όπου
θα κατοικήσουν ως το 1930.
Ο Οδυσσέας Ελύτης υπήρξε ένα παιδί ντυμένο σαν ένας
πρίγκιπας που τον αιχμαλώτισαν οι ναυτοπρόσκοποι. Στα κουμπιά
του έλαμπε τέσσερις φορές ο ήλιος και στα γόνατά του υπήρχε
ένα σημάδι για κάθε μέρα της εβδομάδας, οκτώ σημάδια
συνολικά, διότι η Κυριακή ερχόταν δύο φορές, μια για την
εκκλησία και μια για τη στεναχώρια. Τα μαλλιά του είχαν το
χρώμα εκείνο που στην Ανατολή το θεωρούν δυτικό και στη
Δύση ανατολίτικο. Το χαμόγελό του ήταν κλεισμένο στην
παρένθεση δύο ρυτίδων απορίας. Όμως ο βήχας του, όταν
αρρώσταινε, ήταν γεμάτος σοφία. Επειδή η σοφία πρώτα γίνεται
θόρυβος και κατόπιν εικόνα. Συνήθιζε να λέει:
ποτέ το εύκολο δεν μου ήταν εύκολο
(Ευγένιος Αρανίτσης, Ίψ ο τυπογράφος. Ο Ελύτης για
παιδιά & ερωτευμένους, Εκδόσεις Πατάκη 2000, σ.
66)

11
1917
Γράφεται στο «Ελληνικόν Εκπαιδευτήριον Δ.Ν.
Μακρή» όπου θα φοιτήσει για επτά χρόνια.
Δεν είναι ανάγκη να το πω εγώ, το ξέρετε όλοι ότι στα παιδικά
χρόνια, ανάμεσα εφτά και δεκατέσσερα, διαμορφώνεται ο μύθος
ο προσωπικός που ύστερα σ’ ακολουθεί, θες δε θες, σ’ όλο το
υπόλοιπο της ζωής σου.
(Από το ντοκιμαντέρ «Αυτοβιογραφία Οδυσσέα
Ελύτη» του Γιώργου και της Ηρώς Σγουράκη)
1918
Επιδημία ισπανικής γρίπης, ταλαιπωρεί όλη την
οικογένεια, εκτός του μικρού Οδυσσέα. Τον
Δεκέμβριο πεθαίνει η εικοσάχρονη αδελφή του
Μυρσίνη ο θάνατος της οποίας ρίχνει βαρύ πένθος σε
όλη την οικογένεια, δια βίου στη μητέρα και πολύ
έντονο στο μικρό Οδυσσέα.
Όπως μου διηγιόταν ο μακαρίτης ο πατέρας μου (Στρατής
Βρανάς) που είχε πληροφορηθεί απ’ την αδελφή του τα
καθέκαστα, η Μυρσίνη αρρώστησε σε μια εκδρομή. Ο γιατρός
στην αρχή τους είπε πως ήταν κρυολόγημα. Είχε υψηλό πυρετό,
που κρατούσε για μέρες. Της έδιναν κινίνα και ασπιρίνες, μα ο
πυρετός δεν έπεφτε. Ο ένας μετά τον άλλο κρεβατώθηκαν όλοι,
άλλος ελαφρύτερα, άλλος βαρύτερα, εξόν από τον μικρό Σωσό.
[…] Τις επόμενες μέρες βάρυνε κι όταν είδαν πως ήταν στα
τελευταία της, έστειλαν τον Σωσό σε συγγενικό τους σπίτι. Το
άλλο πρωί, μέρα αξέχαστη, παραμονή Πρωτοχρονιάς, 31
Δεκεμβρίου 1918, η ψυχή της φτερούγισε. Στις δύο το
μεσημέρι, μας έφερε ο ταχυδρόμος στη Γέρα το τηλεγράφημα:
«Μυρσίνη απεβίωσε». Το κράτος, από το φόβο μετάδοσης της
επιδημίας, είχε διατάξει τους νεκρούς από ισπανική γρίπη να τους

12
ρίχνουν σε τάφρους, που απολύμαιναν ειδικά συνεργεία. Οι
άνθρωποι ήταν πανικοβλημένοι και αντιμετώπιζαν τη γρίπη σαν
τη φυματίωση. Πολλοί, που είχαν χάσει δικούς τους, έκρυβαν
πως ο άρρωστός τους είχε πεθάνει από ισπανική γρίπη, για να
μπορέσουν να τον κηδέψουν. Την άλλη μέρα, αργά το βράδυ, ο
Βύρωνας με τη βοήθεια της γερμανίδας οικοδιδασκάλισσας και
γκουβερντάντας που είχαν στο σπίτι, πήραν κρυφά τη νεκρή και
την έθαψαν. Η οικογένεια ζούσε έναν εφιάλτη. Στον Σωσό
έκρυψαν στην αρχή το θάνατό της. Το καημένο το παιδί, όταν
γύρισε σπίτι, γύρευε την αδελφή του κλαίγοντας: «Πού είναι η
Μυρσίνη μας, πού είναι η Μυρσίνη μας», φώναζε, μη θέλοντας
να πιστέψει πως η αδελφή του είχε παντρευτεί και φύγει για
ταξίδι του μέλιτος, όπως του έλεγαν, ώσπου στο τέλος
αναγκαστούν να του πουν την πικρή αλήθεια.
(«Απομαγνητοφωνημένη μαρτυρία της (ξαδέλφης)
Μερόπης Δουκαρέλλη», Δημήτρης Νικορέντζος, Ο
άγνωστος Ελύτης της Μυτιλήνης, τ. 1, Μυτιλήνη,
Αιολίδα 2009, σ. 181-182)
1920
Μετά την πτώση του Βενιζέλου, διώξεις της
οικογένειας και σύλληψη του πατέρα
Θα ήταν αδύνατο να μην παραδεχτώ την προνομιακή θέση που
μου έδωσε, από πολλές απόψεις, το γεγονός ότι ανήκα σε μια
μεγαλοαστική οικογένεια. Πρόκειται, όμως, για ένα γεγονός εν
πολλοίς απατηλό. Στην πραγματικότητα, η παιδική μου ηλικία
διαμορφώθηκε μέσα σε μιαν ατμόσφαιρα καταθλιπτική. Εάν
εξαιρέσω μερικά φωτεινά διαλείμματα – που γι’ αυτά θα σας
μιλήσω παρακάτω-, δεν θυμάμαι παρά πένθη της οικογένειας,
μαυροντυμένους συγγενείς, επαναστάσεις, βομβαρδισμού από
στόλους ξένων δυνάμεων, διωγμούς του πατέρα μου, που ήταν
αντίθετος με το Παλάτι.
(«Η υπέρβαση και η γεωμέτρηση», Συνέντευξη στον
Δημήτρη Άναλι (1983) = Συν τοις άλλοις. 37
συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 255-269: 258)

13
Ελευθέριος Βενιζέλος
1922
Πρώτος στα 100 μέτρα σε σχολικούς αγώνες. Μετά τη
μικρασιατική καταστροφή η οικογένεια εγκαταλείπει τις
διακοπές της στις Σπέτσες και επιστρέφει στην Αθήνα
για να βοηθήσει στην περίθαλψη των προσφύγων.
Πρόσφυγες
1923
Καθηγητής του στο σχολείο ο φιλόλογος Ι.Θ.
Κακριδής. Καλοκαίρι στην Ευρώπη.

14
Πρόσφυγες στην αρχαία αγορά
1924
Εγγράφεται στο Γ Γυμνάσιο Αρρένων Αθηνών (γωνία
Λυκαβηττού και Σόλωνος) όπου έχει καθηγητή τον
φιλόλογο Γιάννη Αποστολάκη. Αρχίζει τη συνεργασία
του με το περιοδικό Διάπλασις των Παίδων,
χρησιμοποιώντας διάφορα ψευδώνυμα.
Τίποτε άλλο, νομίζω, τη στιγμή εκείνη, παρά την ιδέα του
βιβλίου. Δεν ήμουν πια και παιδί. Λίγα χρόνια πριν η
Διάπλασις των Παίδων με είχε βοηθήσει ν’ αποσπασθώ από
τον Ιούλιο Βερν, ή τους χοντρούς χρυσόδετους τόμους της
Bibliotheque Rose, και να ’ρθω σ’ επαφή με το πρώτο
νεοελληνικό λογοτεχνικό βιβλίο. Ήταν ένα βραβείο που κέρδισα
σε διαγωνισμό, τα Στάχυα και Παπαρούνες, του Γρηγορίου
Ξενοπούλου.
(«Το χρονικό μιας δεκαετίας», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος
1996, σ. 332)
1925
Θάνατος του πατέρα του στις Σπέτσες από πνευμονία.
1926
Ο καθηγητής του Ιωάννης Σαρρής του εμπνέει αγάπη
για τη φυσιολατρία.
Τα χρόνια εκείνα, μαθητής στο γυμνάσιο, τα μοιραζόμουν με το
Παρίσι. Ένα Παρίσι βγαλμένο απ’ τα περιοδικά της εποχής, το
Rive, το Fantasio, το Jazz, το άνισο αλλά τόσο ζωντανό
Crapouillot, τέλος, λίγο αργότερα, το αυστηρό και πολυτελέστατο
Arts et Méters Graphiques, που τ’ αγόραζα με χίλιες θυσίες,
κρυφά πάντοτε από τους δικούς μου και τα συσσώρευα στο
«μικρό καμαράκι» της οδού Σόλωνος σαν πραγματικό θησαυρό.

