.

1. Ундармаа
Мөнх-Оргил
Балжинням
Үүрцайх
Гантогтох
Түмэнжаргал
Мөнх-Эрдэнэ

2. Монгол Улсын эрчим хүчний салбарын өнөөгийн байдал, хөгжлийн чиг хандлага
Эрчим хүчний салбарын өнөөгийн байдал
Монгол улсад 1924 оноос анх үндэс суурь нь тавигдсан манай эрчим хүчний салбар өнөөдрийн байдлаар улс орны эдийн
засаг, нийгмийн бүх салбарт үйлчилж, өргөн уудам газар нутгийнхаа хүн ам суурьшсан суурин газууд болон айл өрх бүрт
хүрсэн том салбар болон хөгжиж ирлээ. Манай салбар Баруун бүсийн эрчим хүчний систем, Алтай-Улиастайн эрчим
хүчний систем, Дорнод бүсийн эрчим хүчний систем, Төвийн эрчим хүчний систем гэсэн 4 бие даасан систем ба
Даланзадгадын ДЦС, бусад дизель станцууд болон зарим сэргээгдэх эрчим хүчний үүсвэрүүдээс бүрддэг.Эрчим хүчний
төв, баруун, зүүн бүсийн системийн дүнгээр 2010 онд дулааны цахилгаан станцууд 4256,1 сая кВт.ц, усан цахилгаан
станцууд 31 сая кВт.ц болон нар, салхины эх үүсвэрээр 0,6 сая кВт.ц, дизель станцаар 13,2 сая кВт.ц цахилгаан
үйлдвэрлэж, импортоор 214.1 сая кВт.ц цахилгаан эрчим хүч худалдан авч, экспортод 20.7 сая кВт.ц цахилгаан гарган,
3023,5 сая кВт.ц цахилгаан эрчим хүч, 6474,4 мян.Гкал дулааны эрчим хүчийг хэрэглэгчдэд түгээлээ. Цахилгаан эрчим
хүч үйлдвэрлэх хүчин чадлын 95хувь шахам хувийг дулааны цахилгаан станц, 4,7хувь хувийг импортын эрчим хүч,
үлдсэнийг нь дизель станц, усан цахилгаан станц, бусад сэргээгдэх эх үүсвэр тус тус эзэлж, сүүлийн жилүүдэд төвийн
бүсийн хэмжээнд гарсан хэрэглээний өсөлтийг үндэсний үйлдвэрлэлтээр үндсэнд нь хангаж чадсан байна. Харин ОХУ-аас
тодорхой хэмжээний цахилгаан эрчим хүчийг импортоор авч төвийн хэрэглээний их ачааллын үеийн эрчим хүчний
ачааллыг болон Баруун бүсийн хэрэглээний 60-70хувийг хангаж байна. Эрчим хүчний компаниудын үйл ажиллагааны
орлогын нийт дүн 280,5 тэрбум төгрөг болсон ба томоохон компаниуд улсын болон орон нутгийн төсөвт 66,3 тэрбум
төгрөгийн татвар, шимтгэл төлсөн байна. Хэрэглэгчид болон бэлтгэн нийлүүлэгчдээс авах авлага 2010 онд 25,4
тэрбум төгрөг болж 17,5 хувиар, өглөг 29,3 тэрбум төгрөг болж 44,5хувиар тус тус өнгөрсөн жилээс буурчээ. 2008-2010
онд улсын төсөв болон Монгол улсыг хөгжүүлэх сангаас Эрдэс баялаг, эрчим хүчний салбарт 105,5 гаруй тэрбум төгрөг
хөрөнгө оруулсан ба үүний ихэнх нь үндсэндээ эрчим хүчний салбарт ноогдож байна.Эрчим хүчний салбар 1990-2008 онд
гадаад орон, олон улсын банк, санхүүгийн байгууллагаас 575,3 сая ам.долларын зээл, тусламж авсан ба үүний 347,9 сая
ам.доллар нь зээл, 227.4 нь тусламж гэсэн ангилалд хамрагдаж байна. Эдгээр зээл тусламжийн хөрөнгөөр нийт 67 төсөл
хөтөлбөрийг амжилттай хэрэгжүүлсэн ба зарим нь одоо үргэлжилж байна. Эрчим хүчний салбарын эрх зүй, зах зээлийн
загварыг боловсронгуй болгож, гэрээт зах зээлийн загварыг нэвтрүүлэх ажлын хүрээнд 2010 оны 12 сард гарсан УИХ-ын
72-р тогтоолоор эрчим хүчний салбарын үйлдвэр компаниудын санхүү эдийн засгийн чадавхийг сайжруулах, эрчим хүчний
үнийг индексжүүлэх, улмаар 2014 оноос зах зээлийн арилжааны хэлбэрт шилжих арга хэмжээг хэрэгжүүлэхийг заасан
бөгөөд үүний дагуу яамнаас төлөвлөгөө гарган хэрэгжүүлэх ажил хийгдэж байна. Ийнхүү, манай орны эрчим хүчний
салбар нь хэвийн тогтвортойгоор ажиллаж, улс орны эрчим хүчний хэрэглээг өнөөгийн түвшинд найдвартай,
тасралтгүй ханган ажиллаж байна.

