1. МОД ҮРЖҮҮЛЭГ
ОЦ Тэнхим

2. 
Жимс жимсгэнэ хүний биед амархан шингэдэг нүүрс ус, төрөл
бүрийн амин дэм, амин хүчил, цардуул, эрдэс давс, уураг, тос зэрэг
чухал хэрэгцээт бодис агуулдаг. Эдгээр бодис нь хүний биеийн
хэвийн үйл ажиллагааг нөхцөлдүүлэгч гол хүчин зүйл болдог.
Манай орны байгаль цаг уур, хөдөлмөрийн нөхцөлөөс хамаарч нэг
хүн жилд 125 кг жимс жимсгэнэ хэрэглэх физиологийн
шаардлагатай болохыг тогтоожээ. Тэгвэл ийм хэмжээний жимс
жимсгэнийг дан байгалиас түүж хэрэглэнэ гэвэл алдаатай хэрэг
болно. Сүүлийн жилүүдэд дэлхий дахинд ихээр сонирхож байгаа
"Хаан жимс" буюу байгалийн антибиотик гэж нэрлэгддэг чацарганы
жимсийг өдөрт 250-300 граммыг хэрэглэвэл хоногт шаардагдах бүх
төрлийн аминдэмийн хэрэгцээг хангана гэж үзээд судалгааны ажлыг
эрчимжүүлж байна.

3. 


Орчин үеийн шинжлэх ухаан, техникийн ололт нь хүн төрөлхтөнд
хөгжил дэвшил, сайн сайхан мөн зарим сөрөг үр дагаварын аль
алиныг нь авч ирсний нэгэн жишээг дурдахад: Химийн
нийлэгжилтийн аргаар гарган авсан антибиотик мэтийн хүчтэй
эмүүд өвчнийг анагаахад үр дүн сайтай боловч "эмийн өвчин"
гэгчээр өвчлөгчид сүүлийн үед өсөх хандлагатай болсныг Дэлхийн
эрүүл мэндийн байгууллага "ВОЗ" мэдээлж, ургамлын гаралтай
эмийн бодисын эрэл дэлхий дахинд эрчимтэй өрнөж байна.
Дэлхийн энэ их эрэлт хэрэгцээг эмчлэх увидастай ургамал болох
чацаргана ханган өгч чадна гэдэгт итгэлтэй байна.
Чацарганы үнэт чанарыг сонссон хүмүүс сүүлийн жилүүдэд
"Ногоон хувьсгал" үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх үйлсэд
оролцож жимс, жимсгэнэ тарих хөдөлгөөн өрнөж, ажлынхаа эхний
үр дүнг хэдийнээ үзээд эхэлжээ. Чацаргана нь 30 гаруй төрлийн
витамин агуулах ба эмчилгээний асар өндөр vр дvнтэй.

4. 

Нэг литр тос нь дэлхийн зах зээлд 200-240 ам.долларын vнэ хурдэг
байна. Манай оронд чацарганы үйлдвэрлэл дэлхийн олон улсын
жишигтэй харьцуулвал маш бага үзүүлэлттэй явагдаж байна. Гэсэн
хэдий ч цаашдаа чацарганы үйлдвэрлэл, тариалалт ихсэж дотооддоо
төдийгүй гадаадад чацарганыг их хэмжээгээр нийлүүлдэг улс
болноо гэдэгт итгэлтэй байна.
1940 - өөд оны эцэс, 1950-иад оны эхэнд Сонгиныí буланд өрөл,
монос, гаднын гаралтай алимны модыг суулгаж нутагшуулах
туршилт хийж байсан оролдлогууд байдаг, гэвч жимс жимсгэнэт
мод сººãèéã öýöýðëýã, æèìñíèé àæ àõóéí çîðèëãîîð òàðüæ ñóäëàõ àæëûí
ýõ ñóóðü íü 1955 îíîîñ Øààìàðûí òîõîéä æèìñ, æèìñãýíèéã ñóäëàõ ýðäýì
øèíæèëãýý, ¿éëäâýðëýëèéí òóðøëàãà ñòàíö àíõ áàéãóóëàãäñàíààð
òàâèãäñàí áàéíà. Ýíý ñòàíöûí ýõ ñóóðèéã ìàíàé îðíû òîì ýðäýìòäèéí íýã,
òºðèéí ñî¸ðõîëò, æèìñò öýöýðëýãèéí óóãàí ìýðãýæèëòýí Ä.Øàãäàð
òàâüñíààð Ìîíãîë îðîíä æèìñò öýöýðëýãèéí àæ àõóé øèíæëýõ óõààíû
¿íäýñòýé, òîäîðõîé ÷èãëýë, àðãàç¿éòýéãýýð õºãæèæ ýõýëñýí áàéíà.

