1. “ЛОГИК ГҮН СЭТГЭЛГЭЭ” ХИЧЭЭЛИЙН ХӨТӨЛБӨР
1. Индекс :
LO106
2. Заагдах анги, улирал: Дурын
3. Судлах кредит:
3
4. Залгамж холбоо:
Философи, Улс төр, Хүний хөгжил,
5. Дараа үзэх хичээл:
Ёс зүй
6. Заагдах улирал:
1
7. Зорилго:
Суралцагчдад хүн төрөлхтөний оюуны соёлын үр болох гүн ухааны үндсэн ойлголт
ухагдахуун, мөн чанарыг тайлбарлан таниулах, үзэгдэл юмсын тухай тодорхой
мэдлэг олгохоос гадна, сэтгэгчдийн үзэл санаа шүүмжлэлт сэтгэлгээнээс суралцаж,
өөрийн гэсэн ертөнцийг үзэх үзэл, чиг хандлагыг төлөвшүүлэхэд энэхүү хичээлийн
гол зорилго оршино.
8. Зорилт:
Орчин үеийн техник хангагдсан эрин зуунд амьдарч байгаа тул сэтгэлгээний өндөр
цар хүрээтэй мэдлэгтэй болгох, бүхий л мэргэжилд хөврөх чадвартай байхын тулд хүн
бүр сэтгэлгээний чадамж өндөр болгох,
9. Эзэмшвэл зохих Мэдлэг, Чадвар, Дадал:
-Сэтгэлгээний өндөр ур чадвартай болгох, тухайн сурч байгаа мэргэжилдээ энэ
үзсэн хичээлээ сайн ашиглах, нэг минут хурдан ямар нэг зүйлийг тогтоох, тоогоор
хэрхэн утасны дугаар цээжлэх зэрэг өргөн мэдлэгтэй болно.
10.Хичээлийн сэдэв ба агуулга
1. Логикийн үндсэн гаргалгаа, илэрхийлэл, ойлголтууд
Логик бол хүний сэтгэхүйн дэг журам, сахилга батын тухай шинжлэх ухаан хүний
танин мэдэхүй нь үл мэдэхээс мэдлэгт, бага мэдлэгээс илүү их мэдлэгт шилжин хөгжих
түүхэн давшингүй үйл явц.
логик ч гэсэн шинжлэх ухааны мэдлэгийн энэ хандлагын дагуу үүсэж, хөгжиж
иржээ. Логик анх философийн сургаалын нэг бүрэлдэхүүн хэсэг болон үүссэн.
 хожим нь яруу илтгэх онолын нэг хэсэг болох уран хэлэх чадварын практик
хөгжиж ирсэнтэй холбоотойгоор сэтгэхҮйн тухай шинжлэх ухааны эхлэл болон
гарч ирсэн
 хожим нь яруу илтгэх онолын нэг хэсэг болох уран хэлэх чадварын практик
хөгжиж ирсэнтэй холбоотойгоор сэтгэхҮйн тухай шинжлэх ухааны эхлэл болон
гарч ирсэн
2. Логикийн дүрэм ба хуулийн тухай, тэдгээрийн бусдаас ялгагдах өвөрмөц
онцлогууд
1

2. Эртний энэтхэгт логик үүсэж, хөгжихөд гүнзгий ул мөрөө үлдээсэн сургаалуудыг
эрдэмтэд судлаад, нэн түрүүнд буддизмын эхэн үеийн сургаал энд чухал үүрэг
гүйцэтгэсэн гэж үздэг.
ЭНЭТХЭГИЙН ЛОГИКИЙН АНХНЫ (МТӨ VI-V) зуунаас МТ II- зууны шатыг
тодорхойлж буй эртний буддизмын логикт яриаг САЙХАН, МУУ, ҮНЭН, ЗӨВ гэх мэтээр
ангилж, яриа чухам (хааны өмнө, захирагчийн өмнө, том хуралд, мэддэг юмаа сонсох
үед гэх мэт) хаанаа болж байгаагаас шалтгаалж, эдгээрийн аль нэгээр
тодорхойлогдоно гэжээ.