15
(«Αναφορά στον Ανδρέα Εμπειρίκο», Εν Λευκώ,
Ίκαρος 1993, σ. 109-162: 123)
Η οδός Σόλωνος
1927
Εκδρομικές εξορμήσεις και αναβάσεις στα βουνά της
Αττικής. Συχνάζει στο μικρό βιβλιοπωλείο του Δ.
Κόντε, στην οδό Ιπποκράτους, και οργανώνει το μικρό
χειρόγραφο περιοδικό «Ιξός».
Πολύ γρήγορα έγινα ο πρώτος του σχολείου στους δρόμους
ταχύτητος. Έγινα το πιο φανατικό μέλος της πεζοπορικής
ομάδας που κάθε Κυριακή σκαρφάλωνε στις κορυφές της
Πεντέλης και του Υμηττού. Ετοιμάστηκα ν’ αρχίσω τακτικές
προπονήσεις στο γήπεδο του «Εθνικού» […] Είχα πάθει την
κλασική υπερκόπωση της εφηβείας, αδενοπάθεια και δέκατα,
που, με άλλα λόγια, σήμαινε ότι έπρεπε να καθίσω τουλάχιστον
δυο μήνες στο κρεβάτι και ν’ αφήσω τις εξετάσεις μου για τον
Σεπτέμβριο.
1996, σ. 333-334)
1928
Απολυτήριο Γυμνασίου με βαθμό 7 και 3/11. Στο
βιβλιοπωλείο του Κάουφμαν ανακαλύπτει τυχαία το
βιβλίο του Π. Ελυάρ L’ amour, la poésie. Καλοκαίρι
στη Μυτιλήνη, όπου και πάλι ο Βενιζέλος επισκέπτεται
το πατρικό του κτήμα. Πιέζεται από την οικογένειά του
να σπουδάσει χημικός.
Από μικρό παιδί είχα μια ροπή προς τα Γράμματα. Τ’ αδέλφια
μου αγόραζαν παιχνίδια, εγώ μάζευα βιβλία. Βέβαια, στις αρχές
ήταν κάπως ακαθόριστο, δεν ήταν εντοπισμένο στην ποίηση. Η

16
ποίηση για μένα, όπως τη μάθαινα από το σχολείο με τα
«κλασικά» αυτά που βάζανε στα βιβλία, δεν με τραβούσε. Το
ενδιαφέρον μου άρχισε όταν στις τελευταίες τάξεις του γυμνασίου
έπεσα πάνω σε ποιήματα που δείχνανε κάτι άλλο, του Καβάφη,
λόγου χάρη – τότε πρωτοδημοσιευόντουσαν μερικά ποιήματά
του- και κυρίως ξένων ποιητών. Πήγαινα τότε στου
«Κάουφμαν», με τη βιβλιομανία που είχα, κι έπεσα πάνω στους
υπερρεαλιστές κυρίως.
(«Αν δεν μιλούσα ελληνικά, δεν θα είχα γίνει ποιητής»,
Συνέντευξη στον Γιώργο Πηλιχό, Τα Νέα, 10.12. 1979
= Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ.
208-212: 209)
Πωλ Ελυάρ
Όταν σε ηλικία 17 ετών ανακάλυψα τον υπερρεαλισμό και τις
θεωρίες του, ένιωθα το ίδιο συναίσθημα που αισθάνεται κανείς
όταν διαβάζει το συναρπαστικότερο αστυνομικό μυθιστόρημα.
Όλα τα σχολαστικά πράγματα που μου είχαν διδάξει στο σχολείο
πήγαν περίπατο.
(«Ένας ποιητής δεμένος με τις ελληνικές ρίζες»,
Εικόνες, τχ. 305, 1961 = Συν τοις άλλοις. 37
1929
Διαβάζει Ελυάρ και Λόρκα. Ανακαλύπτει τον
υπερρεαλισμό. Γράφει τα πρώτα του ποιήματα με
ψευδώνυμο.

17
Λοιπόν, ήμουνα δεκαοχτώ χρονών, γεμάτος αμηχανία για το
μέλλον μου και για τις σπουδές μου, σ’ ένα σπίτι όπου τα πένθη
δεν είχαν αφήσει ένα παράθυρο ανοιχτό, και άκουγα να μου λένε
ότι αυτά όλα που έβλεπα γύρω μου είχαν υπόσταση ελάχιστα
πραγματική.
1996, σ. 338-339)
Στα δεκαοχτώ μου χρόνια, λοιπόν, κάτω από τέτοιες συνθήκες,
εάν εκφραζόμουν αυτοβιογραφικά, μπορείτε να φανταστείτε τι
μαύρα ποιήματα θα είχα γράψει. Ο νους μου, όμως, εμένα ήταν
αλλού. Ήταν σε μιαν ιδανική κατάσταση, ξεσηκωμένη από την
τρέχουσα και όμως διαφορετική, στο μέτρο που άλλαζα τη
διάταξη των στοιχείων της. Καλώς ή κακώς, υπήρχε
σχηματισμένος μέσα μου ένας μύθος πέραν του πιθανού ή του
απίθανου, που έπρεπε, με κάθε ποίημα –όπως ένα κτίριο με κάθε
πέτρα- να λαμβάνει υπόσταση, να υλοποιείται και συνάμα ν’
αποσπάται από μένα, θέλω να πω, από την προσωπική μου
περίπτωση.
(«Η υπέρβαση και η γεωμέτρηση», Συνέντευξη στον
Δημήτρη Άναλι, Η λέξη, 1983 = Συν τοις άλλοις. 37
1930
Μετακόμιση στο σπίτι της οδού Μοσχονησίων 14β
(κοντά στην πλατεία Αγάμων, σημερινή Πλατεία
Αμερικής-Κυψέλη), όπου θα διαμείνει ως το 1940. Δίνει
εξετάσεις και εισάγεται στη Νομική Σχολή.
Στο ανατολικό προαύλιο του Πανεπιστημίου, ίδιο κατάστρωμα
καραβιού που απόμεινε ακυβέρνητο, ένα πλήθος αλλοπαρμένο
και αλλοσούσουμο πηγαινοέρχεται. Νέοι με φουντωτό μαλλί,
τριμμένα παλτά και τσάντες στο χέρι βολτέρνουνε απάνω-κάτω,

18
συζητάνε, χειρονομούνε, φωνάζουνε. Κάποιος πρόχειρος
ομιλητής, ανεβασμένος σ’ ένα παγκάκι, έχει αρχίσει να προκαλεί
την προσοχή και, μέσα σε λίγα λεπτά, εχθροί και σύμμαχοι
έχουνε σχηματίσει γύρω τους ομάδες ετοιμοπόλεμες που
κοιτάζουνται απειλητικά και προχωράνε η μία καταπάνω στην
άλλη.
1996, σ. 320-321)
Στα κρυφά μετέφραζα Τρότσκυ για μιαν αρχειομαρξιστική
εφημερίδα. Όμως, όταν όλα ησύχαζαν και γυρνούσα στο σπίτι
μου, θέλω να πω, στα βιβλία μου, ο ενθουσιασμός αυτός ένιωθα
μεμιάς να γίνεται στα χέρια μου ένα ευκολοσύντριφτο υλικό, μια
ποσότητα δύναμης που ξεφούσκωνε μπροστά στην άπειρη δύναμη
που προϋπόθετε η απλή συναρμογή του λόγου, η σπανιότητα της
έκφρασης, ένας τέλειος στίχος. Τραβούσα τότε, πίσω πάλι, στο
προαύλιο του Πανεπιστημίου, αλλά ένα προαύλιο εντελώς
διαφορετικό, που, σαν ένα μαγικό χέρι, την ώρα του δειλινού
άλλαζε όψη, ερήμωνε, θύμιζε πολύ περισσότερο τον περίβολο
ενός νησιώτικου μοναστηριού, με τις αραιές σκιές που
περιδιάβαιναν και τις μισοσκότεινες στοές στο βάθος. Εκεί
έσμιγα με τρεις-τέσσερις φίλους, που αυτοί ανήκανε σε μιαν άλλη
φυλή.
Χλωμοί, ονειροπαρμένοι, έγραφαν όλοι τους ποιήματα που
μοιάζανε και που ομολογούσανε πίστη σ’ έναν και μόνο θεό: τον
Καρυωτάκη.
1996, σ. 322)
Θυμάμαι ότι, όταν εγώ ήμουν 19 χρόνων, σε ένα ελληνικό
περιοδικό κυκλοφόρησε μια επιλογή από τη σύγχρονη ισπανική
ποίηση. Ήταν, θαρρώ, το 1930. Αν και η μετάφραση δεν είχε
μεγάλες αξιώσεις, με βοήθησε να αντιληφθώ τι ήθελαν να
κάνουν και τι ήθελαν να πουν οι τότε Ισπανοί ποιητές. Μάλιστα,
ένας κριτικός έφτασε μέχρι σημείου να ισχυριστεί ότι είχα
επηρεαστεί από την ισπανική ποίηση. Και νομίζω πως αυτό
αληθεύει. Κάποτε, στα νιάτα μου, διάβασα το Marinero en tierra
του Αλμπέρτι, και σε λίγο έγραψα ένα ποίημα με τίτλο «Ναυτάκι
του περιβολιού».
(«Ένα Νόμπελ ανάμεσα στον πόλεμο, στην
επανάσταση, στην ελευθερία…», Συνέντευξη στη
Victoria Fernandez (1980), μτφρ. Βίκτωρ Ιβάνοβιτς,
Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 213-
217: 216-217)

