1. Ուսուցիչ՝ Ռոզա Սուքիասյան
Աշակերտուհի՝ Սաթեն Մինասյան,
V դասարան
2013-2014 ուստարի

3. Երկրաշարժ է առաջանում, երբ Երկրի մակերևույթից
տասնյակ, իսկ
երբեմն էլ հարյուրավոր կիլոմետրեր
խորության վրա տեղի է ունենում ապարաշերտերի
տեղաշարժ:
Մի քանի վայրկյանում երկրաշարժը կարող է մեծ քաղաքը
վերածել փլատակների կույտի: Ամենաուժեղ երկրաշարժերի
ժամանակ գետնի մեջ առաջանում են խոր ճեղքեր, տեղի են
ունենում փլուզումներ, փլվածքներ, փոխվում են գետերի
հուները, գոյանում նոր ջրվեժներ ու լճեր:

4. Երկրի խորքում այն տեղը, որտեղ ապարաշերտերը կտրուկ
տեղաշարժվում են, կոչվում է երկրաշարժի օջախ կամ
հիպոկենտրոն
և
կարող
է
գտնվել
տարբեր
խորություններում:
Երկրի մակերևույթի այն տեղը, որը գտնվում է երկրաշարժի
օջախի վերևում և ամենամոտն է նրան, կոչվում է
էպիկենտրոն կամ վերնակենտրոն:
Այդտեղ էլ տեղի են ունենում ամենամեծ ավերածությունները:

5. Երկրաշարժի ուժգնությունը գնահատվում է 1–12
բալային սանդղակով:
1–2 բալ ուժգնության երկրաշարժը մարդիկ չեն
զգում. դրանք գրանցվում են շատ զգայուն
հատուկ սարքերով՝ երկրաշարժագրիչներով :

6. Ամենաուժեղ երկրաշարժերն ունենում են 10–12 բալ
ուժգնություն և կոչվում են աղետաբեր: Այդպիսին են Տոկիոյի
(1923 թ.), Չիլիի (1960 թ.), Տաշքենդի (1966 թ.), Չինաստանի
(1976 թ.), Մեխիկոյի (1985 թ.), Սպիտակի (1988 թ.), Ճապոնիայի
(1993 թ.), Ինդոնեզիայի (1994 թ.) երկրաշարժերը:
Տոկիո
Ճապոնիա
Մեխիկո
Ինդոնեզիա

7. 1988 թ.-ի դեկտեմբերի 7-ին, առավոտյան ժամը 11-ն
անց 41 րոպեին ամբողջ Հայաստանը ցնցեց ահավոր
երկրաշարժը, որի վերնակենտրոնը գտնվում էր
Սպիտակ քաղաքում:

8. Երկրաշարժը, որի ուժգնությունը վերնակենտրոնում
գերազանցել է 10 բալը, իսկ օջախի խորությունը մոտ
12 կմ էր, ուժեղագույնն էր ՀՀ տարածքում,
ամենաուժգինը՝ Հայկական լեռնաշխարհում երբևիցե
տեղի ունեցած երկրաշարժերից:

9. Աղետը վայրկյանների ընթացքում հիմնահատակ կործանեց
Սպիտակը, ավերեց Գյումրին, Վանաձորը և Ստեփանավանը,
մեծ վնասներ հասցրեց Դիլիջանին, Իջևանին, Ալավերդուն,
Արթիկին, Ախուրյանին և այլ քաղաքների ու ավանների, ավերեց
ավելի քան 350 գյուղ: Աղետի զոհ դարձավ շուրջ 25 հզ. մարդ,
իսկ հարյուր հազարավոր մարդիկ մնացին անօթևան:
Քանդվեցին կամ վթարային վիճակում հայտնվեցին շենքեր ու
շինություններ Երևանում:

10. Երկրաշարժն ընդգրկեց գրեթե
ամբողջ Կովկասը՝ արևմուտքից
արևելք և հյուսիսից հարավ:

12. Հրաբուխների
ժայթքումը
բնության ահեղ երևույթներից է:
Հրաբուխները ժայթքում են Երկրի
ընդերքից,
երբ
ապարներն
այնտեղ խիստ տաքանում են և
փոխակերպվում
գազերով
հագեցած մեծ ճնշման հրահեղուկ
զանգվածի՝ մագմայի:
Մագման Երկրի խորքից մեծ
ուժով ճնշում է գործադրում
երկրակեղևի
վրա
և,
համեմատաբար
անկայուն
տեղամասերում ճեղքելով այն,
արտահոսում է մակերևույթ:

