Η ιστορία της Ελληνικής γλώσσας. Εισαγωγή στα αρχαία ελληνικά Α Γυμνασίου

1. Αρχαία Ελληνικά Α΄ Γυμνασίου - Εισαγωγή
1
Επιμέλεια: Μαρία Μιχάλη
Η ιστορία της ελληνικής γλώσσας
Η γλώσσα είναι θα λέγαμε ένα σύστημα που συνεχώς εξελίσσεται. Ας δούμε πώς
εξελίχθηκε η ελληνική γλώσσα, ώστε με αυτόν τον τρόπο να διαπιστώσουμε πού
τοποθετείται και η «αρχαία ελληνική» μέσα σε αυτή την ιστορική πορεία.
Αφετηρία: H ελληνική γλώσσα, όπως και πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες, ανήκει στην
ευρύτερη οικογένεια της ινδοευρωπαϊκής (προϊστορική περίοδος).
Μυκηναϊκή γλώσσα: Η ιστορική περίοδος της ελληνικής γλώσσας αρχίζει από τότε
που εμφανίζονται γραπτά μνημεία. Τα πρώτα γραπτά μνημεία αποτελούν οι
επιγραφές σε γραμμική Β. Το σύστημα γραφής που χρησιμοποιείται είναι συλλαβικό
και τα κείμενα αφορούν τη διοίκηση των ανακτόρων.
Πηγή: Τομπαΐδης, Δ. (1986). Επιτομή της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας. Γ΄ γυμνασίου.
Αθήνα.ΟΕΔΒ.
Σκοτεινοί αιώνες: Μεταξύ της κατάρρευσης του
μυκηναϊκού κόσμου (12ος αι. π.Χ) και της εμφάνισης των
πόλεων-κρατών (8ος αι. π.Χ) μεσολαβεί ένα διάστημα το
οποίο έμεινε γνωστό ως σκοτεινοί αιώνες λόγω της
απουσίας γραπτών ευρημάτων. Η μυκηναϊκή γραφή
εξαφανίζεται μαζί με την πτώση των μυκηναϊκών
ανακτόρων. Μέσα, όμως, σε αυτό το χρονικό διάστημα. οι
Έλληνες γνωρίζουν και τελικά υιοθετούν το φοινικικό
αλφάβητο. Το φοινικικό αλφάβητο περιείχε μόνο σύμφωνα.
Ήταν ένα συμφωνογραφικό-συλλαβογραφικό αλφάβητο με
21 συλλαβογράμματα. Οι Έλληνες πρόσθεσαν φωνήεντα
μετατρέποντάς το σε φωνολογικό.
Από το φοινικικό στο
λατινικό αλφάβητο. Με
γέφυρα το ελληνικό.
Πηγή: Κατσουλάκος,
Θ., Κοκκορού-Αλευρά,
Γ. & Σκουλάτος, Β.
(2006). Αρχαία Ιστορία
Α΄ Γυμνασίου. Αθήνα:
ΟΕΔΒ.

2. Αρχαία Ελληνικά Α΄ Γυμνασίου - Εισαγωγή
2
Επιμέλεια: Μαρία Μιχάλη
Ομηρική εποχή: η ομηρική γλώσσα είναι μια γλώσσα τεχνητή που δε μιλήθηκε.
Μερικοί γραμματικοί τύποι στα ομηρικά έπη δείχνουν ότι η γλώσσα εκείνης της
εποχής έχει αρκετή συγγένεια με τη μυκηναϊκή γλώσσα, καθώς σε αυτή συναντάμε
πολλά στοιχεία της μυκηναϊκής.
Αρχαίες ελληνικές διάλεκτοι
α) δυτικές: βορειοδυτική, δωρική
β) ανατολικές: ιωνική-αττική, αιολική, αρκαδοκυπριακή
Οι διάλεκτοι αυτές μιλιούνται σε ξεχωριστές περιοχές. Είχαν αρκετές διαφορές
μεταξύ τους στη φωνητική και μορφολογία, αλλά εκείνοι που δεν τις μιλούσαν
μπορούσαν να τις καταλάβουν. Επομένως, μιλάμε για αρχαίες ελληνικές διαλέκτους
με αρκετά έντονη διαφοροποίηση μεταξύ τους και όχι για μια κοινή αρχαία ελληνική
γλώσσα που μιλούσαν οι Έλληνες. Οι διάλεκτοι που ξεχώρισαν ήταν αρχικά η ιωνική
και στη συνέχεια η αττική.