19
1931 –1932
Πρώτες εκδηλώσεις της γενιάς του ’30.
Κάθε μέρα, με κρυφό χτυποκάρδι, παρακολουθούσα τις σελίδες
των περιοδικών και τις βιτρίνες των βιβλιοπωλείων. Ο
παραμικρός τίτλος που έδειχνε να ξεφεύγει από τα συνηθισμένα
μ’ έκανε ν’ αναπηδώ και να συναποκομίζω σπίτι μου το λάφυρο.
Σε λίγο η πρώτη συγκομιδή από μοντέρνα ποιητικά βιβλία άρχισε
να σωρεύεται στο φοιτητικό μου τραπέζι και ν’ απωθεί τις
ταλαίπωρες Εισηγήσεις του Ρωμαϊκού Δικαίου. Ο
Παράφωνος Αυλός του Καίσαρος Εμμανουήλ, του Θεοδώρου
Ντόρρου Στου Γλυτωμού το Χάζι, τα Ποιήματα του Νικήτα
Ράντου, η Στροφή του Γιώργου Σεφέρη.
1996, σ. 340-341)
1933
Μετέχει στα «Συμπόσια του Σαββάτου» της
«Ιδεοκρατικής Φιλοσοφικής Ομάδας» (Κωνσταντίνος
Τσάτσος, Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Ιωάννης
Θεοδωρακόπουλος, Ιωάννης Συκουτρής). Εκεί
γνωρίζει τον ιταλοθρεμμένο ποιητή Γιώργο
Σαραντάρη.
Η αντίδρασή μου [στον καρυωτακισμό] στάθηκε τόση, θυμούμαι,
που για ένα-δυο χρόνια έβαλα όλα μου τα δυνατά να συμφιλιωθώ
με τη Φιλοσοφία και τα Νομικά που, εκείνα τα χρόνια, με τον
ερχομό στο πανεπιστήμιο των νέων καθηγητών, του Κ. Τσάτσου,
του Π. Κανελλόπουλου, του Ι. Θεοδωρακόπουλου, γνώριζαν
δόξες και ασκούσανε πάνω στους νέους μιαν αδιαφιλονίκητη
γοητεία.
1996, σ. 342)
Γιώργος Σαραντάρης

20
Στον Σαραντάρη, πρώτη φορά ξεθαρρεύτηκα κι έδειξα τα
χειρόγραφά μου. Φυσικά, χρειαζότανε μια ευαισθησία σαν τη
δική του για να εκτιμήσει εκφραστικά πειράματα, πρωτοφανή για
την εποχή εκείνη, στη γλώσσα μας. Όμως εκείνος, πρέπει να το
πω, που μου έδωσε την πρώτη ουσιαστική ώθηση, με τον
ενθουσιασμό του, την αγάπη του, και τη γνώση του των
συγχρόνων προβλημάτων της ποίησης, ήταν ο Ανδρέας
Εμπειρίκος.
(«30 χρόνια Ελύτης», Το Βήμα, 31.10.1965 = Συν τοις
άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 67-77: 69)
1934
Καταστρέφει τα προηγούμενα του ποιήματα και γράφει
τα «Πρώτα ποιήματα» που θα παρουσιαστούν
αργότερα στην ποιητική συλλογή Προσανατολισμοί.
το καράβι μας, το είχαμε σκαρώσει καμιά δεκαπενταριά φοιτητές,
όλοι σχεδόν τελειόφοιτοι Νομικής, και το είχαμε βαφτίσει με τον
πομπώδη τίτλο «Ιδεοκρατική Φιλοσοφική Ομάδα του
πανεπιστημίου Αθηνών». Τα βράδια του Σαββάτου τρώγαμε
όλοι μαζί, καθηγητές και φοιτητές, στη Φοιτητική Λέσχη, γύρω
από ένα μακρύ τραπέζι, σα σε κοινόβιο μοναστηριού. Ύστερα
ανεβαίναμε σ’ ένα από τα εντευκτήρια του πρώτου ορόφου, όπου
διαβάζαμε κείμενα φιλοσοφικά, τον Descartes ή τον Fichte, και τα
συζητούσαμε με πάθος.
1996, σ. 342-343)
Θα πρέπει να ’ταν οι μέρες που καταστρώνονταν τα σχέδια για
τα Νέα Γράμματα[…]. Στο τέρμα της οδού Αγίου Μελετίου,
λίγο πριν τη διασταύρωσή της με την Αχαρνών, σ’ ένα
καφενεδάκι που βρισκότανε πλάι στον παλιό κινηματογράφο
«Καπιτόλ», μαζευότανε τότε μια συντροφιά παρδαλή και
πολυθόρυβη, ένα φοιτηταριό εμπνευσμένο και ασυμμάζευτο, που
ανεβοκατέβαζε τις ιδέες με την ίδια ευκολία που ανεβοκατέβαζε
τα ποτήρια τις νύχτες αργά, όταν άραζε στα πιο απίθανα
ταβερνεία. Από τον Βενιζέλο και την Ελλάδα των πέντε
θαλασσών και των δύο ηπείρων έως τον Ψυχάρη, το Νουμά και
τη γλωσσική μεταρρύθμιση, δεν έμενε θέμα που να μην
ξεσκονιστεί, άποψη, όσο παράδοξη και αν ήταν, που να μη
διατυπωθεί ανάμεσα σε αστεία και σε σοβαρά, σε λεπτολόγες
εμπεριστατωμένες αναπτύξεις και σε καυγάδες με αληθινούς
ξυλοδαρμούς.

21
Υπήρχε νεύρο και η Ελλάδα οπωσδήποτε ανέβαινε. Στη
λογοτεχνία ξημέρωνε η Γενεά του ’30. Τα βράδια,
επιστρέφοντας από τις παρόδους του Λυκαβηττού, «φρέσκοι
ακόμη από τα φιλιά των κοριτσιών», κρατούσαμε το Ελεύθερο
Πνεύμα του Γιώργου Θεοτοκά, και το καρδιοχτύπι μας δεν
ξέραμε αν ήταν τόσο δυνατό για τη Λογοτεχνία ή για τον
Έρωτα. Όλα μαζί, χρυσωμένα με νεότητα, αποτελούσανε το
πνεύμα που δε δυσκολευότανε να ευδοκιμεί μέσα στους φτωχούς
συνοικιακούς δρόμους της προπολεμικής Αθήνας.
1996, σ. 345-347)
Προσωπικά εγώ, είχα μαγνητισθεί κι από ένα άλλο του
[Γιώργου Θεοτοκά] βιβλίο, από τις Ώρες Αργίας. Μου άρεσε
αυτό το πρωτότυπο, το ακαθόριστο είδος, το ύφος το ξέγνοιαστο
και τολμηρό μαζί, ένα παιχνίδι που κατάφερνε να σε παρασύρει
χωρίς να το καταλαβαίνεις στα πιο σοβαρά θέματα, τον
Ελληνισμό, την Ομορφιά, την Έμπνευση, τη Δημιουργία.
Διάβαζα και ξαναδιάβαζα το κείμενο όπου μιλούσε για το
Αιγαίο. Πρώτη φορά έβλεπα να προσπαθεί κάποιος να
συνειδητοποιήσει ένα πνεύμα γενικότερο, που αφορούσε τη
θαλασσινή φυσιογνωμία της Ελλάδας και που ένιωθα ότι,
τροφοδοτημένο από μόνη γνήσια προσωπική μου εμπειρία, με
πλημμύριζε και ζητούσε με χίλιες δυνατότητες εναλλαγής να βρει
την έκφρασή του στη γλώσσα της σημερινής ευαισθησίας, στο
καινούριο ποιητικό ιδίωμα.

22
Αυτός ήταν ο Θεοτοκάς που τώρα σιγόπινε αντίκρυ μου ένα
κονιάκ και φοβέριζε τον Πελοποννήσιο Κατσίμπαλη με τους
Αιγαιοπελαγίτες. Κι ήμασταν, αλήθεια, όλοι μας εκεί: η Σάμος, η
Χίος, η Μυτιλήνη, η Ιωνία.)
1996, σ. 359)
1935
Φεβρουάριος. Γνωριμία, μέσω της οικογένειας Μελά,
και φιλία με τον Ανδρέα Εμπειρίκο, o οποίος θέτει στη
διάθεσή του την πλούσια για τη μοντέρνα ποίηση
βιβλιοθήκη του. Έρχεται σε επαφή με τον κύκλο των
Νέων Γραμμάτων. Ο Γιώργος Κατσίμπαλης
δημοσιεύει για πρώτη φορά ποιήματά του, με το
ψευδώνυμο Οδυσσέας Βρανάς. Αργότερα ο ίδιος
επιλέγει το ψευδώνυμο «Ελύτης» και δημοσιεύει τα
πρώτα ποιήματα στο περιοδικό (τχ. 11).
Η συνδιάλεξή μας [με τον Εμπειρίκο] ήταν περισσότερο μια
σειρά από επιφωνήματα εκπλήξεων παρά ένας κανονικός
διάλογος. Εγώ έβλεπα στο πρόσωπό του ένα πλάσμα περίπου
μυθικό που είχε φάει και πιει με τους θεούς μου. Εκείνος, πάλι,
το απροσδόκητο λαχείο ενός ομοϊδεάτη μέσα στη φιλολογική
έρημο των Αθηνών.
1996, σ. 350)
Ο Κατσίμπαλης, που είχε μυριστεί πόσο αναποφάσιστος ήμουνα,
για να μ’ εξαναγκάσει να πάρω το βάπτισμα θέλοντας και μη,
ξεκίνησε και πήγε στο τυπογραφείο με μιαν επιλογή από τα
ποιήματα που του είχα εμπιστευθεί. Ουρανοκατέβατα μου ήρθαν
ένα πρωί τα τυπογραφικά δοκίμια και, φυσικά, μ’ έπιασε πανικός.
Το αστείο είναι ότι κάτω από τα ποιήματα είχε βάλει την
υπογραφή «Οδυσσέας Βρανάς», επειδή ήξερε ότι αναγκαστικά θα
χρησιμοποιούσα ψευδώνυμο και σκέφτηκε πως ίσως το
οικογενειακό όνομα της μητέρας μου μπορούσε ν’ αποτελέσει μια
λύση. Όλα τα είχε σκεφτεί ο καημένος. Εκτός από τις
μεμψιμοιρίες μου. Του έστειλα ένα μεγάλο γράμμα όπου, αν
θυμάμαι καλά, του απαριθμούσα τους χίλιους δυο λόγους που μου
επιβάλλανε ν’ αναβάλω γι’ αργότερα την εμφάνισή μου. Ήταν
γραφτό, για το καλό μου φυσικά, να μην ανατρέψω τη συνωμοσία
– να επικρατήσει στο τέλος εκείνος.
Μια βραδιά, στην ταβέρνα του Μπάρμπα-Γιάννη, έγιναν επίσημα
τα βαφτίσια μου μέσα σ’ ένα πανδαιμόνιο από ποτήρια που
τσακίζονταν στον τοίχο, τηγάνια που κυλούσανε στα πόδια μας,