3. Ойлголтын ерөнхий тодорхойлолтууд, Ойлголтын багтаамжын тухай
ЕРТӨНЦИЙГ ҮЗЭХ ҮЗЛИЙН ТУХАЙ ОЙГОЛТ
Хүний амьдрал үйл ажиллагаа нь ертөнцийн янз бүрийн юмс үзэгдэлтэй харилцсаны
үр дүн байдаг.
Иймд ертөнц, түүний дотор хүний эзлэх байр суурь, ертөнцтэй харилцах харилцааны
асуудлууд амьдрал, үйл ажиллагааны амин чухал асуудал байдаг. Эдгээр асуултанд
ертөнцийг үзэх үзэл хариу өгдөг. Ингэж үзвэл гүн ухаан нь ертөнцийг үзэх үзэлтэй
төсөөтэй болж байна. ертөнцийг үзэх үзэл гэдэг бол ертөнцийн тухай үзлийн системд
байхад гҮн ухаан нь онолын систем юм.
 ертөнцийг үзэх үзэл нь зөв, буруу байж болно, харин онол гэвэл аль нэг
хэмжээгээр шинжлэх ухааны үндэстэй үнэн зөв зүйл юм
 гҮн ухаан ертөнцийг үзэх онолын үзэл болохыхоо хувьд ертөнцийг үзэх үзлийн
онолын үндэс болно
 аливаа гүн ухааны ертөнцийг үзэх үзэл бүхэн нь гүн ухаан болохгүй
.
4. Бодомж бол сэтгэхүйн нэг хэлбэр мөн гэсэн ухагдахуун дээр суурилан
бүхий л зүйлд хамааруулах
Бодомж бол сэтгэхүйн хэлбэр мөн
• Юмс үзэгдэл ба тэдгээрийн шинж тэмдгүүдийн хэлхээ холбоо буюу юмс
үзэгдлийн хоорондох харилцаа нотлох ба үгүйсгэл байдлаар тусгалаа олдог
сэтгэхүйн хэлбэрийг бодомж гэнэ.
• БОДОМЖ НЬ: өөрөөр хэлбэл юмс үзэгдэлд тодорхой шинж-тэмдэг, холбоо
харилцаа байгаа буюу байхгүйг илэрхийлдэг.
• Жишээ нь: Төв аймаг бол Улаанбаатараас урагш оршдог
• БОДОМЖИЙН ЧУХАЛ ЭЛЕМИНТ БОЛ ХОЛБООС ЮМ
• Холбоос бол предикатаар сэтгэгдэж буй агуулга бодомжинд яригдаж буй уг зүйл
байна уу, эсвэл үгүй юү гэдгийг тогтоож өгдөг.
• Тэр нь үгүйсгэлтэй буюу үгүйсгэлгүй байдаг. Үүнд:
• /байдаг, байна, болно, болдог/ гэх мэтээр илрэн гарч ирдэг.
5. Логик гүн сэтгэлгээний шинжлэх ухааны үүсэл хөгжил, явцын түүх
(Логикийн түүхийг бүхэлд нь сонгодог ба орчин үеийн гэж хувааж болохоос гадна
логик нь түүхэн он цагийн хувьд МЭӨ V зуунд үүссэн ба тэр ч бүү хэл арифметик,
геометрээс ч өмнө үүссэн) гэж судлаачид үздэг.
Грекийн Logos сэтгэхүй, уг оюун ухаан, зүй тогтол гэсэн утгатай үг
6. Эртний Грек Ромын логик сэтгэлгээний түүхэн үйл явц
 ВАЙШЕШИК, НЬЯЯ хэмээх философийн урсгалууд үүссэнтэй холбоотойгоор
гарч ирсэн.
2

3.  Энд вайшешикийн төлөөлөгЧийн логикийн сургаал нь ньяя, буддизмын
номлолыг зээлдэн, хооронд хутган баримталсан байдалд үндэслэсэн.
 Ньяягийн хувьд гэвэл философийн энэ урсгал нь материалист байрнаас
БРАХАНИЗМ,
БУДДИЗМЫГ
шүүмжлэх
явцдаа
логикийн
сургаалаа
боловсруулсан байна.
