Εργασία του μαθητή της Β' τάξης του 3ου Γυμνασίου Περιστερίου Άγγελου Παπάζογλου

1. Η σύνθεση Χριστιανισμού και
Ελληνισμού
αποτυπώνεται στην τέχνη

2. 1.Σύγκριση του αρχαιοελληνικού ναού με τον
χριστιανικό.
Ο ναός στην ελληνική αρχαιότητα ήταν η
κατοικία του θεού, το κτήριο που στέγαζε το
λατρευτικό άγαλμα μίας ή περισσότερων
θεοτήτων, και όχι ο χώρος συνάθροισης των
πιστών, όπως στο χριστιανικό κόσμο.
Αυτό φανερώνει και το ουσιαστικό «ναός», που
προέρχεται από το ρήμα «ναίω» (=κατοικώ). Το
λατρευτικό άγαλμα τοποθετούνταν στο βάθος
του ναού, πάνω στον κατά μήκος άξονα του
κτηρίου. Οι πιστοί συγκεντρώνονταν στον
περιβάλλοντα χώρο έξω από το κτήριο του
ναού, όπου βρισκόταν και ο βωμός για την
προσφορά θυσιών και την άσκηση της λατρείας.
Μέσα στο ναό εισέρχονταν μόνο το ιερατείο,
για να διακονήσει το θεό. Αυτό το γεγονός
υποδηλώνει ότι ο ναός δεν είχε κτισθεί για τους
πιστούς, αλλά για τον Θεό.
Ναός του Ηφαίστου, Αθήνα (5ος αι. π.χ.)

3. 1.Σύγκριση του αρχαιοελληνικού ναού με τον
χριστιανικό.
Ο Χριστιανικός ναός αποτελείται από τρία μέρη, τον
νάρθηκα, τον κυρίως ναό και το Ιερό Βήμα, δομή που
παραμένει αναλλοίωτη από τα αρχαία χρόνια μέχρι και
σήμερα. Κατά τη βυζαντινή περίοδο, όταν επικράτησε
στην ανατολική ορθόδοξη εκκλησία ο τύπος του
σταυροειδούς εγγεγραμμένου, τότε παγιώθηκαν και
άλλα στοιχεία, εκτός από τη δομή, που χαρακτηρίζουν
τους χριστιανικούς ναούς μέχρι τις μέρες μας, όπως η
θέση διάφορων αντικειμένων και το εικονογραφικό
πρόγραμμα ενός ναού. Σκοπός όλων αυτών είναι,
μπαίνοντας ο πιστός μέσα στο ναό, να ξεχνά τα εγκόσμια
και να έρχεται σε επαφή με το Θεό, παίρνοντας τα
απαραίτητα μηνύματα.
Ο ναός στη χριστιανική θρησκεία δεν θεωρείται κατοικία
Θεού, αλλά ο χώρος όπου συνάζεται και στεγάζεται η
Εκκλησία, το σύνολο των πιστών. Άλλωστε ο ίδιος ο
Χριστός είχε πει ότι όπου «βρίσκονται δύο ή τρεις
άνθρωποι συγκεντρωμένοι στο όνομά μου, εκεί
βρίσκομαι και εγώ ανάμεσά τους» (Ματθ. 18:20).
Ναός Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκη

4. 1.Σύγκριση του αρχαιοελληνικού ναού με τον
χριστιανικό.
Οι Χριστιανικοί ναοί έχουν πλούσια διακόσμηση μέσα, γιατί και στον άνθρωπο που πρέπει να
γίνει ζωντανός ναός του Θεού εξαίρεται η εσωτερική καθαρότητα και ευπρέπεια.
Οι αρχαίοι Έλληνες διακοσμούσαν το εξωτερικό, ακόμη και τη στέγη των Ναών. Ένας
ιστορικός της αρχαιότητας μας λέει συγκεκριμένα , ότι όποιος δεν έχει ανεβεί ψηλά, να ιδεί
τη στέγη του Ναού της απτέρου Νίκης δεν είχε ιδεί τίποτε από την Ακρόπολη. Ο έγχρωμος
διάκοσμος ήταν φανταστικά πλούσιος σε σχήματα και χρώματα. Εδώ λατρεύονται ανθρώπινα
και εξωτερικά πράγματα: σοφία, τέχνη, κάλλος κ.λ.π
Στο Χριστιανικό ναό λατρεύεται η θεία σοφία(Ναός της του Θεού Σοφίας) δηλαδή ο Υιός, που
πάντα εν σοφία εποίησε, που γίνεται άνθρωπος για να αποκαλύψει όχι μόνο το Θεό, αλλά και
να μεταδώσει τον τρόπο ζωής του Θεού στον άνθρωπο, δηλαδή για να θεώσει τον άνθρωπο.
Για αυτό και από όλες τις λατρευτικές εκδηλώσεις μέσα στο ναό δεσπόζει η θεία λειτουργία.
Γιατί ο Χριστός προσφέρει την ανθρώπινη φύση Του στους πιστούς, τη θεία Ευχαριστία. Για
να γίνουν οι πιστοί μέτοχοι και κοινωνοί της θείας φύσεως όπως λέει και ο απ. Πέτρος.

5. 2. Ναός αγίας Σοφίας, Κωνσταντινούπολη
Αγία Σοφία εξωτερικό
Ναοί στο σχήμα τ’ ουρανού (Οδυσσέας Ελύτης)

6. 2. Ναός αγίας Σοφίας, Κωνσταντινούπολη.
Αγία Σοφία εσωτερικό
«Μας οδήγησαν σε κτήρια όπου λάτρευαν τον Θεό τους και δε γνωρίζαμε αν
βρισκόμασταν στον ουρανό ή στη γη […]. Στη γη δεν υπάρχει τέτοια λαμπρότητα και τέτοια
ομορφιά, και είμαστε σε αμηχανία πώς να την περιγράψουμε. Γνωρίζουμε μόνο ότι εκεί ο
Θεός κατοικεί ανάμεσα στους ανθρώπους»
Από το Χρονικό του Νέστορος (τέλη 11ου αρχές 12ου αι.)

7. Η ομορφιά της είναι απερίγραπτη. Συνδυάζει άψογα το μέγεθος με τήν αρμονία των
άναλογιών, χωρίς καμιά υπερβολή και χωρίς καμιά έλλειψη, ώστε να ξεπερνά τό κοινό μέτρο
στη μεγαλοπρέπεια, χωρΐς όμως να θυσιάζει την ισορροπία στην υπερβολή και είναι
λουσμένη στο φώς και στις άνταύγειες των ηλιακών ακτινών, θα μπορούσε κανείς να πει, ότι
δέν είναι ό ήλιος πού φωτίζει εξωτερικά τον χώρο, άλλο ή ϊδια ή εκκλησία είναι ή πηγή του
φωτός. Τόσος πλοϋτος φωτός περιλούει τον ιερό αυτόν χώρο. [...]
"Ολόκληρη η οροφή έχει έπικαλυφθεί μέ καθαρό χρυσάφι,συνδυάζοντας την ομορφιά με την
εντυπωσιακή μεγαλοπρέπεια, αλλά και ή λάμψη των πολύτιμων λίθων ανταγωνίζεται τη
λάμψη του χρυσού... Ποιός θα μπορούσε να περιγράψει τον γυναικωνίτη ή τις πολυπληθείς
στοές και τις περίστυλες άψίδες με τις όποίες περιβάλλεται ό ναός; Και ποιός θα μπορούσε
να μετρήσει την ομορφιά των κιόνων και των λίθων, πού στολίζουν τον ναό; Είναι σαν να
βρέθηκε κάποιος σε ένα λιβάδι γεμάτο λουλούδια.
Θα μπορούσε άσφαλώς να θαυμάσει σε άλλους (κίονες) το πορφυρένιο χρώμα, σε άλλους το
πράσινο, σε άλλους το ανοικτό κόκκινο, σε άλλους το λευκό, κι ακόμη σε άλλους τις
χρωματικές αντιθέσεις, σαν να τις ζωγράφισε ή ϊδια ή φύση.
Αυτοί πού έρχονται στον ναό να προσευχηθούν, καταλαβαίνουν άμέσως ότι αυτό το έργο
καλλιτεχνήθηκε όχι από ανθρώπινη δύναμη ή τέχνη, άλλο με τη δύναμη του Θεοΰ.
Έκεί ό νούς ανυψώνεται άνάερος προς τον Θεό και νομίζει πώς Έκείνος δεν βρίσκεται μακριά,
άλλα κατοικεί σ' αυτόν τον ναό πού ο Ίδιος διάλεξε. Κι αυτό δεν συμβαίνει μόνο στήν πρώτη
επίσκεψη, αλλά όσες φορές κι αν τον επισκεφθεί κανείς είναι σαν να τον βλέπει για πρώτη
φορά. Κανείς ποτέ δεν χόρτασε να βλέπει αυτό το θέαμα, άλλα κι όταν επισκέπτονται το ίερό
οί άνθρωποι το χαίρονται για όσα βλέπουν, κι όταν φεύγουν μακριά καμαρώνουν να
διηγούνται για τον ναό
Προκοπίου, «Περί κτισμάτων»