23
αγριοφωνάρες, κατακεφαλιές και αλαλαγμούς. Αυτές οι
κρασοκατανύξεις γινόντουσαν ταχτικά κάθε Δευτέρα βράδυ. Την
είχαν επίτηδες διαλέξει τη Δευτέρα για χάρη του Αντωνίου, του
άλλου ποιητή, που ταξίδευε, καπετάνιος από τα χρόνια εκείνα,
στο δικό του βαπόρι, το «Ακρόπολις», κι έμενε ξέμπαρκος
μονάχα ένα βράδυ την εβδομάδα, το βράδυ ακριβώς εκείνο.
Ηρωικά χρόνια. Εκεί, πάνω στο καρό τραπεζομάντιλο με τις
λάμπουσες ρετσίνες, ανάμεσα σε γιουβέτσια και σκορδοστούμπια,
έβλεπες ν’ απλώνεται η ύλη του περιοδικού, να ξεδιαλέγονται οι
συνεργασίες, να διορθώνονται τα δοκίμια, ν’ αποφασίζονται οι
πολεμικές.
1996, σ. 362)
Ο δικτάτορας Ιωάννης Μεταξάς και η Ε.Ο.Ν.
1936
Δημοσιεύονται τα πρώτα του ποιήματα στα Νέα
Γράμματα. Γνωριμία και φιλία με τον Νίκο Γκάτσο.
Συμμετέχει σε μια έκθεση υπερρεαλισμού που
οργανώνεται στο σπίτι του Εμπειρίκου με μερικά
φωτογραφικά κολλάζ. Στο τέλος του έτους
κατατάσσεται στο στρατό.
Εκτός από το καφενείο «Ηραίον», που αποτελούσε το
αποκλειστικό κέντρο της δικής μας παρέας για τις βραδινές ώρες,
οι άλλοι λογοτέχνες, κυριότατα οι πεζογράφοι της Γενεάς του
’30, είχαν τη συνήθεια να μαζεύονται τα μεσημέρια στο μικρό
βιβλιοπωλείο «Πυρσός», κάτω απ’ τις αψίδες της οδού
Βουκουρεστίου. Λίγο παρακάτω, μια άλλη συντροφιά το έστηνε
στο μπαρ του «Απότσου». Και τα βραδάκια έβρισκες συχνά
πολλούς λογοτέχνες στον «Ασκραίο», την ελεύθερη σχολή που
είχε ιδρύσει η κα. Τζούλια Αμπελά-Τερέντσιο. Εκεί, ανάμεσα σ’

24
αυτά τα τρία επίκεντρα, ήρθα σ’ επαφή με τον υπόλοιπο κόσμο
των λογίων.
1996, σ. 371)
1937
Ιανουάριος-Σεπτέμβριος, Σχολή Εφέδρων
Αξιωματικών Κέρκυρας. Τέλη της χρονιάς, μετάθεση
στην Αθήνα.
Στην Αθήνα, μετά την επιστροφή μου, και από τη σκοπιά που
τώρα μ’ ενδιέφερε, είχα ένα πεδίο ν’ ανακαλύψω: τη νεοελληνική
πραγματικότητα. Πού; Πώς; Ποια ήταν αυτή; Δεν υπήρχε
τίποτε διαμορφωμένο γύρω μου. Υπήρχανε μόνον γεγονότα
ιστορικά, πρόσφατα, με ακαθόριστο ακόμη το μέγεθος της
σημασίας τους. Η μικρασιατική καταστροφή, οι δικτατορίες, τα
κατάλοιπα του εμφυλίου διχασμού, η φημολογούμενη
παλινόρθωση.
1996, σ. 353)
Έφεδρος αξιωματικός στην Κέρκυρα
Στην Αθήνα, όταν επέστρεψα ύστερα από οχτώ μήνες, καμένος
από τον ήλιο και με χρυσές επωμίδες, τοποθετημένος πια στο 1ο
Σύνταγμα Πεζικού, άρχισα να καταλαβαίνω πόσος δρόμος έμενε
ακόμη να διανυθεί [για τη μοντέρνα ποίηση].)
1996, σ. 384)
1938
Το Μάρτιο απολύεται από το στρατό. Φιλολογικά
καφενεία: Λουμίδης (οδός Σταδίου) και «Ηραίον»
(γωνία Πατησίων και Αγίου Μελετίου).
Μαζί [με τον Γκάτσο], αργότερα, ιδρύσαμε το πρώτο φιλολογικό
καφενείο της γενιάς μας, το «Ηραίον», στη διασταύρωση των
οδών Αγίου Μελετίου και Πατησίων, που το ενισχύσανε

25
αμέσως ο Καραντώνης, ο Σαραντάρης και η πολυθρύλητη παρέα
τους. Στις δύο μετά τα μεσάνυχτα, όταν το «Ηραίον» έκλεινε,
ολόκληρο εκείνο το μπουλούκι ξεχυνότανε στην παρθένα ακόμη
λεωφόρο Φωκίωνος Νέγρη κι άρχιζε τις ατέλειωτες συζητήσεις
κάτω απ’ τους ευκαλύπτους, συχνά ως τις τρεις και τέσσερις το
πρωί. Η Jeune Parque, τα Τραγούδια του Maldoror, η
Έρημη Χώρα, ηχούσανε μαζί με τα υπόγεια νερά του
υδραγωγείου ενώ οι αστυφύλακες της 4ης
Αυγούστου μας
παρακολουθούσανε με βλοσυρό και καχύποπτο μάτι.
1996, σ. 367)
Ο κάτω Λουμίδης, μπαρ με πατάρι, ήταν το πρώτο σημείο
συνάντησης των ποιητών στο τέλος της δεκαετίας του τριάντα.
Εκεί γνώρισα σε μια μόνο μέρα, τον Κατσίμπαλη, τον Σεφέρη,
τον Ελύτη, τον Γκάτσο και τον Αντωνίου και αργότερα τον
Σαραντάρη, τον Εγγονόπουλο, τον Σικελιανό και τον Νίκο
Καββαδία. Στεκόμασταν όρθιοι κάτω στο μπαρ και
κουβεντιάζαμε περί ανέμων και υδάτων αλλά και περί ποιήσεως.
Ο μεν Κατσίμπαλης πείραζε όλους και διηγόταν ανέκδοτα – οι
άλλοι, ιδίως ο Γκάτσος, μιλούσε για τον Λόρκα, τον Σαρτρ, τον
Κάφκα. Με τον Ελύτη κουβεντιάζαμε για τους Γάλλους
υπερρεαλιστές, τον Μπρετόν, τον Ελιάρ, τον Περέ, κι αν ήσουν
τυχερός έβρισκες τα βιβλία τους δίπλα στου Κάουφμαν. Όταν
έφτανε η ώρα δύο-δυόμισι ξεκινούσαμε, ο Καμπάς κι εγώ προς
το Σύνταγμα και μας συνόδευε ο Γκάτσος μέχρι το σινεμά
Αττικόν και δεν προχωρούσε παραπέρα. Ο Ελύτης όμως
ερχόταν πιο τακτικά ίσαμε τον Πυρσό, το βιβλιοπωλείο που ήταν
ακριβώς απέναντι απ’ το Μπραζίλιαν […]
Υπήρχαν τότε στην παρέα μας και ξένοι, ο Λόρενς Ντάρελ, ο
Χένρι Μίλερ, κι από το 1940 και πέρα πολλοί άλλοι Άγγλοι,
που δούλευαν στο Βρετανικό συμβούλιο, όπως ο Μπέρναρντ
Σπένσερ, με τον οποίο κατόπιν μετέφρασα τον Σεφέρη και τον
Ελύτη.
(Νάνος Βαλαωρίτης, «Τα καφενεία των ποιητών», Η
Καθημερινή, 15.2. 1998)