5. 
Ýíý ñòàíöàä ìîä, ñººã óðãàìëûí èíòðîäóêöèéí òóñãàéëñàí ñóäëàãàà íàðèéí
õèéãäýýã¿é, ãýõäýý ìàíàé óëñàä æèìñ æèìñãýíýò òàðèìëûí ñîðò ñîðèëòûí
÷èãëýëýýð ãàäíûí òàðèìëûã íóòàãøóóëàõ àæèë øèíýýð õèéãäýæ ýõýëñýí
ò¿¿õòýé þì. Îðõîí Øààìàðò áàéãóóëàãäñàí àíõíû ñòàíöàä 1955 îíä ¿õðèéí
í¿ä, Ẻðºëçãºíº, äàâæàà àëèì çýðýã 20 ãàðóé ñîðòûí æèìñ æèìñãýíèé ìîä,
ñººãèéã îðîñ óëñààñ àâ÷èð÷ òàðèõàä ñàéí óðãàñàí áàéíа ( Шагдар, 1964,
1971). Мөн энэ станцид хот суурин газруудын чимэглэл,
тохижолтонд тарих мод, сөөгийн нэр төрлийг олшруулахын тулд
өөрийн орны болоод гадаад орны мод, сөөгийн цуглуулгын амьд сан
хийх ажлыг эхлэж 3 овог, 5 төрөлд хамаарах 9 зүйлийн ургамлын
амьд цуглуулгыг бүрдүүлжээ. Шаамарын жимсний улсын төв
станцын ажил өргөжиж гадаадын гаралтай жимс, жимсгэнийн
сортуудыг нутагшуулах ажил амжилтанд хүрч эхлэснээр Монгол
орны ойт хээрийн бүсэд
1958-1959 оноос жимс тариалах
сонирхол, хөдөлгөөн өрнөж Сэлэнгэ аймгийн тэр үеийн Зүүнбүрэн,
Цагаантолгойн сангийн аж ахуйд алим, үхрийн нүдний цэцэрлэгийг
2-5 орчим га талбайд үйлдвэрлэлийн чиглэлээр байгуулж эхэлсэн
байна.

6. 


Шаамарын станцын эрдэм шинжилгээ, үйлдвэрлэлийн ажлын үр дүнд
түшиглэн 1960 îíä Äîðíîä àéìãèéí Õàëõ ãîë, Õîâä àéìãèéí Áóëãàí ñóì, 1961 îíä
Óâñ àéìãèéí òºâ Óëààíãîìä æèìñ æèìñãýíэт таримлыг судлах ñòàíöóóä ñàëáàðëàí
áàéãóóëàãäаж мод, сөөгөн таримлыг нутагшуулах чиглэлээр интродукцийн
ажил өрнөж эхэлсэн түүхтэй бөгөөд цаашид улам өргөжүүлэхэд тавих
анхаарал ч үлэмж өсжээ.
¯¿íèé ä¿íä Øààìàðûí ñòàíö Ìîíãîë îðíû õîéò õýñãèéã, Õàëõ ãîëûí ñòàíö ç¿¿í
õýñãèéã, Áóëãàíû ñòàíö çàðèìäàã áà ãîâèéí õýñãèéã, Óëààíãîìûí ñòàíö áàðóóí
õýñãèéã æèìñíèé àæ àõóéí òàëààð õàìààðàõ áîëñîí.
1966 îíîîñ ÁÍÌÀÓ-ûí /õóó÷èí íýðýýð/ Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí äýðãýäýõ
æèìñ æèìñãýíèéí àñóóäëûã çîõèöóóëàõ êîìèññîîñ ãàðãàñàí øèéäâýðèéí äàãóó òóñ
ñòàíöàä 3,5 ãà òàëáàéä óðãàìëûí öóãëóóëãûã õèéæ ãàäààäûí ìîä ñººãººñ 10 îâãèéí
16 òºðëèéí 25 ç¿éë, îðîí íóòãèéí 8 îâãèéí 16 òºðëèéí 18 ç¿éë, á¿ãä 18 îâãèéí 32
òºðëèéí 43 ç¿éëèéí óðãàìëûã òàðüæ óðãóóëñàí áàéíà /Àâàðçýä, 1972/.