7. Эртний Хятадын өвөрмөц сэтгэлгээ нь тухайн үед хэрхэн нөлөөлсөн нь
Логик үндэс нь тухайн тохиолдолд зохицож байдаг. гэвч зарим тохиодолд л ийм
байна. Үндэс –мөрдлөгөөний холбоо нь шалтгаан, үр дагавар хоёрын холбооны
жирийн тусгал биш ээ.
Ертөнцийг үзэх үзлийн гүн ухаан, түүнд гаргалгаа хийх, мөн үүсэл хөгжил
Дедуктив оюун дүгнэлтийн тодорхойлолт, түүний өвөрмөц онцлогын тухай
Баталгаа ба няцаалтын тухай ойлголтууд
Тодорхой жишээ аван багаар ажиллуулан, бодлого бодуулах
/Хангалтгүй нотологоо, бүрэн нотолгоо хоёрын хоорондох зааг ялгаа/
Хангалттай үндэслэлийн хууль бол шалтгаан, үр дагавар хоёрын бодитой оршигч
холбоонууд бидний сэтгэхүйд туссан нь юм.
жишээ нь: дамжуулагчын орчинд соронзон орон үүссэнийг бид баталснаараа,
соронзон орон үүсэхийн шалтгаан гэдэг нь илт байгаа, мөн цахилгаан гүйдэл
дамжуулагчаар гүйжээ гэдгийг заах болно.
8. Ертөнцийн үзэх үзлийн гүн ухаан, түүнд гаргалгаа хийх
Ертөнцийг үзэх үзлийн тухай ойголт хүний амьдрал үйл ажиллагаа нь ертөнцийн янз
бүрийн юмс үзэгдэлтэй харилцсаны үр дүн байдаг. Иймд ертөнц, түүний дотор хүний
эзлэх байр суурь, ертөнцтэй харилцах харилцааны асуудлууд амьдрал, үйл
ажиллагааны амин чухал асуудал байдаг. эдгээр асуултанд ертөнцийг үзэх үзэл хариу
өгдөг.
Зарим гүн ухааныг өдөр тутмын амьдралаас туйлын хол, хөндий, хийсвэр
ойлголт мэтээр ойлгодог.
 гэтэл гүн ухаан нь ахуй амьдралд тохиолдож байгаа нөгөө талаар юм,
Үзэгдлийн учрыг олж, ухамсартайгаар ажиллах, амьдрах бололцоо өгнө
 нөгөө талаас юм бүхнийг дагаад байж болохгүй.
 гүн ухаан нь бодит байдлыг өөрчлөн хувиргахад чухал үүргийг гүйцэтгэдэг
 ингэж гүн ухаан нь ертөнцийг үзэх үзлийн үйл ажиллагааны аргын, танин
мэдэхүйн, хүмүүжлийн үүрэг гүйцэтгэдэг.
9. Дедуктив оюун дүгэнлтийн тодорхойлолт, түүний өвөрмөц
Оюун дүгнэлт бол нэг буюу хэд хэдэн бодомжоос гаргалгааны тодорхой дүрэмд
тулгуурлан шинэ дүгнэлт бодомж гарган авдаг логик Үйлдэл ба арга мөн.
• оюун дүгнэлт нь нөхцөл, дүгнэлт, хэлбэр гэсэн логик бүтэцтэй
• бид шинэ мэдлэгийг олж авахдаа заримыг нь гадаад ертөнцийн юмсыг шууд
мэдрэн хүртсэний үндсэн дээр,
• заримыг нь өмнө олж авсан мэдлэгээс гарган авдаг.
• оюун дүгнэлтэд хэрэглэгдэж байгаа бодомжийг түүний нөхцөл, шинээр гарч ирж
байгаа бодомжийг дүгнэлт, нөхцөл ба дүгнэлтийн хооронд нь холбож байгаа янз
бҮрийн аргуудын системийг хэлбэр гэнэ.