26
1939
Εγκαταλείπει τη Νομική. Μεταφράζει ποιήματα και
ενδιαφέρεται έντονα για τη ζωγραφική. Γνωρίζει τον
Henry Miller. Κυκλοφορούν οι Προσανατολισμοί.
Αφορμή γύρευα, κι η ζωγραφική μετά την ποίηση, ήταν το
μεγαλύτερο πάθος μου. Τα λιγοστά μου, της φοιτητικής ηλικίας,
χρήματα πήγαιναν όλα στις πανάκριβες καλλιτεχνικές εκδόσεις
που έφταναν κάθε τόσο από το Παρίσι, κι αν μου έμεναν κενά,
τα συμπλήρωνα με τις συχνές επιδρομές μου στη βιβλιοθήκη του
Ανδρέα Εμπειρίκου. Αλλά το θέμα ήταν πιο συγκεκριμένο: τι
γινότανε στην Ελλάδα; Τον Παρθένη τον γνωρίζαμε σχεδόν
μόνο απ’ τ’ όνομά του. Πού να βλέπαμε άλλωστε τα έργα του;
Για μας υπήρχανε ο Γουναρόπουλος, ο Τόμπρος και τρεις-
τέσσερις συνομήλικοι που ψάχνανε ακόμη το δρόμο τους –ο
Τσαρούχης, ο Χατζηκυριάκος Γκίκας, ο Μόραλης, ο Διαμαντής
Διαμαντόπουλος, χώρια οι δύο φίλοι μας, ο Ορέστης Κανέλλης
και ο Τάκης Ελευθεριάδης, που μας δόθηκε η ευκαιρία να
διαπιστώσουμε αμέσως την ευαισθησία τους και τη δεκτικότητα
τους απέναντι στο «μοντέρνο πνεύμα».
1996, σ. 388)
Το ιδανικό μου κοινό, ομολογώ, είναι οι νέοι, και αυτοί είναι που
έχουν εξαντλήσει και τις πέντε απανωτές εκδόσεις των
Προσανατολισμών, του πιο εφηβικού ίσια ίσια από τα έργα
μου.
(«Ιδανικό μου κοινό είναι οι νέοι», Συνέντευξη στην
Ανδριάνα Φερεντίνου, Ο έφηβος, Ιούνιος 1968 = Συν
τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 79-81: 81)

27
1940
Ιανουάριος. Παρακολουθεί δύο διαλέξεις του
αισθητικού και φιλόσοφου Ευάγγελου Παπανούτσου
στη «Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών» και αντιδρά στις
επιφυλάξεις του απέναντι στη μοντέρνα τέχνη.
Οκτώβριος. Εγκατάσταση της οικογένειας στο σπίτι
της οδού Ιθάκης 31, όπου συγκατοικεί με τη μητέρα και
τους αδελφούς του Κωνσταντίνο και Ευάγγελο.
Επιστρατεύεται ως ανθυπολοχαγός στο 24ο
Σύνταγμα
Πεζικού.
Θυμάμαι εκείνη την ημέρα που έκαψα τα νομικά μου βιβλία,
μπήκα στο τραμ και είδα πιο μέσα στριμωγμένο τον Ελύτη και
του φώναξα: «Έκαψα τα νομικά μου βιβλία σήμερα» κι αυτός
μου απάντησε: «Καλά έκανες!»
(Μίλτος Σαχτούρης, «Δεν είναι εύκολο να ζήσει κανείς
με έναν ποιητή», Συνομιλία με τον Θανάση Λάλα, Το
Βήμα, 5.2. 1995 = Ποιος είναι ο τρελός λαγός.
Συνομιλίες, Εκδόσεις Καστανιώτη 2000, σ. 113
Κάθισα κι έγραψα ευθύς ένα «Ανοιχτό Γράμμα στον Ε.
Παπανούτσο» που δημοσιεύθηκε κι αυτό στα Νεοελληνικά
Γράμματα. Ήταν ένα κείμενο που, ίσως έφτασε την κατάλληλη
στιγμή, βρήκε μεγάλη απήχηση ανάμεσα στους νέους. Έβλεπα
να μου στέλνουν γράμματα, ακόμη και τηλεγραφήματα, κοινοί

28
αναγνώστες, άγνωστοι άνθρωποι, με λόγια ακράτητου
ενθουσιασμού.
1996, σ. 390)
Ο Ελύτης ανακαλύπτει τώρα ξαφνικά πως η εποχή είναι
δύσκολη, επειδή σκοντάφτει στη λογοκρισία για να δημοσιέψει
μια μετάφρασή του από τον Lautréamont.
(Γιώργος Σεφέρης, «Πέμπτη, Γενάρης 1940», Μέρες
Γ΄, Ίκαρος 1977, σ. 163)
Έπειτα βγήκα λίγο με τον Ελύτη και τον Γκάτσο˙ το περιοδικό
δε βγαίνει από το νου τους. Όμως το αποζητούν απροσδιόριστα,
θολά˙ χωρίς να ξέρουν καλά-καλά τι μπορούν να του προσφέρουν
και χωρίς να έχουνε πάρει την απόφαση να μοχθήσουν. Ο
Ελύτης το θέλει “cahiers”˙ βρίσκεται ακόμη στο αριστοκρατικό
στάδιο της τέχνης.
(Γιώργος Σεφέρης, «Τετάρτη, 14 Φεβρουαρίου 1940»,
Μέρες Γ΄, Ίκαρος 1977, σ. 168-169)
1941
Άρρωστος βαριά από κοιλιακό τύφο μεταφέρεται από
το νοσοκομείο Ιωαννίνων στον Ευαγγελισμό (23
Απριλίου). Αρχίζει να γράφει την ποιητική συλλογή
Ήλιος ο πρώτος.
όταν βρέθηκα στο κρεβάτι ενός νοσοκομείου των Ιωαννίνων, με
όλες τις ενδείξεις τις επιστημονικές ότι δεν πρόκειται να
ξανασηκωθώ. Πριν από τ’ αντιβιοτικά, ο τύφος δεν είχε άλλη
σωτηρία από την αντοχή του οργανισμού σου. Έπρεπε να
υπομένεις, ακίνητος υποχρεωτικά, με πάγο στην κοιλιά και
μερικά κουταλάκια γάλα ή πορτοκαλόζουμο για τροφή, όλες τις

29
ατέλειωτες μέρες που βαστούσε ο πυρετός, σαράντα ακατέβατα.
Κι ο Θεός βοηθός. Έτυχε να περάσω τη μεγάλη κρίση τις
ημέρες ακριβώς που άρχισε η επίθεση των Γερμανών. Δεν ήταν
και τόσο ρόδινα τα πράγματα. Το κρεβάτι μου βρισκότανε πλάι
στο παράθυρο και κάθε φορά, θυμάμαι, που σήμαινε συναγερμός
όλοι οι άλλοι άρρωστοι (το νοσοκομείο ήταν παθολογικό και δεν
είχε τραυματίες) μαζί με τις νοσοκόμες και τους γιατρούς
τρεχοκοπούσανε στα καταφύγια.
(«Το χρονικό μιας δεκαετίας»)
Ότι πήγα στον πόλεμο, με επηρέασε, είναι αλήθεια, αλλά όλα
αυτά γίνονται σ’ εμένα με μεγάλη καθυστέρηση, πράγμα που όχι
μόνο δε μετανιώνω, αλλά αντίθετα το συνιστώ και στους νέους.
Ποτέ να μη βιάζονται να εκφράσουν κάτι που τους συγκλόνισε.
(«Έναν χρόνο μετά το Νόμπελ», Συνέντευξη στην
Κίτσα Μπόντζου, Μεσημβρινή, 11.12.1980 = Συν τοις
άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 302-329: 302-
303 297)
Γερμανικά τάνκ στην Αθήνα
Όταν ξαναβγήκαμε από την πρώτη φάση της θύελλας ήταν
άνοιξη, και στην Αθήνα είχαμε αποκτήσει μια Kommandantur.
Τι σήμαινε αυτό θα το μαθαίναμε σε λίγο. Εκείνη τη στιγμή
μετρηθήκαμε κι ήμασταν –απίστευτο- περίπου οι ίδιοι. Μονάχα
κάπως αλλιώτικοι, παραζαλισμένοι, εγώ βαδίζοντας μ’ ένα
μπαστούνι, ο Αντωνίου χωρίς καράβι, ο Σεφέρης μακριά μέσα
στους αγάπανθους κι ο Σαραντάρης – αυτός ακόμη πιο μακριά…
Ήταν η μόνη κι η πιο άδικη απώλεια.
1996, σ. 392)
1942

30
Πρώτο σχεδίασμα του έργου Άσμα ηρωικό και πένθιμο
για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας.
Φιλολογικές συναντήσεις στα σπίτια Κατσίμπαλη,
Εμπειρίκου, Καραγάτση.
Για ένα μεγάλο διάστημα μείναμε άφωνοι, αμήχανοι. «Μέσα σε
πόλεμο –φαντάσου- ελληνικά ποιήματα». Ήταν ίσως και η
αντίληψη που είχαν οι περισσότεροι αστοί για την ποίηση, που
μας επηρέαζε, που μας δημιουργούσε κάποιο κρυφό σύμπλεγμα.
Ενώ, στο βάθος, το γνωρίζαμε όλοι μας πολύ καλά, το νιώθαμε,
ότι ίσα-ίσα ήταν εκείνη το έσχατο καταφύγιο της ελπίδας μέσα
στη γενική καταφρόνια, το μόνο άπαρτο απέναντι στις σκοτεινές
δυνάμεις οχυρό της. (393-394)
1996, σ. 393-394)
1943
Ίδρυση του «Κύκλου Παλαμά». Συναντήσεις κάθε
Πέμπτη στο καινούριο σπίτι του Ανδρέα Εμπειρίκου
στην οδό Γεωργίου Αινιάνος. Εκδίδεται ο Ήλιος ο
Πρώτος. Επανακυκλοφορεί το περιοδικό Τα Νέα
Γράμματα. Ιδρύεται ο εκδοτικός οίκος «Ίκαρος».
Είχα βρεθεί αντίκρυ [στον Άγγελο Σικελιανό], την ώρα που ίσα-
ίσα, γύρω από το νεοσκαμμένο τάφο [του Κωστή Παλαμά],
τραγουδούσαμε όλοι μαζί τον Εθνικό Ύμνο.
(«Το χρονικό μιας δεκαετίας», Ανοιχτά χαρτιά,
Ίκαρος 1996, σ. 374, 394-395, 396, 399, 403)