3. Хөгжлийн чиг хандлага
Төвийн, Баруун бүсийн, Дорнод бүсийн, Алтай-Улиастайн Эрчим хүчний системүүд болон одоогийн Даланзадгадын
ДЦС буюу Говийн бүсийн эрчим хүчний систем нь 2040 он гэхэд хоорондоо өндөр хүчдлийн цахилгаан дамжуулах
агаарын шугамаар холбогдож Монголын Эрчим хүчний нэгдсэн системийг бүрэн бүрдүүлэх бөгөөд Тавантолгой,
Шивээ Овоо, Багануур, Хөшөөт, Нүүрст хотгор, Адуунчулуун болон Могойн голын зэрэг нүүрсний уурхайнуудыг
түшиглэсэн ДЦС-ууд, түүнчлэн Эг, Орхон, Сэлэнгэ зэрэг гол мөрөн дээрх УЦС-ууд, Говийн болон төвийн бүсэд
баригдах том чадлын нар, салхины эх үүсвэрүүд, Дорнод бүсэд барих боломжтой цөмийн цахилгаан станц зэрэг эх
үүсвэрүүдээс цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэн өөрийн орны өсөн нэмэгдэж буй хэрэглээг бүрэн хангах, мөн хөрш
орнуудад экспортлох чадамжтай байхаар салбарын хөгжлийн болон бодлогын баримт бичгүүдэд төлөвлөгдсөн юм.
“МУ-ын Эрчим хүчний нэгдсэг систем хөтөлбөр”-ийн хэрэгжилт:
Монгол улсын 21 аймаг, 333 сум суурин газрын 318 сум суурин газрыг төвлөрсөн эх үүсвэрээс, 15 сумыг сэргээгдэх
эрчим хүчний эх үүсвэр болон дизель хосолсон эх үүсвэр ашиглан эрчим хүчээр хангаж байна. “Монгол Улсын эрчим
хүчний нэгдсэн систем хөтөлбөр”-ийн нэгдүгээр үе шат буюу ойрын хугацааны (2007-2012 он) төлөвлөгдсөн арга
хэмжээнүүд хэрэгжилтийн шатандаа байна.
“100000 нарны гэрэл”, “Сэргээгдэх эрчим хүчний үндэсний хөтөлбөр”-ийн хэрэгжилт:
Өнөөдрийн байдлаар Монгол оронд сэргээгдэх эрчмийн эх үүсвэрүүдийг эрчим хүчний зориулалтаар ашиглах ажил
бодит биелэлээ олж өнөөдөр манай орны 100000 гаруй малчин айл өрх, 15 сум сэргээгдэх эрчим хүч ашиглан
цахилгаантай болсон. “100000 нарны гэрэл” үндэсний хөтөлбөр нь 2011 онд сүүлийн 20000 нарны эрчим хүчний
үүсгүүрийг хөдөөгийн малчид, хэрэглэгчдэд хүргэснээр бүрэн хэрэгжиж дуусах юм. Эрчим хүчний төвлөрсөн
системээс алслагдсан сумдын төвийг бие даасан нар, салхи, усны эрчим хүч ашиглан эрчим хүчээр хангах, мөн бусад
эх үүсвэртэй хослон ажиллуулах зорилтыг тавьж одоогийн байдлаар 11 жижиг оврын УЦС, таван нар, салхи
хосолсон цахилгаан станц, найман нарны цахилгаан станц, нэг салхин цахилгаан станцууд сум, багийн төвийн
цахилгаан хангамжид ашиглагдаж байна. Түүнчлэн, Дөргөн, Тайширын дунд чадлын УЦС-ууд ашиглалтад орж баруун
аймгуудын хэрэглэгчдийг цахилгаан эрчим хүчээр хангах эх үүсвэр болж байна.