10. Баталгаа ба няцаалтын тухай ойлголт
3

4. Логик үндэслэл, логик мөрдлөгө хоёрын харилцаа нь жинхэнэ бодит байдалд бодитой
байгаа шалтгаан, үр хоёрын харьцаануудыг тусгадаг
Бодит ертөнцийн үзэгдлүүдийн хооронд нэг үзэгдэл /шалтгаан/ нэг үзэгдлийн /үр
дагавар/-ыг зайлшгүй төрүүлдэг гэдгийг илэрхийлж байдгаараа онцлогтой. аливаа
шалтгааны үр дагаварыг төрүүлдэг учраас аливаа үр дагавар өөрийн гэсэн
шалтгаантай байдаг
11. Форьмалчлах логикийн үндсэн хуулиуд, тэдгээрийн онцлог шинж чанар
Бидний бодлуудын хамгийн энгийн, гэхдээ зайлшгүй байдаг холбоо нь формаль
логикийн
• Адилтгалын
• Зөрчилгүйн, гуравдахийг үгүйсгэх
• Хангалттай үндэслэлийн гэж үндсэн хуулиар илрэн гардаг.
Өөрөөр хэлбэл:
ЗӨВ СЭТГЭХҮЙН ЧУХАЛ ШИНЖҮҮД БОЛОХ ТОДОРХОЙ, ЗӨРЧИЛГҮЙ, ТУУШТАЙ,
ҮНДЭСЛЭЛТЭЙ байдлуудыг илрүүлэн гаргаж ирдэг учир ҮНДСЭН гэж нэрлэсэн.
ЗӨВ СЭТГЭХҮЙН ЧУХАЛ ШИНЖҮҮД БОЛОХ ТОДОРХОЙ, ЗӨРЧИЛГҮЙ, ТУУШТАЙ,
ҮНДЭСЛЭЛТЭЙ байдлуудыг илрүүлэн гаргаж ирдэг учир ҮНДСЭН гэж нэрлэсэн.
12. Хангалттай үзндэслэлийн тухай ойлголт
Ямар нэг баримтлал, үзэгдэл, явдлын тухай бидний бодол эсвэл зөв, эсвэл буруу байж
болдог.
Бид зөв бодлыг илэрхийлэхдээ –түүний үнэн гэдгийг үндэслэх, өөрөөр хэлбэл тэр
бодлоо бодитой байдалд зохицохыг нотлох ёстой.
Жишээ нь: хэрэгтэнд ял хүлээлгэхдээ яллагч хүн зайлшгүй баталгаануудыг гаргаж
байх, өөрийнхөө нотлолын үндэслэлийг үндэслэх ёстой болдог. Хэрэв ингэхгүй бол
ялыг үндэсгүй гэж үзнэ.
13. Ухамсрын тухай ойлголт, ерөнхий шинж төлөв, түүний онцлог
Тусгалын тухай ерөнхий ойлголт.
Юм бүхний амьтай сэрэлтэй гэж үздэг үзэл байдаг.
Ийм үзлийг гилозоизм гэнэ.
Тусгалын үндэс бол материаллаг системийн харилцан үйлчлэлийг авч үзнэ. Жишээ нь:
чулуунд үйлчлэх ахлуун хүйтний үйллэл, мөн цохилтын нөлөөлөл зэргийг авч үзнэ
14. Хүний оюун ухаанд сэтгэлгээний гүн өөрчлөлтийг хэдийд хийх талаар
ярилцлага,
• оюун дүгнэлт бол
• нэг буюу хэд хэдэн бодомжоос гаргалгааны тодорхой дүрэмд тулгуурлан
шинэ дүгнэлт бодомж гарган авдаг логик үйлдэл ба арга мөн.