7. 
Ìîíãîë îðíû íºõöºëä æèìñò öýöýðëýãèéã õºãæ¿¿ëýõ àãðîòåõíèêèéí ¿íäñèéã
òîãòîîõ çîðèëãîîð àíõíû òóðøëàãûã æèìñíèé ìîäóóä äýýð òàâüæýý. Ýíý íü
àëèìûí ìîäíû ñîðò ñóäàëãàà, àëèìûí ìîäûã áîðäîõ, óñëàõ ãîðèì, ¿õýðí¿äíèé
ñîðòóóäûã ñóäëàõàä ÷èãëýñýí áàéëàà. Èéíõ¿¿ áàéãàëü öàã óóðûí ÿíç
á¿ðèéí íºõöºëòýé íóòãóóäàä ººð ººðò íü òîõèðñîí ñîðòûã ñîíãîí àâ÷ òàðèõ,
óëìààð òóõàéí íºõöºëä çîõèöñîí ºíäºð á¿òýýìæòýé ñîðò ãàðãàõ í¿ñýð
ò¿âýãòýé áîëîâ÷ íàðèéí ÷èìõë¿¿ð èðýýä¿éòýé àæëûã ìàíàé îðíû óðãàìàë
ãàçàð òàðèàëàíãèéí ìýðãýæèëòýí, ýðäýìòýä ã¿éöýòãýæ èðñíèé ä¿íä ìàíàé
îðíû îéò õýýð, õýýð, öºëèéí õýýð, öºëèéí á¿ñýíä òîõèðñîí ðàíåò, áýñðýã
àëèì, òîì àëèì, ¿õðèéíí¿ä, ëèñ, èíòîîð, ÷àöàðãàíû îëîí àðâàí ñîðòûã
øàëãàðóóëæ íóòàãøóóëàí òàðèàëæ óðãàö àâ÷ áàéæýý / Балган, 2010/.

8. 
Монгол оронд зэрлэг чацаргана нь 29.654 га-д ургаж байсан бөгөөд
энэ талбайгаас 7000 тн орчим жимс хураах нөөцтэй байжээ.Мөн
чацарганы талаарх эрдэм шинжилгээний ажил монголд 1964 онд
хийгджээ. Тэр үед Оросын Алтайгаас таримал чацарганы суулгацыг
авчирч Увс аймгийн Улаангомын туршлага станцийн талбайд
нутагшуулжээ. Эртний грекүүдийн ажиглалтаар чацарганы навч
идсэн адуу таргалж, хөөвөр хялгас нь гялгар болж байсан тул
түүний латин нэр нь "Hippophoe" адууг гялгар болгодог гэсэн
утгатай юм.1990 онд Монголд 600 га орчим талбай бүхий аж
ахуйнууд байв. Эдгээр аж ахуйнууд чацарганы тос, шүүс, дарс,
архи, зэрэг үйлдвэрлэж байсан билээ. Хувьчилсаны дараа олонхи аж
ахуй хямралд оржээ. Харин одоо Улаангомын салбар станц
Батсүмбэрийн "Үдлэг Эх" ХХК, "Поливит" ХХК-д чацарганы олон
тооны суулгац үйлдвэрлэж байна.Чацарганы эрэлт хэрэгцээ өндөр
хэвээрээ байна. Иймд өвөл дотоодын нөөц хүрэлцэхгүй Буриадаас
чацарганы жимс, Оросоос бага хэмжээний тосыг тус тус оруулж
ирж байна.

10. 




Чуйская - Өргөс багатай өтгөн шигүү мөчир үүсгэн өндөр титэм бүхий
дээд тал нь ногоовтор, доод тал нь мөнгөлөг өнгийн навчтай өвчин,
хорлогчид, хүйтэнд тэсвэртэй тарьсанааас хойш гуравдахь жилээс жимсээ
өгж цаашид нэмэгдэн 20-35кг хүрдэг. Энэ сорт нь манай оронд илүү ихээр
тариалдаг сорт бөгөөд зууван хэлбэрийн шар өнгийн том жимстэй,
жимсний дундаж масс 0.9гр, жимсний хөл нь 2-3 мм урт байдаг.
Залгаж ургуулах арга
Залгах арга буюу Grafting гэдэг нь тус тусдаа байгаа ургамлын
хэсгүүдийг эд эсээр нь холбож нэгэн бие махбодь болгохыг хэлнэ. Залгаж
байгаа мөчрийг залгаадас гэх ба энэ нь ургамлын газраас дээш ил гарч байх
хэсэг юм.Үүнээс гол хэсэг ургаж бүрэлдэнэ. Доод хэсгийг нь суурь
залгуурга гэх бөгөөд үүнийг ургамлын хөрсөн доорхи хэсэг буюу үндэс
ургаж бүрэлдэнэ. Мөчирт нахиа шигтгэх үед их бие болон үндэсний ялгаа
тод ажиглагддаггүй.
Залгалтын сайн тал
Шим тэжээл хадгалах – Ургал эрхтнээр үржүүлэхэд эх ургамлын
удамшлыг тэр чигт нь хадгалан авч бие даасан төл ургамал авч болдог
бөгөөд алимны мод, хушганы мод зэрэг үржүүлэхэд хэцүү модлог ургамлыг
залгах аргаар үржүүлэхэд эх модны шинж чанар, онцлог тэр чигтээ
хадгалагдан үлддэг байна.