4. Салбарын хөгжлийг үе шаттайгаар дүгнэж үзвэл, 2000-2008 он хүртэл салбарт бүтцийн өөрчлөлт хийгдсэн, улс
орныг цахилгаанжуулахад чиглэгдсэн төрийн бодлого хэрэгжиж, хөдөөгийн бүх аймаг, сум суурингууд төвлөрсөн
цахилгаан хангамжид холбогдон, малчин айл өрхүүд бага оврын сэргээгдэх эх үүсвэрүүдээр хангагдсан
цахилгаанжуулалтын үе, он жилүүд байсан. 2008-2011 онуудад эрчим хүчний системийн найдваржилтыг хангах
зорилгын үүднээс тоног төхөөрөмж, технологийн өргөтгөл, шинэчлэлийг хийж хэрэгжүүлсэн ба бүс нутгийн эрчим
хүчний системүүдийг эх үүсвэрээр хангах зарим бэлтгэл ажил хийгдэж буй үе шат билээ. 2011-2016 онуудад манай
орны өсөн нэмэгдэж буй хэрэгцээг хангах эрчим хүчний системийн томоохон эх үүсвэрүүд, дамжуулах өндөр хүчин
чадалтай гол шугамууд шинээр баригдаж Эрчим хүчний нэгдсэн систем бүрэлдэн бий болох хөгжлийн шинэ үе шат
эхэлж байна гэж бид үзэж байгаа болно. Энэ үе нь Монголын эрчим хүчний салбарт байгаль орчинд халгүй, орчин
үеийн үр ашиг бүхий шинэ техник технологитой эх үүсвэрүүд бий болсон салбарын хөгжлийг шинэ шатанд
гаргасан технологийн дэвшлийн үе байх болно гэж тооцож байна.
Сэргээгдэх эрчим хүч
Монгол орны бага чадлын цахилгаан станцууд, цаашдын хөгжлийн төлөв
Өргөн уудам газар нутагтай монгол орны сум сууринг нийтэд нь эрчим хүчний нэгдсэн системд холбон
цахилгаан эрчим хүчээр хангах боломжгүй юм. Хөдөөгийн сум, баг, суурин газруудыг цахилгаанаар хангах дизель
станцтай боловч импортоор авдаг шатахууны хүрэлцээ, зам тээвэр хангалтгүй, түүний үнэ өртөг өндөр
зэргээс шалтгаалан бараг ажиллахгүй байна. Хүн ам цөөн суурин газрууд нь хоорондоо алс зайтай, тархай
байрладаг манай орны хувьд нэн ялангуяа хөдөө нутагт тухайн бүс нутагт тохирсон байгаль цаг уурын
онцлогтой уялдсан сэргээгдэх эрчим хүчийг ашиглах нь хамгийн тохиромжтой арга зам гэдэг нь сүүлийн үед
улам нотлогдож байна. Монгол оронд хийгдсэн сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэрийн судалгаанаас харахад манай
орны нийт нутаг дэвсгэр дээр нар, салхи, усны эрчим хүчийг зориуд, жигд хуваарилаад байрлуулчихсан юм шиг
сонин тархалттай харагддаг. Тухайлбал Алтай, Хангай, Хэнтий, Хөвсгөлийн уулархаг нутагт гол мөрний усны
эрчим хүчийг, говь, хээрийн бүсэд нар, салхины эрчим хүчийг ашиглах нь ашигтай байна. Иймд манай оронд
сэргээгдэх эрчим хүчийг өргөнөөр ашиглах, түүний дотор хамгийн хямд, томоохон чадал гарган ашиглах
боломжтой усны эрчим хүчийг ашиглахявдал гэж үздэг. Монгол орон усны эрчим хүчний нөөцтэй боловч
хангалтгүй судалж ашиглаж ирсэн байна. Усны эрчим хүчийг шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр ашиглах асуудлыг
1950 оноос хойш эхэлж, усны эрчим хүчний нөөцийн хамгийн анхны үнэлгээг 1960 онд хийж Монгол орны усны
эрчим хүчний нийт чадлыг 3800МВт гэж тооцсон байдаг