• оюун дүгнэлт нь нөхцөл, дүгнэлт, хэлбэр гэсэн логик бүтэцтэй
• бид шинэ мэдлэгийг олж авахдаа заримыг нь гадаад ертөнцийн юмсыг шууд
мэдрэн хүртсэний үндсэн дээр,
• заримыг нь өмнө олж авсан мэдлэгээс гарган авдаг
• оюун дүгнэлтэд хэрэглэгдэж байгаа бодомжийг түүний нөхцөл, шинээр гарч
ирж байгаа бодомжийг дзгнэлт, нөхцөл ба дүгнэлтийн хооронд нь холбож
байгаа янз бүрийн аргуудын системийг хэлбэр гэнэ
4

5. 15. Монголын хууль цаазад сэтгэлгээний өөрчлөлт хэрхэн тусгасан байдал
Монголчууд бид олон зуун жилээсээ баялаг уламжлалтай билээ. Тэдгээрт бичигдсэн
хууль үүсэхээс өмнө манайд Үндэсний уламжлал, ёс заншил, шашин суртахууны хэм
хэмжээ нь ач төрхийн эрхээр хэвшиж тогтсон байдаг. Манай ардын эрхэмлэх,
билэгдэх, цээрлэх, мэндлэх хүндлэх, тэмдэглэлт ёс, ёслол үйлдэх, өдөр тутмын зан
уламжлал өнө эртний түүхтэй билээ Мөн ан агнуур, бөө мөргөл, төрт ёс, бурханы
шашин гэх мэт олон олон зүйлүүд өнөөдрийг ч болтол даган хэрэглэгдэж ирсэн
Таамнал
Таамнал гэдэг нь өөртөө шинэмэдлэгийг агуулаагүй, обьектив ертөнцийн мэдэгдэж
байгаа зүй тогтлыг тооцон баримт материалын шууд шинжилгээнд үндэслэгдсэн
магадлалт таамаглал юм.
Таамналын дэвшүүлэх логик үндэс таамналыг бүрдүүлж буй оюун дүгнэлт нь
анатологи, бүрэн бус индукци, шалгаант холбоог тогтоох индукци, шалгаант холбоог
тогтоох индиктив аргууд, магадлалт силлогизмын янз бүрийн хувилбарууд байдаг.
Гүйцэтгэх ажлын хэлбэр
1. Холбогдох номноос сонгосон сэдвийг уншиж судлах
2. Эссэ бичих
3. Багаар ярилцах
4. Оюун ухааны музье үзэх
5. Өөрийн сэтгэхүйн тоглоом хийх
6. Тодорхой сэдвээр реферат бичиж хамгаалах
- Гүйцэтгэх аргачлал
1. Сонгосон сэдвийн дагуу холбогдох номуудыг уншиж, сэдвийн талаарх суурь
мэдлэгийг олж авна. Үүний дараа сэдвийн дагуух бүтээлүүдэд харьцуулсан
анализ хийсний үндсэн дээр сэдвийн боловсруулалт хийнэ.
2. Оюутан хичээлийн дагуу өөрийн сонирхсон сэдвийг чөлөөтэй сонгож эссэ
бичнэ. Бичигдэг эссэ бичихэд тавигдах үндсэн шаардлагын дагуу бичнэ.
3. Хичээлийн сэдвийн дагуу тодорхой нарийвчилсан сэдвийг сонгон авч реферат
бичнэ. Реферат нь дунджаар 10-15 хуудастай байна.
1. Үнэлгээ:
• Хэлбэр
В - Бие даалтын үнэлгээ. Эссэ, ярилцлага, илтгэл, бие даалт зэргээр үнэлнэ.
> Шалгүур узуулэлтууд Эссэ:
Эссэний ерөнхий бүтцийг баримтлах. Үүнд:
- Сэдэв нь агуулгатайгаа нийцэж байх
- Сонгосон сэдвийн хүрээнд баримт жишээн дээр тулгуурлан өөрийн үзэл
санааг тусгах харьцуулах, олон талаас нь судлан дүгнэсэн байх
- Ашигласан материалыг зайлшгүй тусгасан байх
- Ишлэл зүүлтийг тодорхой оруулсан байх гэх мэт
- Холбогдох номноос тодорхой сэдвүүдийг уншиж судлах;
- Асуудлын хүрээнд 3 ба түүнээс дээш ном, сурах бичгийг уншиж судалсан
байх
- Тухайн асуудлыг оновчтой, тодорхой томъёолох
- Өөрийн үзэл санааг тусган илэрхийлэх
- Бусдын үзэл бодлыг хүндэтгэх бусадтай санал бодлоо чөлөөтэй хуваалцах
Реферат нь дараах шаардлагыг хангасан байх
- Судлах зүйлээ оновчтой томъёолох
- Сэдвийн зорилго, зорилтоо тодорхойлсон байх
- Реферат нь судалганы бүтэцийг хангасан байх болон дүгнэлтийг хийсэн
байх
- Судалгааны материалыг хавсаргах
5

6. 15. Монголын хууль цаазад сэтгэлгээний өөрчлөлт хэрхэн тусгасан байдал
Монголчууд бид олон зуун жилээсээ баялаг уламжлалтай билээ. Тэдгээрт бичигдсэн
хууль үүсэхээс өмнө манайд Үндэсний уламжлал, ёс заншил, шашин суртахууны хэм
хэмжээ нь ач төрхийн эрхээр хэвшиж тогтсон байдаг. Манай ардын эрхэмлэх,
билэгдэх, цээрлэх, мэндлэх хүндлэх, тэмдэглэлт ёс, ёслол үйлдэх, өдөр тутмын зан
уламжлал өнө эртний түүхтэй билээ Мөн ан агнуур, бөө мөргөл, төрт ёс, бурханы
шашин гэх мэт олон олон зүйлүүд өнөөдрийг ч болтол даган хэрэглэгдэж ирсэн
Таамнал
Таамнал гэдэг нь өөртөө шинэмэдлэгийг агуулаагүй, обьектив ертөнцийн мэдэгдэж
байгаа зүй тогтлыг тооцон баримт материалын шууд шинжилгээнд үндэслэгдсэн
магадлалт таамаглал юм.