31
Κωστής Παλαμάς
Με την πρωτοβουλία του Κωνσταντίνου Τσάτσου και του
Γιώργου Κατσίμπαλη, στις αρχές του ’43, ιδρύθηκε μια άλλη
αδελφότητα, ο «Κύκλος Παλαμά», όπου μπορούσες να
συναντήσεις καθηγητές του πανεπιστημίου και λογοτέχνες, από
τον Κ. Άμαντο (τον πρεσβύτερο) έως τον υποφαινόμενο (τον
νεότερο), ν’ ανακοινώνουν πνευματικές εργασίες τους, να τις
συζητούν ελεύθερα και να σχεδιάζουν ποικίλες άλλες
εκδηλώσεις. Εκεί διάβασα πρώτη φορά, θυμάμαι, κάποιο
ανοιξιάτικο απόγευμα, χωρίς να υποψιάζομαι πόσο ήτανε φυσικό
να ηχήσει παράδοξα, το δοκίμιό μου για την «Αληθινή
Φυσιογνωμία και τη Λυρική Τόλμη του Ανδρέα Κάλβου»
Ο κόσμος διάβαζε. Πριν περάσει χρόνος καινούριοι εκδοτικοί
οίκοι, ο «Γλάρος», ο «Ίκαρος», «Οι φίλοι του Βιβλίου», οι
«Εκδόσεις ΄Αλφα», είχαν εγκαθιδρυθεί.
Με το Νίκο Γκάτσο είχαμε τώρα στήσει το στρατηγείο μας
καταμεσής της οδού Σταδίου, στο πατάρι του «Λουμίδη». Εκεί
κουβαλούσαμε τις καινούριες αγάπες μας, κυριολεκτικά και
μεταφορικά, θέλω να πω, τις καινούριες ποιητικές συλλογές και
τις καινούριες φιλενάδες μας. Στα διπλανά τραπέζια, η μαύρη
αγορά έπαιρνε κι έδινε, απίθανοι τύποι έκλειναν παρτίδες ζάχαρη
και παρτίδες κονσέρβα, υπογράφανε χαρτιά και παραδίνανε
πελώριες βαλίτσες, παστωμένες από ετοιμοθάνατα εκατομμύρια.
[…] Πριν περάσει χρόνος, το πατάρι του «Λουμίδη» άρχισε να
βουλιάζει από ένα παρδαλό μελίσσι ποιητές χλωμούς και κοπέλες

32
ξέμαλλες που απελπίζανε τα γκαρσόνια κι εκτοπίζανε σιγά-σιγά
τους μαυραγορίτες κατά το κλιμακοστάσιο.
Και λοιπόν, γράφαμε, σκίζαμε, ξαναγράφαμε, διαγράφαμε,
συζητούσαμε, ξενυχτούσαμε, με μια σπατάλη που ερχόταν ίσως
υποσυνείδητα να υποκατασταθεί στο δυσεύρετο κρασί, στο
απαγορευμένο ταξίδι, στην περιορισμένη ως τις έντεκα το βράδυ,
συνήθως, κυκλοφορία. Πόσες φορές αργοπορημένοι, δεν
τρεχοκοπούσαμε να προλάβουμε, παρά δύο ή τρία δευτερόλεπτα,
το κατώφλι του σπιτιού μας, ενώ οι Γερμανοί φρουροί από τ’
αντικρινά πεζοδρόμια βάζανε τις αγριοφωνάρες «schell, schnell»,
και χτυπούσανε τον υποκόπανο του όπλου τους στις πέτρινες
πλάκες
Κι ας πα’ να λέγανε οι ηθικολόγοι – θα έπρεπε να πω: οι
στενοκέφαλοι – ότι ήταν ντροπή, τη στιγμή που οι άλλοι
πεινούσαν ή σκοτώνονταν, εμείς να διασκεδάζουμε. Αλλ’ αυτό
ακριβώς είχε σημασία. Από μας τους ίδιους που «διασκεδάζαμε»
οι περισσότεροι πεινούσαν ή σκοτώνονταν τις νύχτες κρυφά,
χωρίς να το κάνουν ποτέ μπαϊράκι τους.
Ήδη στο πατάρι της οδού Βουλής είχαν αρχίσει να
συγκεντρώνονται οι πιο γνωστοί και φίλοι της γενιάς του ’30. Η
ευαισθησία και η ικανότητα του Νίκου Καρύδη κατάφερνε να
εξισορροπεί τις ποικίλες απόψεις και απαιτήσεις που ήταν φυσικό
να διατυπώνονται. Ένα βιβλίο δεν είναι απλώς μέσον διάδοσης
ιδεών, αλλά κι ένα όργανο που η φόρμα του και μόνον σε
προετοιμάζει για το είδος της μουσικής που θ’ ακούσεις.
Λογοτέχνες και κριτικοί συναντιούνται στην «Ίκαρο».
Όρθιοι πίσω από τον Ελύτη ο ποιητής Νίκος Γκάτσος και
ο φιλόλογος Γ.Π. Σαββίδης

33
Φωτογραφίες λογοτεχνών δεσπόζουν στον «Ίκαρο» (2013)
Το πόσο με συγκινούσε η μικρή φόρμα το είχα αποδείξει με τους
Προσανατολισμούς. Αργότερα, ύστερα από πολλές συζητήσεις
με τον φίλο μου Νίκο Καρύδη, αναγκάστηκα να προσαρμοστώ
στο σχήμα που μου έδινε το χαρτί Canson σε οκτασέλιδο. Και
αυτό γιατί επηρεασμένος από την γαλλική παράδοση επιθυμούσα
να βγαίνουν παράλληλα με την κοινή έκδοση και ορισμένα
αριθμημένα αντίτυπα σε χαρτί πολυτελείας. Γρήγορα η φόρμα
αυτή έφτασε ν’ αποτελέσει τον σταθερό τύπο ποιητικού βιβλίου,
που τον ακολούθησαν πολλοί. Και δεν είναι μόνον αυτό, είναι ότι
ο αγαπητός μου φίλος, με την ικανότητα που είχε να φέρνει σε
επαφή ποιητές και ζωγράφους, επέτυχε μερικά επιτεύγματα
όπως τα ποιήματα του Σεφέρη και του Καβάφη με την
συνεργασία του Γιάννη Μόραλη και του Νίκου Χατζηκυριάκου-
Γκίκα.
Στην ιστορία ενός εκδοτικού οίκου που εορτάζει τον μισό αιώνα
της ζωής του, τέτοια γεγονότα δεν μπορεί παρά να μας γεμίζουν

34
χαρά και ικανοποίηση. Η Ελληνική τυπογραφία δεν έχει ακόμη
ολοκληρώσει το δικό της αλφάβητο. Είθε στο μέλλον να
γνωρίσουμε κι άλλες κόκκινες παπαρούνες πάνω στην έκρηξη
της Άνοιξης.
(Οδυσσέας Ελύτης, [Για τον «Ίκαρο»] 1993, ψηφιακή
ανάρτηση του εκδοτικού οίκου «Ίκαρος» 2013)
Γιατί μέσα στην καρδιά της Κατοχής βγήκε η πρώτη ποιητική
συλλογή του Ελύτη από τις εκδόσεις Γλάρος μ’ ένα εξώφυλλο
στο χρώμα του ήλιου. Ο Ήλιος ο Πρώτος του Οδυσσέα στη
βιτρίνα φώτιζε ολόγυρα σαν ήλιος. Και την άλλη μέρα στου
Λουμίδη, ο Ελύτης πλάι μας σαν φίλος, σαν συνομήλικός μας,
να λέει αστεία και να πειράζει τη Λενούλα. Μια στιγμή της λέει
πως είχε μια απορία. Κάποια κοπέλα του τηλεφωνούσε κάθε
μέρα, έλεγε πως δεν πάει σχολείο γιατί έχει ιλαρά, πως καπνίζει
και μόλις βγήκε ο Ήλιος ο Πρώτος ήθελε να τρέξει να τον
βρει. Έκλεισε το τηλέφωνο και δεν άφησε ποτέ τον αριθμό της.
(Άλκη Ζέη, Με μολύβι φάμπερ νούμερο δύο,
Μεταίχμιο 2013, σ. 272)
1944
Η γερμανική λογοκρισία τον καλεί σε ανάκριση.
Τερματίζεται η κυκλοφορία του περ. Νέα Γράμματα,
όπου και δημοσιεύει το σημαντικό δοκίμιο του «Τέχνη-
Τύχη-Τόλμη». Η Αθήνα απελευθερώνεται τον
Οκτώβρη. Δεκέμβριος: Ελασίτες οχυρώνονται στην
ταράτσα του σπιτιού του. Ανατινάζονται τα γύρω σπίτια.
Διαφεύγει και περνά στην αγγλοκρατούμενη ζώνη, στο
σπίτι του Γ. Κ. Κατσίμπαλη.
Ήταν κάπως συμβολικό να συνοψίσω τα πορίσματα της έρευνας
αυτής και να τα δημοσιεύσω στο τελευταίο τεύχος των Νέων