5. Монгол орны усны эрчим хүч ашиглалтын өнөөгийн байдал
Манай оронд усны эрчим хүчний нөөц
байгаа боловч хангалтгүй судалж
ашиглаж ирсэн байна. Монголд хамгийн
анхны УЦС-ыг 1959 онд БНХАУ-ын
техникийн туслалцаатайгаар
Өвөрхангай аймгийн Хар хоринд суманд
Орхон гол дээр барьсан байна. Усжуулах
системийн деривацын суваг дээр
баригдсан 2 турбинтай, нийтдээ 528кВт-
ын чадалтай. Жилд 6 сар ажилладаг
станц юм. Мөн 1989 онд Ветьнам улсын
тусламжаар Увс аймгийн Өндөрхангай
сумын Чигжийн гол дээр 200кВт-ын усан
цахилгаан станц баригдсан юм. Сүүлийн
хэдэн жилүүдэд Завхан аймгийн төвийг
дулааны улиралд эрчим хүчээр хангах
Богдын голын 2000кВт-ын, Говь-Алтай
аймгийн Гуулингийн 400кВт-ын, Ховд
аймгийн Манхан, Мөнххайрхан суманд
Ингэж бага чадлын УЦС-ыг ашиглалтанд оруулж хөдөөгийн сум сууринг 150кВт-ын, Завханы Тосонцэнгэлд
цахилгаанаар хангаж байгаа нь цаашид усны эрчим хүчийг ашиглах өргөн Идэрийн гол дээр 375 кВт-ын, Ховдын
боломж байгааг харуулж байна. Одоо Ховд аймгийн Дөргөн суманд Чоно Үенчийн гол дээр 930 кВт-ын, Хөвсгөлийн
Харайхын гол дээр 12 Мвт-ын, Говь-Алтай аймгийн Тайшир суманд Завхан гол Эрдэнэбулганд 200кВт-ын чадалтай
дээр 11 Мвт-ын дунд чадлын, Завханы Цэцэн-Уул суманд Галуутайн гол дээр УЦС-ууд баригдаад ашиглагдаж байна.
150 кВт-ын, мөн Завханмандал суманд Хүнгүйн гол дээр 110 кВт-ын хүчин
чадалтай бага чадлын УЦС-ууд баригдаж байна. Мөн Булган аймагт Эгийн гол
дээр 220 Мвт-ын том чадлын УЦС-ыг бариснаар төвийн эрчим хүчний
системийн оргил тохируулан ажиллахад ашиглах юм. Хөвсгөл аймгийн Улаан-
Уул суманд Мунгашийн гол дээр 400 кВт-ын, Баян-Өлгий аймгийн Булган суманд
400 кВт-ын УЦС-уудын ТЭЗҮ-ийг боловсруулж барилгын ажлыг эхлүүлэхэд бэлэн
болоод байна.