Οι αρχαίοι χρησιμοποιούσαν την «μεγαλογράμματη» ή «κεφαλαιογράμματη» γραφή.
Η μικρογράμματη γραφή εισάγεται τον 9ο
αι. μ.Χ.
Πηγή: Μπεζεντάκου, Ν., Παπαθωμά, Α., Λουτριανάκη, Ε., Χαραλαμπάκη, Β. (2008). Αρχαία Ελληνική
Γλώσσα. Α΄ Γυμνασίου. Αθήνα. ΟΕΔΒ.
Οι αρχαίοι Έλληνες έγραφαν:
1. στην αρχή, από δεξιά προς τα αριστερά
2. Στη συνέχεια, «βουστροφηδόν» (S), δηλαδή από τα δεξιά προς τα αριστερά και
ξανά προς τα δεξιά κ.ο.κ.
(Μτφρ.: Μνήμα της Φρασίκλειας, θα καλούμαι κόρη για πάντα, αφού αντί για γάμο οι θεοί
αυτό το όνομα μου όρισαν).

3. Αρχαία Ελληνικά Α΄ Γυμνασίου - Εισαγωγή
3
Επιμέλεια: Μαρία Μιχάλη
3. Τέλος, χρησιμοποίησαν το σημερινό σύστημα γραφής, δηλαδή από τα αριστερά
προς τα δεξιά.
Ελληνιστική κοινή: έχει την αφετηρία της στο θάνατο του Αλέξανδρου το 323 π.Χ.
Η βάση της είναι η αττική διάλεκτος, που εξαπλώθηκε τα προηγούμενα χρόνια για
λόγους πολιτικής ηγεμονίας και πνευματικής άνθισης με κέντρο την Αθήνα. Η
γλώσσα αυτή με τον καιρό εξελίσσεται, όπως όλες οι ομιλούμενες γλώσσες.
Μάλιστα, επειδή χρησιμοποιήθηκε από ανθρώπους που δεν τη μιλούσαν ως μητρική
τους γλώσσα, απέκτησε κάποια χαρακτηριστικά που δεν τα είχε η αττική διάλεκτος.
Αυτή η διαφορετική αττική διάλεκτος ονομάστηκε από εμάς σήμερα αλεξανδρινή ή
ελληνιστική κοινή.
αλλά…
Ο αττικισμός: Η κοινή ελληνιστική παραμέρισε σταδιακά όλες τις αρχαίες
διαλέκτους, γεγονός που δημιούργησε κάποιες αντιδράσεις. Οι λόγιοι Έλληνες
Γραμματικοί του 1ου
αι. π.Χ. δεν συμπαθούσαν την απλή κοινή ελληνική. Θεωρούσαν
πως η καθομιλούμενη γλώσσα αποτελούσε φθορά και παρακμή της αττικής
διαλέκτου και πρότειναν την επιστροφή στην ορθή χρήση της αττικής διαλέκτου. Η
στροφή αυτή, όμως, στον αττικισμό είχε ως συνέπεια τη γέννηση του γλωσσικού
ζητήματος που φτάνει μέχρι τον 19ο αι. και την καθαρεύουσα (= είναι η γλώσσα που
πρωτοεμφανίζεται στα χρόνια της τουρκοκρατίας σαν συμβιβαστική μορφή ανάμεσα
στην αρχαΐζουσα και στην ομιλούμενη γλώσσα. Τείνει προς την αρχαία ελληνική και
υπήρξε γλώσσα γραπτή και όχι ομιλούμενη, δηλαδή δεν χρησιμοποιήθηκε σε λόγο
φυσικό).
Ὁ ναΐσκος εὐρίσκετο τρεῖς ὥρας μακρὰν τῆς πόλεως καὶ ὁ παπα-Διανέλλος ὁ
Πρωτέκδικος εἶχεν ἐπέλθει ἐκεῖ ἀπὸ τῆς πρωίας τοῦ Μεγάλου Σαββάτου, ἀφοῦ
ἔλαβεν τὴν ὑπόσχεσιν τοῦ κυρ-Κωνσταντοῦ, ὅτι θὰ ἔφθανε πρὸς τὸ βράδυ διὰ νὰ
ψάλῃ καὶ συνεορτάσωσιν ὁμοῦ τὴν Ἀνάστασιν. Ἄλλον βοηθὸν ὁ παπὰς δὲν εἶχεν· ὁ
νεώτερος υἱός του, ἑτοιμαζόμενος ἐφέτος δι᾿ ἐξετάσεις εἰς τὸ διδασκαλεῖον, δὲν
ἠδυνήθη νὰ ἔλθῃ τὸ Πάσχα.
Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Από το διήγημα «Λαμπριάτικος Ψάλτης»
Βυζαντινή-Μεσαιωνική: Στα χρόνια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας η χρήση της
ελληνικής γλώσσας υποχωρεί έναντι της λατινικής, που αποτελεί τη γλώσσα του
κράτους και των υπηρεσιών. Η επίδραση της λατινικής γλώσσας φτάνει ως τις μέρες
μας με πλήθος λατινικές λέξεις και παραγωγικές καταλήξεις (-άτος: καρυδάτος, -
άριος: βιβλιοθηκαριος κ.λπ). Μέχρι και τον 12ο
αι. ελάχιστες πηγές έχουμε για την
ομιλούμενη γλώσσα, καθώς κυριαρχεί η λόγια. Από το 1100 μ. Χ., όμως, οι
πληροφορίες μας για την ομιλούμενη γλώσσα είναι περισσότερες, καθώς
παρατηρείται μια συστηματικότερη καλλιέργεια της ζωντανής γλώσσας,
απαλλαγμένη από την επίδραση της λόγιας γλώσσας.
Οθωμανική περίοδος: Η διγλωσσία της παραπάνω περιόδου συνεχίζεται και στα
χρόνια της τουρκοκρατίας. Η περίοδος της Τουρκοκρατίας θα κλείσει με την

4. Αρχαία Ελληνικά Α΄ Γυμνασίου - Εισαγωγή
4
Επιμέλεια: Μαρία Μιχάλη
επανάσταση του 1821, που θα οδηγήσει, το 1830, στη δημιουργία ενός ανεξάρτητου
ελληνικού κράτους. Την περίοδο αυτή συζητιέται με πάθος το ζήτημα της γλώσσας:
ποια θα είναι η γλώσσα, η εθνική γλώσσα, σε μια ανεξάρτητη Ελλάδα; Οι λύσεις που
προτείνονται είναι τρεις: η αρχαΐζουσα γλώσσα, η «διορθωμένη» ομιλούμενη
γλώσσα· η ομιλούμενη γλώσσα, δηλαδή η δημοτική και αρχίζει μια έντονη διαμάχη
γνωστή ως γλωσσικό ζήτημα.
Γλωσσικό ζήτημα: γλωσσικός διχασμός ανάμεσα σε γραπτό λόγο (αρχαΐζουσα) και
καθομιλούμενη γλώσσα (δημοτική). Η μεταρρύθμιση του 1976 καθιερώνει ως
επίσημη γλώσσα του κράτους και της εκπαίδευσης τη δημοτική (Νέα ελληνική).
Σημείωση: Οι σημειώσεις τόσο ως προς το περιεχόμενο όσο και ως προς τη δομή
βασίζονται κυρίως στη μεταπτυχιακή εργασία του Γκαρμπούνη, Σ. (2020). Η
διδασκαλία της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας στην εκπαίδευση: η αναγκαιότητά της και μια
πρόταση προσέγγισης. Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία. Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών.
ΕΑΠ.
Επίσης, μελετήθηκαν:
Κατσουλάκος, Θ., Κοκκορού-Αλευρά, Γ. & Σκουλάτος, Β. (2006). Αρχαία Ιστορία Α΄
Γυμνασίου. Αθήνα: ΟΕΔΒ.
Μπεζεντάκου, Ν., Παπαθωμά, Α., Λουτριανάκη, Ε., Χαραλαμπάκη, Β. (2008).
Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Α΄ Γυμνασίου. Αθήνα. ΟΕΔΒ.
Τομπαΐδης, Δ. (1986). Επιτομή της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας. Γ΄ γυμνασίου.
Αθήνα.ΟΕΔΒ.
Χριστίδης Α Φ. (2005α). Ιστορία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. ΙΝΣ.
(http://www.greek-
language.gr/digitalResources/ancient_greek/history/ag_history/index.html)