8. 3.Ψηφιδωτό
Ψηφιδωτό καλείται η τεχνική επένδυσης
επιφανειών με μικρές, συνήθως
τετράγωνες, ψηφίδες από φυσικά
πετρώματα ή υαλόμαζα οι οποίες
προσκολλώνται σε κατάλληλα
διαμορφωμένο υπόστρωμα από
ασβεστοκονίαμα δημιουργώντας
περίτεχνα διακοσμημένες επιφάνειες.
Υπάρχουν: Πέλλα, Όλυνθος, Αμφίπολη,
Πάφος, Χίος κλπ.

9. Βυζαντινά Ψηφιδωτά
Οι Βυζαντινοί διακοσμούσαν συνήθως με τοιχογραφίες και ψηφιδωτά τους τοίχους και
τα δάπεδα των εκκλησιών, όχι μόνο για να τις ομορφύνουν, αλλά και για να μη
φαίνονται τα οικοδομικά υλικά της κατασκευής. Τα περισσότερα ψηφιδωτά έγιναν
τους πρώτους αιώνες της αυτοκρατορίας, και μέχρι τον 10ο αιώνα, τότε που η
αυτοκρατορία βρισκόταν στην ακμή της. Αργότερα, επειδή κόστιζαν ακριβά,
αντικαταστάθηκαν από τις τοιχογραφίες. Περίφημα είναι τα ψηφιδωτά στις εκκλησίες
της Ραβέννας στην Ιταλία, όπως επίσης και αυτά της Κωνσταντινούπολης, της
Θεσσαλονίκης, της Μονής Δαφνίου στην Αττική, της Νέας Μονής της Χίου, του Οσίου
Λουκά στη Βοιωτία και αλλού.
Μαρίζα Ντεκάστρο, Βυζαντινή Τέχνη. Οδηγός για παιδιά

10. Αγία Σοφία, Κωνσταντινούπολη
Deesis mosaic (13th-century) in Hagia Sophia
Mosaic icon up to the Hagia Sophia entrance

11. Νέα Μονή Χίου
«Η Εις Άδου Κάθοδος» (Ανάσταση) «Η Σταύρωση»

12. Ραβέννα
Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός και η συνοδεία του

13. 4.Τοιχογραφίες
●Τοιχογραφία είναι η ζωγραφική
που γίνεται πάνω σε τοίχο ή οροφή.
●Οι σπηλαιογραφίες αποτελούν τα
παλιά δείγματα αυτής της
ζωγραφικής.
●Η τεχνική της νωπογραφίας είναι η
πιο συνηθισμένη τεχνική που
εφαρμόστηκε στις τοιχογραφίες
από την αρχαιότητα και
αναπτύχθηκε πολύ κατά την
αναγέννηση.

14. Χριστιανικές τοιχογραφίες

15. Οι πρώτες απεικονίσεις

16. Συμβολικές παραστάσεις κατακομβών
Στις κατακόμβες οι πρώτοι
χριστιανοί καλλιτέχνες άρχισαν να
ζωγραφίζουν παραστάσεις,
επιδιώκοντας να εκφράσουν την
πίστη τους και όχι απλώς να
διακοσμήσουν τους υπόγειους
τάφους.
Σε πρώτη φάση χρησιμοποιούν
συμβολικά θέματα και αλληγορίες.
Τέτοια σύμβολα είναι ο ιχθύς, το
παγώνι, το περιστέρι, η άγκυρα, η
ναυς, το Α και το Ω, το
μονόγραμμα του Χριστού (Χ και Ρ),
το πτηνό φοίνικας, ο Ορφέας, η
δεόμενη ψυχή. Στη συνέχεια
απεικονίζονται και θέματα από την
Παλαιά Διαθήκη, καθώς και από
την Καινή Διαθήκη.