6. Цаашид эрчим хүчний системийн горимыг тогтворжуулах, системд усны эрчим хүчний оролцоог нэмэгдүүлэх
чиглэлээр Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэнд 90 МВт-ын, Орхон гол дээр 100 МВт-ын, Хөвсгөл аймгийн Чаргайтад 20
МВт-ын том чадлын УЦС-ууд баригдахаар төлөвлөгдөөд байна.
Манай оронд одоогийн байдлаар 9 бага оврын УЦС-ыг ашиглаж байна.
УЦС-уудын нэр Суурилагд Барилга байгууламжийн Хөрөнгө оруулалтын төрөл
сан хүчин шийдэл
чадал кВТ
1.Богдын гол 2000 Ус дөхүүлэх сувагтай Улсын төсөв
2. Гуулин 400 Услалтын ситемийн сувгаас Улсын төсөв
3. Манхан 150 Ус дөхүүлэх сувагтай Улсын төсөв, орон нутгийн хөрөнгө
4. Мөнххайрхан 150 Ус дөхүүлэх сувагтай Улсын төсөв
5. Өндөрхангай 200 Ус дөхүүлэх сувагтай Тоног төхөөрөмж Вьетнам улсын
тусламж, улсын төсөв
6.Хархорин 600 Услалтын ситемийн сувгаас БНХАУ-ын тусламж
7.Үенч 960 Ус дөхүүлэх сувагтай Улсын төсөв
8.Тосонцэнгэл 375 Голын гулдрилын, усны ХБНГУ-ын буцалтгүй тусламж
төвшин өргөх далантай
9. Эрдэнэбулган 150 Ус дөхүүлэх сувагтай Дани улсын Засгийн газрын
буцалтгүй тусламж
10. Завхан мандал 110 Боомттой ХБНГУ-ын буцалтгүй тусламж
11. Цэцэн-Уул 150 Боомттой ХБНГУ-ын буцалтгүй тусламж
12. Дөргөн 12000 Боомттой Зээл тусламж
13. Тайшир 11000 Боомттой Зээл тусламж

7. 1. Богдын голын УЦС:
УЦС нь толгойн барилга, ус дөхүүлэх суваг, түрэлтийн сан, түрэлтэт шугам, станцын барилга, ус зайлуулах
суваг зэрэг барилга байгууламжаас бүрддэг. Богдын голын УЦС-ын зураг төслийн техникийн шийдэл, барилга
байгууламжийн чанар, ашиглалтын байдал хангалтгүй зэргээс дахин дахин эвдэрч байнга засвар шаардах болсон
тул 2005 оноос ХБНГУ-ын буцалтгүй тусламжаар станцын толгойн барилга байгууламж, ус дөхүүлэх суваг,
түрэлтийн усан сан, ус халиагуур, түрэлтийн хоолойн тулгуур, ус зайлуулах камер, сувгийг шинэчилж хийгээд
ашиглалтанд ороод байна.
Өмнө нь УЦС-ын хүчин чадал 800-1 100кВт-аас хэтрэхгүй, цэвэр түрэлт нь 32м, зарцуулга нь 4.2м3/с байсан болно.
Сувгийг геотекстел, геомембранаар доторлож Шинэ болон хуучин сувгууд Ус зайлуулах суваг
байгаа нь
Түрэлтийн усан сангаас илүүдэл ус хаягч Ус гаргах камер

