2. Խազագրությունը հայ միջնադարյան
երաժշտական գրության արվեստն է
և այն ձևավորվել է VIII դարից։
Գաղափարի ծագումն ու սկզբնական
իրականացումը կապված
են Ստեփանոս Սյունեցու անվան
հետ։ Խազագրության հետագա
մշակմանն ու զարգացմանը
մասնակցել են Գրիքոր
Գռզիկը (Այրիվանեցի), Անանիա
Նարեկացին, Խաչատուր
Տարոնացին, Ներսես
շնորհալին, Գրիգոր ԽալըԳևորգ
Սկեռացին, Թովմա
Մեծոփեցին, Գրիգոր Խլաթեցին և
ուրիշներ։
Պահպանվել է շուրջ 2000 գիրք և շատ պատառիկներ, որոնք բովանդակում են հայ
մասնագիտացված միաձայն երաժշտության դեռևս V դարից երգված բազմաթիվ
ստեղծագործությունների խազագրումներ։ Դրանք, սակայն, առ այսօր լրիվ ընթեռնելի
չեն, քանի որ չի հայտնաբերվել խազագրության սկզբունքը բացահայտող գրավոր
շարադրված որևէ ամբողջական ուսմունք։ XVI - XVIII դդ. խազերը կարդալը հետզհետե
մոռացվել է, իսկ XIX դարի սկզբում դրանք իրենց տեղը զիջել են նոր-հայկական
ձայնագրությանը։
3. Ըստ Հրաչյա Աճառյանի խազ բառը
փոխառվել է Կովկասյան լեզուներից, և
նշանակում է «գիծ, գիր, ձայնագրական
նշան, սյունի կամ ձեռքի ակոսաձև
գծերը, նետի վարի ծայրի ճեղքը»։Նույն
բառից է գալիս «խազել» բայը, որը
նշանակում է «գծել» կամ «մարմինը ճղել,
ճեղքել»։Խազագրության զարգացած
փուլը նկատի ունենալով՝Կոմիտասը
1910 թվականին ամփոփել է
«խազաբանության տարրերը», որոնք
հաստատում են, որ X - XII դդ. գրառումը
ավելի ճշգրտված է եղել։
Երաժշտական խազերի ուսումնասիրությունն ընթացել է հնագույն գրչագրերում
նրանց մասին հայտնաբերվող տեղեկությունների պատմական հետազոտության, բուն
խազագրությունների ներքին օրինաչափությունների բացահայտման, ազգային
մոնոդիկ երաժշտության էական տարրերի էվոլյուցիայի վերականգնման,
պահպանված հայ հոգևոր երաժշտության և միջնադարյան երաժշտական գրության
այլ համակարգերի հետ համադրման ու այլ ուղիներով։
4. Պարզաբանվել են ստեղծման
ժամանակը, զարգացման փուլերն ու
անկման շրջանը, ճշգրտվել նշանները,
հաստատվել է խազերով գրառված
երգերի (մասնավորապես՝
շարականների) և 1870-ական թթ.
բանավոր կատարումից Ն. Թաշճյանի
վերաձայնագրած նույն երգերի զգալի
համապատասխանությունը,
լուսաբանվել են խազագրության
հիմնական տարրերը, որոշ խազերի
նշանակության ընդհանուր բնույթը,
մեղեդիների տրոհության և չափա-
կշռութային կողմի գրանցումը,
հաստատվել է երգերը վերարտադրելիս
ավանդական ձայնեղանակների որոշիչ
նշանակությունը, հանկարծաբանական
ազատության դերը և այլնն։ Խազերի
վերծանումը կարևոր է ոչ միայն
հայկական, այլև ողջ մերձավորարևելյան
միջնադարյան երաժշտության և
համաքրիստոնեական եկեղեցական
երաժշտության վաղ շրջանների
ուսումնասիրման առումով։