17. Πρώιμη βυζαντινή τέχνη και απεικόνιση του Χριστού
Σόλιδος (χρυσό νόμισμα) του
Ιουστινιανού Β’, κομμένο μεταξύ
685-695 μ.Χ. Πρόκειται για την
πρώτη απεικόνιση του Χριστού σε
νόμισμα και αποδεικνύει ότι ήδη
στα τέλη του 7ου αιώνα, είχαν
καθιερωθεί τα χαρακτηριστικά που
χρησιμοποιούνται και σήμερα.

18. Τοιχογραφία με τον Χριστό και τον
Αρχάγγελο Μιχαήλ που ανακαλύφθηκε
στην αρχαία Νουβία του Σουδάν
Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι Ιερά Μονή
Αγίου Νικολάου Φιλανθρωπινών
Ιωαννίνων

19. Αγία Σοφία στην Τραπεζούντα
Ο Χριστός πολλαπλασιάζει τους άρτους,
τοιχογραφία νάρθηκος δυτικής εισόδου

20. Aγία Σοφία Κωνσταντινούπολη

21. 5. Εγκαυστική ή κηρόχυτη τεχνική.
.
Εγκαυστική ονομάζεται η τεχνική της ζωγραφικής
κατά την οποία χρωστικές ουσίες αναμιγνύονται με
κερί ή κερί σε συνδυασμό με ρητίνη και εκτελείται
από πυρωμένο σίδερο ή άλλο μέσο, σε
εικονογραφικό πλαίσιο
Χαρακτηριστικό της τεχνικής αυτής είναι τα
ζωντανά χρώματα, αλλά και η ανθεκτικότητά της
στο πέρασμα του χρόνου.
Αυτή η τεχνική είναι αρκετά παλαιά και
χρονολογείται περίπου από τον 2ο π.Χ. αιώνα. Η
καταγωγή της προέρχεται από την Αίγυπτο.
Ως τεχνική επίσης παρατηρείται σε ευρεία διάδοση
και στη βυζαντινή τέχνη, με περίοδο ακμής μέχρι
την περίοδο της Εικονομαχίας, όπου και άρχισε να
περνάει σε δεύτερη μοίρα και τελικά σε ύφεση και
παρακμή.

22. Πού βρίσκεται η περιοχή Φαγιούμ;
Φαγιούμ είναι η ονομασία πόλης της
Αιγύπτου, καθώς και της όασης που
βρίσκεται κοντά της. Απέχει 85
χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της
πρωτεύουσας της Αιγύπτου, Κάιρο και
αποτελεί τμήμα της αρχαίας
Κροκοδειλόπολης. Ήταν ένα από τα
κορυφαία θρησκευτικά κέντρα της
αρχαίας Αιγύπτου, όπου λατρευόταν ο
θεός Σομπέκ.

23. Ποτρέτα Φαγιούμ.
Με τον όρο πορτρέτα
Φαγιούμ εννοείται το σώμα
των προσωπογραφιών που
φιλοτεχνήθηκαν από τον 1ο
έως τον 3ο αιώνα από
συνεχιστές της ύστερης
ελληνιστικής παράδοσης της
Αλεξανδρινής Σχολής και
διασώθηκαν ως τη σημερινή
εποχή.
●.