13. Դուրս ժայթքած մագման սառչում է, գազազրկվում և վերածվում
լավայի: Այն ուղին, որով բարձրանում է մագման, կոչվում է
հրաբխի մղանցք, որն ավարտվում է ձագարաձև տեղամասով՝
խառնարանով: Հրաբխի խառնարանից դուրս են մղվում նաև
հրաբխային փոշի, մոխիր, քարեր, գազեր, որոնց կուտակումից էլ
ձևավորվում է հրաբխային լեռը:

14. Մշտական կամ պարբերական ակտիվության հրաբուխները կոչվում
են գործող հրաբուխներ: Այժմ Երկրի վրա կա ավելի քան 1300
գործող հրաբուխ: Դրանց թվին են պատկանում Երկրագնդի
խոշորագույն և հատկապես ահարկու Ավաչինսկայա և Կլյուչևսկայա
սոպկաները՝ Կամչատկայում, Վեզուվը՝ Իտալիայում, Հեկլան՝
Իսլանդիայում,
Ֆուձիյաման՝
Ճապոնիայում,
Կրակատաուն՝
Ինդոնեզիայում, Օրիսաբան՝ Մեքսիկայում, Մաունա Լոան՝ Հավայան
կղզիներում և այլն:

15. Հայկական լեռնաշխարհում գործող են համարվում Նեմրութ և
Թոնդրակ
հրաբուխները,
որոնց
խառնարաններում
շարունակվում են գազերի ու գոլորշու արտազատումները:

16. Գործող հրաբուխներ կան ոչ միայն Երկրի մակերևույթին, այլև
օվկիանոսների ու ծովերի հատակին: Դրանց ժայթքման
ժամանակ օվկիանոսի ջուրը հրաբխի խառնարանի վրա
սկսում է ալեկոծվել, եռալ ու փրփրել: Ստորջրյա ժայթքումից
առաջացած նյութերը կուտակվելով դուրս են գալիս ջրի
մակերևույթ և գոյացնում կղզիներ, օրինակ` Կուրիլյան և
Հավայան կղզիները Խաղաղ օվկիանոսում:

18. Աշխարհում կան զարմանալի շատրվանող աղբյուրներ, որոնք
գործում են ինքնաբուխ, առանց մարդու մասնակցության:
Դրանց ջուրը տաք է՝ մինչև 80–100°C: Այդ շատրվանները
դուրս են հորդում ուղղակի գետնի տակից: Դրանք գեյզերներն
են (իսլանդերեն «գեյզա» բառից, որ նշանակում է դուրս
հորդել). կարելի է տեսնել Իսլանդիայում, Նոր Զելանդիայում,
Հյուսիսային Ամերիկայում, Հեռավոր Արևելքում :

19. Գեյզերները միշտ լինում են գործող կամ էլ նոր հանգած
հրաբուխների մոտ: Մագմայից անջատված շիկացած գոլորշու
ու գազերի ազդեցությամբ ստորերկրյա ջրերը տաքանում են և
եռացող շատրվանի կամ աղբյուրի ձևով դուրս գալիս երկրի
մակերևույթ:

20. Գեյզերները, ի տարբերություն տաք աղբյուրների, գործում են
որոշակի պարբերությամբ: Լինում են կանոնավոր և
անկանոն: Կամչատկայում հայտնի է մոտ 100 գեյզեր, որոնցից
20-ը խոշոր են. ամենամեծը «Վելիկանն» է («Հսկա»), որի ջրի
սյան բարձրությունը 40 մ է, իսկ գոլորշունը՝ մի քանի հարյուր
մետր:

21. Յուրաքանչյուր գեյզեր ժայթքում է յուրովի. մեկը՝ 4 րոպեն մեկ,
մյուսը՝ ժամը մեկ, երրորդը՝ կես րոպեն մեկ: Իսլանդիայի «Մեծ
գեյզերը» ժայթքում է օրը 1 անգամ, բայց նրա շատրվանով
կարելի է հիանալ 3 ժամ շարունակ: Հենց ժայթքումն
ավարտվում է, անդորր է տիրում, ասես ոչինչ էլ չի եղել:

22. Հետո ջուրը նորից սկսում է եռալ մինչև նոր ժայթքումը:
Գեյզերները ժայթքում են տարբեր ուժերով: Արտավիժման
շիթի բարձրությունը հաճախ անցնում է մի քանի տասնյակ
մետրից:
Գեյզերի եռացող ջուրը պարունակում է զգալի քանակությամբ
սիլիկահող, որի կուտակումից առաջանում է գեյզերիտ
ապարը, որն ունենում է տարբեր երանգներ՝ վարդագույն,
մոխրադեղին,
մարգարտափայլ:

23. Գեյզերների ջուրը և գոլորշին օգտագործվում են շենքերի ու
ջերմոցների ջեռուցման և էներգետիկայի կայանքների
աշխատանքի համար. դասական օրինակ է ծառայում
Իսլանդիան, որտեղ բնակարանները տաքացվում են բնական
տաք ջրով: