Տրնդեզ

1. Տրնդեզ կամ
Տեառնընդառաջ

2. ՏՐՆԴԵԶ
Տրնդեզ, Տյառնընդառաջ, Տանդառեջ, Տնդալեշ, Տառինջ-
տառինջ, Դառդառանջ, Դոռոնջ, Մելետ և բազմաթիվ
այլ անուններով է հայտնի տոնը, որ հայ ժողովուրդն
արդեն հազարամյակներ շարունակ նշում է:
«Տեառնընդառաջ» նշանակում է Տիրոջն ընդառաջ
գնալ:
Սակայն Տեառնընդառաջի ծեսերն ունեն ավելի հին՝
հեթանոսական հիմքեր, ու կապված են կրակի
մաքրող հատկությունների հետ: Տոնի հիմնական ծեսը
կրակ վառելն է: Հնում կարծում էին, որ կրակը
ջերմացնում է, դաշտերը բերրի դարձնում ու
նպաստում ամուսնական կապերին:

3. ԾԵՍԻ ՄԱՍԻՆ
Ծեսը հետևյալ տեսքն ուներ. տաճարի բակում մեծ կրակ
էին վառում: Հավաքվում էր ամբողջ ժողովուրդը՝ կոչ
անելով «այրել ձմեռը»: Ծիսակատարության
մասնակիցները երգեր էին ձոնում իրենց խնդրանքների
մասին: Տարիքավորները, օրինակ, երգում էին «հավերս
ձու ածեն, կովս կաթ տա, հարսներս ծնեն»: Երիտասարդ
տղաներն ու աղջիկներն իրենց երգերի մեջ սերն էին
գովաբանում: Անզավակ կանայք ցատկում էին կրակի
վրայով՝ հավատալով, որ դա կօգնի հղիանալ:
Ապաքինման հույսով կրակի մոտ էին բերում
հիվանդներին:
Տների բակերում էլ էին կրակ վառում, որի շուրջը
պտտվում էր նորապսակ զույգն ամուսնական
տարազով: Սա համարվում էր երկրորդ հարսանիքի
պես մի բան: Հարսն այդ ընթացքում ձեռքն էր առած
լինում նորածին տղա, որպեսզի իր զավակն էլ տղա
լինի: Եթե նա դեռ հայրական տանն էր ապրում,
սկեսուրն ուղարկում էր նրան «բաժինքը»՝ ընկույզ,
մրգեր, չամիչ, շաքար ու տարբեր զարդեր:

4. Ժամանակի ընթացքում Տրնդեզի ծեսերը, իհարկե,
փոխվել են, բայց այսօր էլ Հայաստանում փետրվարի
14-ին կրակ են վառում ու վրայով ցատկում:
Եկեղեցում օրհնված մոմի կրակով է վառում
Տեառնընդառաջի խարույկը` որպես Քրիստոսի լույսի
խորհրդանիշ:Իսկ խարույկը վառում էին հիմնականում
ցորենի հասկերից:
Կրակի շուրջ հավաքվածներն ուշադիր հետևում էին
ծխի ուղղությանը, քանի որ վստահ էին, որ այն ցույց է
տալու այն այգիները, դաշտերն ու արոտավայրերը,
որոնք այդ տարի առավել բերրի էին լինելու:
Կրակի վրայով առաջինը ցատկում էր տան
ամենատարեց կինը՝ «տունը չարից մաքրելով»: Նրանից
հետո գալիս էին երիտասարդներն ու երեխաները: Եթե
այդ ընթացքում աղջկա շորի փեշն այրվում էր,
համարում էին, որ այդ տարի նա ամուսնանալու է:

5. ՏՐՆԴԵԶԻ ՈՒՏԵՍՏՆԵՐԸ
Կրակի վառվելու ընթացքում կանայք սկուտեղի
վրա բերում էին Տյառնընդառաջի տոնական
կերակրատեսակները` փոխինձը, չամիչը, աղանձը,
ընկույզը, բոված սիսեռը, և պտտեցնում կրակի
շուրջը, մի մասը բաժանում էին, մյուս մասը ներս
տանում` երեկոյան խնջույքի համար:

6. ՏՐՆԴԵԶԻ ՍՈՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ
Հետաքրքիր սովորություն է եղել Մուսա լեռան
շրջանի հայության շրջանում, որի մնացուկներն
այժմ էլ կարելի է գտնել գյուղերում
մեծահասակների հիշողությունների մեջ, երբ
տանտիկինը, բացելով դուռ ու լուսամուտ, քշում
էր ձմեռ-շվոտը (շվոտ- փետրվար ամսի
արաբերեն բառի` շուբաթի աղավաղված ձևն է) և
ներս հրավիրում գարուն-մարտը:
Հին ժամանակներում տոնը ուրախացնում էր
հատկապես փեսաներին: Խարույկի վրայով
թռչելուց հետո նրանք իրավունք էին ստանում
այցելել իրենց հարսնացուներին:

7. Սիսիան քաղաքում այս տոնն ավելի սիրելի է
երեխաների համար: Այստեղ Տրնդեզն ունի Խըդր
անվանումը: Խըդրի օրը երեխաները՝ հիմնականում
ցածր եւ միջին տարիքի դպրոցականներ, 5-ից մինչեւ 15
հոգիանոց խմբեր կազմելով, այցելում են
համաքաղաքացիների բնակարաններ: Երբ բացվում է
դուռը, բոլորն իրենց տոպրակները (որոնք 1,5-2
մետրանոց թելերով կապված է իրենց ձեռքերից) ներս
են գցում, միաբերան արտասանում են տոնի հիմնական
պահանջը. «Խըդր, խըդր խդըր ա, խըդրի օրը էսօր ա, ով
տա՝ զորանա, ով չտա, քյոռանա»: Երեխաներին տրվող
հիմնական բարիքներն են աղանձը, չրեղենը, խնձորը,
քաղցրավենիքը: Չնայած տոնի խաղարկային այս մասն
ընդունված է քաղաքի եւ շրջակա գյուղերի բնակչության
շրջանում, սակայն որոշ մարդիկ, այնուամենայնիվ,
հրաժարվում են բավարարել երեխաների պահանջները:
Տոնին հիմնականում պատրաստվում են քաղաքի
տարեց եւ ավանդույթներով ապրող ընտանիքները:

8. Նյութը պատրաստեց`
Վահե Մուսայելյանը

9. ՎԵՐՋ