24. Η εικόνα του Χριστού Παντοκράτορα στο Σινά
Μία από τις ελάχιστες εικόνες πριν από την περίοδο της
Εικονομαχίας που έχει διασωθεί. Πρόκειται για εικόνα στο
μοναστήρι της Αγίας Αικατερίνης στο όρος Σινά και
χρονολογείται γενικά στον 6ο αιώνα μ.Χ.
Είναι η παλαιότερη σωζόμενη ξύλινη εικόνα με τη μορφή του
Χριστού και τον απεικονίζει στον τύπο του Παντοκράτορα.
Η αρχαία αυτή εικόνα είναι ζωγραφισμένη μ’ ένα ασυνήθιστο
τρόπο. Η απεικόνιση του Χριστού δεν είναι συμμετρική.
Πιστεύεται ότι αυτό έγινε σκόπιμα προκειμένου να αναδειχθεί η
διπλή φύση του Ιησού, απεικονίζοντας χαρακτηριστικά τόσο του
Θεού όσο και του ανθρώπου.
‘Έτσι, η δεξιά πλευρά του Χριστού, με το δεξί χέρι υψωμένο στη
χειρονομία της ευλογίας, αντιπροσωπεύει τη θεία φύση του
Ιησού, ενώ η αριστερή πλευρά, με το αριστερό χέρι να κρατά το
Ευαγγέλιο, αντιπροσωπεύει την ανθρώπινη φύση.

25. 6.Φορητές εικόνες
Οι φορητές εικόνες βρίσκονταν παντού: στις εκκλησίες, στους τάφους, στα σπίτια. Στα
πρωτοχριστιανικά χρόνια οι εικόνες ήταν οι προσωπογραφίες των αγίων, οι οποίες τοπο-
θετούνταν πάνω στον τάφο τους, ώστε οι πιστοί να τους βλέπουν. Αργότερα αυτές οι ει-
κόνες έγιναν αντικείμενο λατρείας.
Αν παρατηρήσουμε τις εικόνες ενός αγίου που έχουν κατασκευαστεί σε διαφορετικές
εποχές, θα διαπιστώσουμε ότι, παρ’ όλη την πάροδο του χρόνου, ο άγιος είναι
ζωγραφισμένος σχεδόν με τον ίδιο τρόπο. Έτσι, βλέπουμε αγίους να είναι ζωγραφισμένοι
πάντοτε νέοι, όπως για παράδειγμα ο Άγιος Γεώργιος∙ άλλοι ζωγραφίζονται πάντα
ηλικιωμένοι, όπως οι Τρεις Ιεράρχες. Ο Αγιος Δημήτριος φοράει πολεμική εξάρτυση. Συχνά
κάποιο σύμβολο ζωγραφίζεται δίπλα στον άγιο.
Δίπλα στην Αγία Ελένη υπάρχει πάντα ο Σταυρός, γιατί εκείνη τον βρήκε∙ ο Άγιος Γεώργιος
εικονίζεται μαζί με το δράκο που σκότωσε∙ στις εικόνες του Αγίου Νικολάου, προστάτη των
θαλασσινών, υπάρχει πάντα κάποιο ναυτικό θέμα. Αυτή η σταθερότητα στην
αναπαράσταση των αγίων προσώπων βοηθούσε και τον πλέον αγράμματο πιστό να
καταλάβει ποιος Άγιος εικονιζόταν.
Μαρίζα Ντεκάστρο, Βυζαντινή Τέχνη. Οδηγός για παιδιά

26. Φορητές εικόνες
Παναγία Βρεφοκρατούσα (λεπτομέρεια,
Ι. Μ. Βατοπαιδίου, 14ος αι.)
Άγιος Γεώργιος
(Ι. Μ. Βατοπαιδίου, 14ος αι.)

27. Μακεδονική και Κρητική σχολή ζωγραφικής
Προς το τέλος της βυζαντινής αυτοκρατορίας, στην εποχή των Παλαιολόγων,
έχουν κατά κάποιο τρόπο διαμορφωθεί δύο σχολές στη ζωγραφική: η
Μακεδονική και η Κρητική.
Το κέντρο δημιουργίας της Μακεδονικής σχολής βρίσκεται στην
Κωνσταντινούπολη και δείγματά της υπάρχουν σε όλη τη Μακεδονία. Το
χαρακτηριστικό της είναι ότι τη συναντάμε κυρίως σε τοιχογραφίες. Τα
χρώματά της είναι φωτεινά και οι ζωγράφοι προσπαθούν να αποδώσουν τις
μορφές με φυσικότητα.
Η Κρητική σχολή κατασκευάζει κυρίως φορητές εικόνες και όχι τοιχογραφίες.
Έργα της συναντάμε σε όλη την Ελλάδα. Αυτή η σχολή χαρακτηρίζεται από μια
λιτότητα και προσήλωση στην παλαιότερη βυζαντινή παράδοση, ενώ άνθισε
στα μεταβυζαντινά χρόνια.
Μαρίζα Ντεκάστρο, Βυζαντινή Τέχνη. Οδηγός για παιδιά.