Таамналын дэвшүүлэх логик үндэс таамналыг бүрдүүлж буй оюун дүгнэлт нь
анатологи, бүрэн бус индукци, шалгаант холбоог тогтоох индукци, шалгаант холбоог
тогтоох индиктив аргууд, магадлалт силлогизмын янз бүрийн хувилбарууд байдаг.
Гүйцэтгэх ажлын хэлбэр
1. Холбогдох номноос сонгосон сэдвийг уншиж судлах
2. Эссэ бичих
3. Багаар ярилцах
4. Оюун ухааны музье үзэх
5. Өөрийн сэтгэхүйн тоглоом хийх
6. Тодорхой сэдвээр реферат бичиж хамгаалах
- Гүйцэтгэх аргачлал
1. Сонгосон сэдвийн дагуу холбогдох номуудыг уншиж, сэдвийн талаарх суурь
мэдлэгийг олж авна. Үүний дараа сэдвийн дагуух бүтээлүүдэд харьцуулсан
анализ хийсний үндсэн дээр сэдвийн боловсруулалт хийнэ.
2. Оюутан хичээлийн дагуу өөрийн сонирхсон сэдвийг чөлөөтэй сонгож эссэ
бичнэ. Бичигдэг эссэ бичихэд тавигдах үндсэн шаардлагын дагуу бичнэ.
3. Хичээлийн сэдвийн дагуу тодорхой нарийвчилсан сэдвийг сонгон авч реферат
бичнэ. Реферат нь дунджаар 10-15 хуудастай байна.
1. Үнэлгээ:
• Хэлбэр
В - Бие даалтын үнэлгээ. Эссэ, ярилцлага, илтгэл, бие даалт зэргээр үнэлнэ.
> Шалгүур узуулэлтууд Эссэ:
Эссэний ерөнхий бүтцийг баримтлах. Үүнд:
- Сэдэв нь агуулгатайгаа нийцэж байх
- Сонгосон сэдвийн хүрээнд баримт жишээн дээр тулгуурлан өөрийн үзэл
санааг тусгах харьцуулах, олон талаас нь судлан дүгнэсэн байх
- Ашигласан материалыг зайлшгүй тусгасан байх
- Ишлэл зүүлтийг тодорхой оруулсан байх гэх мэт
- Холбогдох номноос тодорхой сэдвүүдийг уншиж судлах;
- Асуудлын хүрээнд 3 ба түүнээс дээш ном, сурах бичгийг уншиж судалсан
байх
- Тухайн асуудлыг оновчтой, тодорхой томъёолох
- Өөрийн үзэл санааг тусган илэрхийлэх
- Бусдын үзэл бодлыг хүндэтгэх бусадтай санал бодлоо чөлөөтэй хуваалцах
Реферат нь дараах шаардлагыг хангасан байх
- Судлах зүйлээ оновчтой томъёолох
- Сэдвийн зорилго, зорилтоо тодорхойлсон байх
- Реферат нь судалганы бүтэцийг хангасан байх болон дүгнэлтийг хийсэн
байх
- Судалгааны материалыг хавсаргах
5