35
Γραμμάτων. Ήταν η στιγμή που τέλειωνε οριστικά ο πόλεμος,
έκλεινε οριστικά ένα πρωτοποριακό περιοδικό κι έμπαινε τέρμα
σε μια συζήτηση που από δω κι εμπρός δεν είχε πια κανένα
νόημα. Τώρα έπρεπε ν’ αντιμετωπίσουμε άλλα προβλήματα, μας
χρειαζότανε ένα άλλου είδους ξεκίνημα. Το δείχνει κι ο τίτλος
που έδωσα στο τελευταίο εκείνο γραπτό, «Απολογισμός και Νέο
Ξεκίνημα»˙ δείχνει πόσο βιαστικός ήμουν να κλείσω ένα
κεφάλαιο μαζί με τη δεκαετία που έκλεινε και να ανοίξω ένα
καινούριο..
1996, σ. 431-432)
Από το δεκεμβριανό κίνημα και ύστερα τα πράγματα έμοιαζαν
άλλωστε να κυλάνε κάπως στην τύχη τους. Με τα τυπογραφεία
ξεχαρβαλωμένα, τους εκδοτικούς οίκους διαλυμένους, την
οικονομία σε αναστάτωση, δε μπορούσε να γίνεται σοβαρός λόγος
για περιοδικό. Και πάλι καλά που όταν τα Νέα Γράμματα
άρχισαν να κάνουν νερά ένα μικρό άγημα από τους νεότερους
συνεργάτες είχε προφτάσει ν’ αποσπασθεί από το ναυάγιο και να
κινήσει μ’ ένα πλεούμενο άλλης λογής, το τριμηνιαίο Τετράδιο.
1996, σ. 435)
Δεκέμβρης 1944
Το σπίτι όπου κρυβόμαστε βρίσκεται στην οδό Μηθύμνης.
Αρχινά η έξοδος. Με το που βγαίνουμε στην Πατησίων, τα
πράγματα ζορίζουν. Οι σφαίρες περνούν σφυρίζοντας ή χτυπούν
στις πλάκες των πεζοδρομίων και εποστρακίζονται. Ο δρόμος
έρημος. Ακούγονται από μακριά εκρήξεις όλμων. Καραδοκώ την
κατάλληλη στιγμή και δίνω το σύνθημα: δυο τρία άλματα, και
περνάμε στ’ απέναντι πεζοδρόμιο- δόξα τω Θεώ. Τώρα πρέπει

36
από ένα δαίδαλο μικρών παρόδων να βγούμε ως την οδό της 3ης
Σεπτεμβρίου, που έχω ακούσει ότι δε βάλλεται σχεδόν καθόλου.
Πραγματικά, όταν φτάνουμε, βρίσκουμε πολύ πιο ήρεμη την
ατμόσφαιρα. Κυκλοφορούν μερικοί άνθρωποι σιωπηλοί, άκρη
άκρη, σχεδόν κολλητά στους τοίχους, κι όλοι τους με κατεύθυνση
προς το κέντρο. Οι περισσότεροι έχουν ύφος μυστηριώδες, είναι
τυλιγμένοι με κασκόλ και φοράνε μαύρα γυαλιά. Τη δική μας τη
δουλειά κάνουν κι αυτοί, συλλογίζομαι- αλλά ως πότε; Ως πότε
θα μας αφήνουν; Υπάρχουν εδώ κι εκεί Εαμίτες στις γωνιές,
όλοι τους με γενειάδα, φυσεκλίκια κι αυτόματα στο χέρι, που μας
κοιτάν με περιέργεια. Θα ‘θελαν πολύ να μας σταματήσουν,
υποθέτω, αλλά δεν υπάρχει ανώτερος να τους δώσει την εντολή.
Καλά πάμε. Τους κοιτάω κατάματα, δείχνω να υποβαστάζω με
δυσκολία τον αδελφό μου, και με βήματα ομαλά προχωρούμε.
Μακριά οι εκρήξεις εξακολουθούν να ακούγονται. Κάποτε και
μερικές ριπές πλησιέστερα. Η πιο δύσκολη στιγμή βρίσκεται
τώρα μπροστά μας: ν’ ανεβούμε από τις καθέτους και να
φτάσουμε ως την Κλινική Σμπαρούνη, στη γωνία Χαριλάου
Τρικούπη και Σόλωνος, απέναντι στο Χημείο. Μας τα έχουν
εξηγήσει αυτά. Εκεί βρίσκονται τα σύνορα.
(«Χρόνος δεσμώτης και χρόνος λυόμενος», Εν λευκώ,
Ίκαρος 1993, σ. 357-381: 376-377)
1945
Δημοσιεύεται το Άσμα Ηρωικό και Πένθιμο για το
χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας (περ. Τετράδιο).
Αρχίζει να συνεργάζεται με την εφ. Ελευθερία.
Διορίζεται στο Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας.
Λίγο αργότερα, με την προτροπή του Σεφέρη, δέχθηκα ν’
αναλάβω τη Διεύθυνση Προγράμματος στο νεοσύστατο τότε
«Εθνικόν ΄Ιδρυμα Ραδιοφωνίας». Και παράλληλα, δοκίμασα
στην εφημερίδα Ελευθερία να κρατήσω μια τακτική στήλη. Το
καλούσε η εποχή και το θεωρούσαμε σαν υποχρέωσή μας, όλοι
όσοι χειριζόμασταν την πένα την επαύριο του πολέμου, να
πλησιάσουμε το μεγάλο κοινό, να το διαφωτίσουμε, να του
μιλήσουμε για τα φλέγοντα ζητήματα που το απασχολούσανε.
Ξεκίνησα με όλη την καλή διάθεση να εκπληρώσω αυτό το
χρέος, σε πεντ’- έξι εβδομάδες όμως τα πράγματα στενέψανε.
Προσπάθησα να το γυρίσω στα λογοτεχνικά θέματα˙ κι εκεί,
ωστόσο, είδα ότι δεν είναι στο χέρι του καθενός η εκλαϊκευση.
Με μια λέξη κατάλαβα ότι δεν ήμουν καμωμένος για τίποτε απ’
όλα αυτά. Παραιτήθηκα κι από τη Ραδιοφωνία.
1996, σ. 435-436)

37
1946
Δημοσιεύει στο περ. Αγγλοελληνική Επιθεώρηση το
δοκίμιο «Οι εικονογραφίες του στρατηγού
Μακρυγιάννη και ο λαϊκός τεχνίτης Παναγιώτης
Ζωγράφος». Προάγεται σε Διευθυντή προγράμματος
του ΕΙΡ. Συνάντηση με τον Π. Ελυάρ. Παραίτηση από
το ΕΙΡ. Κριτικός τέχνης στην εφημερίδα Η
Καθημερινή.
Συνέβη, λοιπόν, τότε να ’ρθει ο Ελυάρ στην Αθήνα. Αν δεν
κάνω λάθος, πρέπει να ήταν το ’46, γιατί εγώ είχα αρχίσει να
εργάζομαι στο Εθνικό Ίδρυμα ραδιοφωνίας. Όπως είναι φυσικό,
οι αριστερές παρατάξεις κινητοποιήθηκαν, ο κόσμος έτρεξε.
Θυμάμαι ότι το Γαλλικό Ινστιτούτο ήταν πολιορκημένο,
μεγάφωνα είχαν τοποθετηθεί παντού στους δρόμους, και μέσα σ’
αυτό το πλήθος κι εγώ παρακολούθησα το πρώτο βράδυ τη μικρή
ομιλία του σχετικά, και την απαγγελία ποιημάτων του.
(«Ποιητές και ζωγράφοι στη μεταπολεμική Γαλλία»,
Συνέντευξη στην Ιουλίτα Ηλιοπούλου, Αντί, Απρ.-
Μάιος 1992, Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον
2011, σ. 302-329: 306)

38
1947
Δημοσιεύει στο περ. Αγγλοελληνική Επιθεώρηση το
δοκίμιο για τον ζωγράφο Θεόφιλο «Η αισθητική και
συναισθηματική καταγωγή του Θεόφιλου
Χατζημιχαήλ».
Αμέτρητες ήταν οι συναντήσεις [στο ατελιέ της Ναταλίας
Μελά], οι συζητήσεις, οι έρωτες, τα πάθη, οι αναπάντεχες
τρέλες και τα φιλικά μαχαιρώματα, οι προσδοκίες, οι «προδοσίες»
μαζί με τα φτωχικά ξεφαντώματα που ένωναν όλον αυτό τον
κόσμο μες στ’ αδιέξοδα του εμφυλίου, όταν η χωροφυλακή
συλλάμβανε τον Τσαρούχη επειδή ζωγράφιζε τη σιδεριά ενός
μπαλκονιού ως «κατάσκοπο», και μια κοπέλα που καθόταν μόνη
βραδάκι σ’ έναν πάγκο στο Φάληρο κοιτώντας τη θάλασσα ως
«ασκόπως περιφερομένη» […] Πραγματικά το μόνο ξέσπασμα,
η μόνη διέξοδος σ’ αυτόν τον ταλαιπωρημένο τόπο ήταν η τρέλα
της τέχνης και της νιότης που μας μάζευε εκεί μέσα, με τα
γλυπτά και τις ζωγραφικές και τις μουσικές που φτιάχναμε τα
βράδια που ξαναβρισκόμασταν στα σπίτια μας κι ο Χατζιδάκις
παίζοντας στο πιάνο μου τη «Μικρή αχιβάδα» δήλωνε πως θα
γίνει ο Μπαχ της Ελλάδας· όπως και στο άλλο στέκι μας στο
Μπραζίλιαν της οδού Βουκουρεστίου όπου στηνόμασταν μία με
δύο το μεσημέρι, την ώρα των καλλιτεχνών (άλλες ώρες
μαζεύονταν εκεί άλλα συνάφια).
(Νέλλη Ανδρικοπούλου, Επί τα ίχνη του Νίκου
Εγγονόπουλου, Ποταμός 2003, σ. 52-53)
1948
Αναχώρηση για Γενεύη και μόνιμη εγκατάσταση στο
Παρίσι. Στενή φιλία με τον E. Teriant.
Τότε, όμως, εγώ θυμάμαι κατεβαίνοντας για να φύγω, στο
αεροδρόμιο έβλεπα τα Ελληνόπουλα ξυπόλυτα, πεινασμένα να
παίζουν ανάμεσα σε χαλάσματα. Και βγήκα εκεί και είδα μέσα
στα πάρκα να τρέχουν τα παιδιά των ξένων με ροδαλά μάγουλα
και μ’ αλογάκια. Η αντίθεση ήταν τόσο μεγάλη, που μ’ έπιασε
απελπισία και μια τάση παράκλησης. Αυτό ήταν που μου γέννησε
και την πρώτη σύλληψη του Άξιον Εστί. Κάτι σαν ψαλμός και
σαν ωδή, σαν παράκληση, σαν λειτουργία να εξορκίσω τα κακά
πνεύματα που βάραιναν πάνω στον τόπο μου. Αργότερα, βέβαια,
πήρε τη μορφή του Άξιον εστί.
(«Ποιητές και ζωγράφοι στη μεταπολεμική Γαλλία»,
Συνέντευξη στην Ιουλίτα Ηλιοπούλου, Αντί, Απρ.-
Μάιος 1992 = Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον
2011, σ. 302-329: 302-303 297)