28. Φορητές εικόνες
Η προδοσία (λεπτομέρεια,
Ι. Μ. Βατοπαιδίου, 14ος αι.)
Η προδοσία (λεπτομέρεια,
Θεοφάνης ο Κρης,
Ι. Μ. Ιβήρων, 16ος αι.)

29. 7. Παρατηρήστε τις δύο εικόνες της Προδοσίας.
Επισημάνετε και περιγράψτε τις διαφορές στα
χρώματα, στο σχέδιο, στις εκφράσεις.
Μια κύρια διαφορά τους είναι τα χρώματα. Στην μια εικόνα τα
χρώματα είναι πιο απαλά και ανοιχτά ενώ στην άλλη είναι πιο
έντονα και σκούρα.
Ακόμα μια διαφορά είναι πως οι εκφράσεις τους είναι
διαφορετικές .Στην πρώτη εικόνα φαίνονται οι εκφράσεις τους
πιο ήπιες ενώ στην δεύτερη φαίνονται πιο σκληρές εφόσον
κρατάνε και ρόπαλα.

30. 8. Φανταστείτε ότι ένας φίλος σας θέλει να
γίνει αγιογράφος και να ασχοληθεί σο
βαρά με τη βυζαντινή αγιογραφία. Μετά από
όσα μάθατε στην ενότητα αυτή, τι
θα είχατε να του επισημάνετε;
Χρειάζεται να έχεις πίστη και να μάθεις θεολογία. Πρέπει
να μάθεις τους κανόνες τις εκκλησίας σχετικά με την
αγιογραφία και να ρωτήσεις κάποιον που ειναι
αγιογράφος να σε βοηθήσει για το πως να γίνεις ένας
καλός τεχνίτης. Τέλος πρέπει να πας σε μια σχολή
αγιογραφίας, αλλά και να μελετήσεις βιβλία μεγάλων
αγιογράφων.

31. Ο αγιογράφος, ένας καλλιτέχνης με πίστη
«Όταν πρόκειται να αρχίσεις
μια εικόνα, κατά πρώτον κάνε
την προσευχή σου εις τον Κύ-
ριον να σε φωτίσει εις το
έργον σου…»
(Φώτης Κόντογλου)
Φώτης Κόντογλου (Γεώργιος Κόρδης)

32. Πηγές
• http://byzantineathens.weebly.com/omicron-
chirhoiotasigmatauiotaalphanuiotakappaomicronsigmaf-nualphaomicronsigmaf-
kappaalphaiota-omicroniota-epsilonpiiotarhorhoomicronepsilonsigmaf-
tauomicronupsilon-alphapiomicron-t.html#part3
• https://www.google.gr/search?sca_esv=584912597&sxsrf=AM9HkKkYvgI8yqoMOArfhAX
XUZwIc_X4DA:1700772257739&q=%CE%BD%CE%B1%CF%8C%CF%82+%CF%84%CE%BF
%CF%85+%CE%B7%CF%86%CE%B1%CE%AF%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%85,+%CE%B1
%CE%B8%CE%AE%CE%BD%CE%B1+(5%CE%BF%CF%82+%CE%B1%CE%B9.+%CF%80.%CF
%87.)&tbm=isch&source=lnms&sa=X&ved=2ahUKEwiotZCy_tqCAxXzQvEDHW_vCw0Q0p
QJegQICxAB&biw=1366&bih=657&dpr=1#imgrc=ofPQ5w3pg_z-AM
• Ι. Βράνου, Θεωρία Αγιογραφίας
• «Περί κτισμάτων»Προκοπίου του Καισαρέως
• Σημειώσεις τετραδίου
• E class
• E me

33. Άγγελος Π.
Β2
2022-23
Φίκος, ο δημιουργός της «Σύγχρονης Βυζαντινής
Ζωγραφικής»