.

1. ХИЙН МАНДЛЫН ҮЕ ДАВХАРГА
1863.6.26-нд Английн эрдэмтэн Жеймс Глайшер агаарын бөмбөлгөөр
7050 м-ийн өндерт гарч, цаг хагас хугацаанд 80 км аялахдаа өндөр болох тутам
агаарын температур буурч байгааг нотолжээ. Энэ үед газрын гадарга дээр 19°С
байхад 7050 м-ийн өндөрт -83°С байжээ. Тэрээр 1862-66 оны хооронд 28 удаа
ийм хөөрөлт хийхдээ температурын өндрийн ялгаа болон хүчилтөрөгч
багасдгийг тогтоосон байна. Ийнхүү температурын өөрчлөлт нь агаарын үе
давхаргыг ялгах гол үндэс болно.
Тропосфер (орчих мандал).Хийн мандлын доод үе. Энэ үеллийн хүрээнд 1 км-
ээр өндөрсөх тутам агаарын температур 6°С-аар буурдаг. Үүнийг
температурын дундаж градиент гэнэ. Газрын гадаргаас халсан агаар дээш
хөөрөх (үүнийг конвекц гэнэ) тутам температур нь буурсаар орчныхоо агаартай
адилхан температуртай болох өндөрт хүрээд зогсоно. Энэ өндрөөр
тропосферийн дээд хилийг тогтоодог. Тропосферийн дээд хил экваторт 16-18
км, туйлын орчимд 8-9 ш, дунджаар 11 км өндөрт оршино. Тэнд
температур аль ч өргөрөгт ялгаагүй -60°С-аас -70°С байдаг.
Тропосферийн хүрээнд хийн мандлын нийт агаарын 90% бараг бүх усны уур
хуримт-лагдах бөгөөд үүл үүсэж, бороо цас орох үзэгдлүүд зөвхөн энд л
явагдана. Агаарын даралт газрын гадарга орчим 1033 гПа байдаг бол
тропосферийн дээд хилд 280 гПа буюу гадарга дээрхээс 4 дахин бага болно. 20
км хүртэл газрын гадаргын ,нөлөө байх ба энэ*өндрөөс цааш гадаргын
нөлөенөөс ангид оршиж, агаарын халах нь нарнаас шалтгаална. Температурт
өргөргийн ялгаа арилан газарзүйн бүслүүрлэг байдал ч алга болдог.
Тропосферээс стратосферт шилжих завсрын үе нь тропопауз юм. Энэ нь 1 км
орчим зузаан.
Стратосфер (давхраат мандал). Тропосферээс цааш 50 ш хүртэлх давхарга.
Энд нийт агаарын 20 орчим хувь агуулагдана. Усны уур бараг байхгүй тул
үүлгүй. Энд озон их бөгөөд 25-27 км-ийн өндөрт бүр ч их. Үүнийг озоны
давхарга гэнэ. Озон (О3) хий нарнаас ирэх хэт ягаан туяаг өөртөө шингээн авч,
түүний хөнөөх аюулаас амьд организмыг хамгаалж байдаг ач холбогдолтой.
Тропосферийн дээд хилээс дээш стратосферт агаарын температур аажим
нэмэгдсээр мезосфертэй хиллэх хэсэг орчим 0°С-аас 10°С хүрнэ.
Мезосфер (дунд мандал). 50-80 км-ийн хоорондох өндрийг хэлнэ. Эйд
температур дахин тропосферийнхтэй адил дээшлэх тутам буурч 0°С-аас -90°С
хүрдэп. Мезосферт хаа нэгтээ мөсний талстуудаас бүрэлдсэн мөнгөлөг үүл
ажиглагдана.
Термосфер (халуун давхраа). 80 км-ээс цааш 800-1000 км хүртэл өндөр
оршино. Энд температур маш хурдан нэмэгддэг. Тухайлбал, 150 км-ийн өндөрт
23О°С, 600 км-т 1500°С халуун байдаг байна. Нарны цацрагийн нөлөөгөөр
термосферт агаарын хийн молекулууд .инчлогдож, атомаас зарим электрон
салж сарнина.
Экзосфер (гадаад мандал). 1000-2000 км-ийн өндрийг хэлнэ. Энд устөрөгч хий
зонхилдог. Эчэ хийн атомууд маш сийрэг тул тодорхой орон зайд байрладаггүй,
асар их хурдтайгаар сүлжин хөдөлж, аажмаар огторгуйн уудам руу алдагдана.