39
Σπουδές (Σορβόνη) - Ταξίδια
1951
Επιστροφή με το «Κορινθία» στον Πειραιά.
Η απογοήτευση που δοκίμασα από την Αθήνα είναι καθολική.
Βέβαια είχα προετοιμάσει τον εαυτό μου –και ξέρεις ότι διαθέτω
αρκετή φαντασία- όμως η πραγματικότητα βρήκα να ξεπερνά και
την τερατωδέστερη φαντασία. Φτώχεια αφάνταστη, πικρία και
μοχθηρία των ανθρώπων, πνευματικό χάος, ανυπαρξία γούστου,
είναι οι μετριοπαθέστερες εκφράσεις. Την Αθήνα βρήκα πολύ
άσκημη.. Μου έδωσε την εντύπωση ενός προχειρότατου
καταυλισμού μέσα στην έρημο. Και οι λίγοι άνθρωποι που αξίζουν
– όπως είχες διαπιστώσει και εσύ – σκορπισμένοι και ανίσχυροι.
(«[Αθήνα, Ιθάκης 31, 8 Σεπτεμβρίου 1951]», Αγαπητέ
μου Tériade, Έκδοση Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης
Λέσβου, Εκδόσεις Εντός 2006, σ. 93-95)
1952
Περίοδος προσαρμογής στην Αθήνα. Ο Mario Vitti
μεταφράζει ποιήματά του στα ιταλικά.
Δυστυχώς οι συνθήκες στο σπίτι μου είναι πολύ άσχημες. Η
μητέρα μου πολύ ηλικιωμένη και νευρασθενής, δημιουργεί
καβγάδες όλη τη μέρα. Και τα αδέλφια μου δίνουν μια
ατμόσφαιρα εντελώς εμπορική, με τις συζητήσεις και τα
τηλεφωνήματά τους για λάδια κ.λπ. Όλες μου οι ελπίδες
στηρίζονται στην Άνοιξη, οπότε λέω να πάω στη Μυτιλήνη και
να τελειώσω εκεί τα αρχινισμένα έργα μου.
(«[Αθήνα, Ιθάκης 31, 9 Ιανουρίου 1952», Αγαπητέ μου
Tériade, Έκδοση Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης
Λέσβου, Εκδόσεις Εντός 2006, σ. 117)
Τι γυρεύει ένας ποιητής μέσα σ’ αυτόν τον κυκεώνα των
ανθρώπων που ανεβοκατεβαίνουν τους δρόμους από το πρωί ως
το βράδυ κυνηγώντας λίρες, λίρες, λίρες; Πού φυτρώνουν τα
σπίτια τους με ό,τι πιο άσχημο υπάρχει στον κόσμο; Πώς μπορεί
να επηρεάσει ένας διανοούμενος τους χοντροαστούς μιας
απρόσωπης πολιτείας όπως είναι η Αθήνα; Όπως πολύ σωστά
είχες διαπιστώσει (και στο ξανάγραψα νομίζω) η μικρή μερίδα
των λογοτεχνών και των καλλιτεχνών, έχει απωθηθεί στο
περιθώριο. Κι αυτό μεγάλωσε τα δεινά που την μαστίζανε, την
μικρολογία, την εγωπάθεια, τον επαρχιωτισμό. Λεφτά, από την
μεριά την δική μας, δεν υπάρχουν. Θα ήταν ο μόνος τρόπος ν’
αντιδράσει κανείς, με ένα καλό περιοδικό. Θα είχα όλη τη
διάθεση να δουλέψω γι’ αυτό, και ν’ αναλάβω μια γενναία

40
εκκαθάριση, αρκετοί μάλιστα υπολογίζανε στην επιστροφή μου
για να αρχίσει ένα τέτοιο πράγμα. Όμως από την πρακτική
πλευρά κανείς δεν ενδιαφέρεται, και πολλοί μάλιστα αντιδρούν,
όπως ο αγαπητός μας ο Κατσίμπαλης. Παράτησα κ’ εγώ κάθε
προσπάθεια. Τον χρόνο που μας πέρασε δεν δημοσίευσα τίποτε
εδώ. Μόνο ποιήματά μου μεταφρασμένα, μπήκανε σε περιοδικά
του Λονδίνου, της Νέας Υόρκης, της Ρώμης.
(«[Αθήνα, Ιθάκης 31, 24 Σεπτεμβρίου 1952», Αγαπητέ
μου Tériade, Έκδοση Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης
Λέσβου, Εκδόσεις Εντός 2006, σ. 141)
1953
Διευθυντής προγράμματος στο ΕΙΡ. Μέλος του Δ. Σ.
Θεάτρου Τέχνης. Συχνάζει τα μεσημέρια στο
«Μπραζίλιαν» (οδός Βουκουρεστίου) και στο
«Πικαντίλλυ» (λεωφόρος Πανεπιστημίου, απέναντι από
την Εθνική Βιβλιοθήκη), ενώ τα βράδια στο
«Ελληνικόν» και στο «Βυζάντιον» στο Κολωνάκι.
Το στέκι των καφενείων, μετακόμιζε αφενός στου Ζόναρς, στο
μπαρ, όπου έτρωγαν τακτικά ο Κατσίμπαλης με τον Καραντώνη,
και λίγο αργότερα στου Φλόκα όπου πιθανόν από την κατοχή
κιόλας άρχιζε να πηγαίνει σποραδικά ο Γκάτσος και που
αργότερα στην δεκαετία του ’50 έδρευε μόνιμα με τον Ελύτη, κι
απ’ όπου περνούσαν ξένοι επισκέπτες, συγγραφείς, μεταφραστές,
δημοσιογράφοι. Άλλο σημαντικό στέκι ήταν το εστιατόριο του
Βασίλη στη Βουκουρεστίου λίγο πιο ψηλά, όπου γνώρισα τον
Τσαρούχη, τον Βελούδιο, και πιθανόν τον Εμπειρίκο, που ίσως

41
να μου τον σύστησε ο Τσαρούχης. Εκεί τότε εμφανίσθηκε το
’42 και ο Πάτρικ Λι-Φέρμορ, το κεφάλι με επίδεσμο, με τα
υποχωρούντα αγγλικά στρατεύματα.
Όταν γύρισα από την Αγγλία το 1953, υπήρχαν δύο στέκια, το
Πικαντίλι στην οδό Πανεπιστημίου όπου πήγαινε ο Γκάτσος.
Εκεί γνώρισα τον Βασιλικό, νεαρό τότε, και το άλλο στέκι ήταν
το Μπραζίλιαν της οδού Βουκουρεστίου, όπου πήγαιναν όλοι πια,
ο Ελύτης, ο Σαχτούρης και πολλοί άλλοι.
(Νάνος Βαλαωρίτης, «Τα καφενεία των ποιητών», Η
Καθημερινή, 15.2. 1998)
Το καφενείο και το πατάρι του Λουμίδη
1954
Παραίτηση από το ΕΙΡ.
1955
Πρόεδρος του Δ. Σ. «Ελληνικό χορόδραμα». Ταξίδι
στην Κρήτη και επίσκεψη στο σπίτι που γεννήθηκε.
Πρόεδρος στο Δ.Σ. του Ελληνικού Χοροδράματος.
Σήμερα όλοι (οι νέοι) είναι τρελοί για κινηματογράφο, pick-up,
μαγνητόφωνα1 Το βιβλίο του Σεφέρη περνάει απαρατήρητο (από
τους νέους πάντα). Σήμερα είμαι πιο γνωστός χάρη στη
ραδιοφωνική εκπομπή των ποιημάτων μου με μουσική
Χατζιδάκι. Τους πιάνει υστερία με τη νέα ταινία του Κακογιάννη
ή του Κούνδουρου – και οι ήρωες είναι οι εκτελεσταί όχι οι
συνθέτες ή οι συγγραφείς.
(«Απόσπασμα από γράμμα του Ελύτη στον Νάνο
Βαλαωρίτη», Νάνος Βαλαωρίτης-Γιώργος Σεφέρης,
Αλληλογραφία (1945-1968) , Ύψιλον 2004, σ. 155)

οδυσσέας ελυτης

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Viewers also liked

Viewers also liked (7)

Similar to οδυσσέας ελυτης

Similar to οδυσσέας ελυτης (20)

Recently uploaded

Recently uploaded (20)

οδυσσέας ελυτης