8. 2. Говь-Алтай аймгийн Гуулингийн УЦС.
УЦС-ыг Гуулингийн услалтын системийн сувгийг ашиглан 400 кВт-ын хүчин чадалтайгаар 1998 онд барьж ашиглалтанд
оруулсан байна.
Станц түрэлтийн усан сан, түрэлтэт шугам, станцын байшин, ус зайлуулах суваг зэргээс бүрдэнэ.
УЦС-ын турбин генератор УЦС-ын байшин, түрэлтэт шугам, ус хаях суваг
Ус хуваарилах толгойн барилга
Услалтын системийн суваг

9. 2. Говь-Алтай аймгийн Гуулингийн УЦС.
Манхан сумын төвийг цахилгаанаар хангах зорилгоор 1998 онд Төгрөгийн гол дээр ус дөхүүлэх сувагтай бага чадлын
УЦС барьж ашиглалтанд оруулсан. УЦС усны төвшин өргөх шороон боомт, ус дөхүүлэх суваг, түрэлтийн усан сан,
түрэлтэт хоолой, станцын байшин, ус хаях суваг зэргээс бүрддэг.
Ус татамж хагшаас угаах барилга Хагшаас угаах барилга Шороон боомт дундаа шавар зүрхэвчтэй,
дээд суурийн налууд чулуун өнгөлгөөтэй
Ус татамжтай холбогдох хэсэг, Турбин генератор Түрэлтийн усан сангийн илүүдэл ус халиагуур
30м чулуут бетоноор хийсэн далан

10. 4. Ховд аймгийн Мөнххайрханы УЦС
2003 онд улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар баригдаж ашиглалтанд орсон. Мөнххайрханы УЦС-ын толгойн барилга
Сэнхэр, Улиастай голуудын уулзвар дээр байрласан, усны төвшин өргөх боомт, дөхүүлэх суваг, усан сан, түрэлтийн
хоолой, станцын байшин, ус хаях суваг зэрэг байгууламжаас бүрдэнэ.
Босоо тэнхлэгт хоёр агрегат УЦС-ын толгойн барилгын шороон
боомтын ажил хийгдэж байгаа нь
Спираль камер
Түрэлтийн усан сан

11. Увсын Өндөрхангай УЦС
Вьетнам улсын тусламжаар 1989 онд барьж ашиглалтанд орсон. Өндөрхангайн УЦС нь толгойн барилга, ус дөхүүлэх суваг,
түрэлтийн сан, түрэлтэт шугам, станцын барилга, ус зайлуулах суваг зэрэг байгууламжаас бүрддэг.
Усны түвшин өргөх далан ус дөхүүлэх суваг илүүдэл
Хэвтээ тэнхлэгт турбин генератор УЦС-ын байшин, түрэлтэт хоолой

12. Сэргээгдэх эрчим хүч – хөгжлийн чиг хандлага
Дэлхий даяар хүн төрөлхтөний
байгаль орчинд учруулж буй сөрөг
нөлөөллөөс үүсээд байгаа цаг уурын
өөрчлөлт, агаарын бохирдол,
хүлэмжийн хийн ялгарал болоод
эрчим хүчний түүхий эдийн хомсдол,
түүнээс улбаатай үнийн огцом
өсөлт зэргийн улмаас улс орнууд
эрчим хүчний бодлогоо эргэн харж,
сэргээгдэх эрчим хүчийг түлхүү
ашиглах зайлшгүй шаардлагатай
тулгараад байна.
Нар, салхи, ус, газрын гүний дулаан болон биомасс ашиглан байгаль орчинд
хоргүй, цэвэр эрчим хүч үйлдвэрлэж байгаа дэлхий нийтийн чиг хандлагаас
манай улс хоцролгүй 2005 онд Сэргээгдэх Эрчим Хүчний Үндэсний Хөтөлбөр
(СЭХҮХ), 2007 онд Сэргээгдэх Эрчим Хүчний тухай хуулийг тус тус
баталснаар Монгол улсад сэргээгдэх эрчим хүчийг ашиглан хөгжүүлэх эрх
зүйн орчин бүрдсэн.