Planowanie i organizowanie pracy opiekuńczej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Małgorzata Kuc
Lilia Kimber-Dziwisz
Planowanie i organizowanie pracy opiekuńczej
346[04].Z1.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

1
Recenzenci:
mgr Ewa Goliszek
mgr Iwona Grudzień
Opracowanie redakcyjne:
inż. Danuta Szczepaniak
Konsultacja:
dr Dorota Koprowska
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[04].Z1.01
„Planowanie i organizowanie pracy opiekuńczej”, zawartego w programie nauczania dla
zawodu opiekun w domu pomocy społecznej.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 4
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Zadania domu pomocy społecznej 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 8
4.1.3. Ćwiczenia 8
4.1.4. Sprawdzian postępów 9
4.2. Planowanie i organizacja pracy w instytucjach pomocy społecznej 10
4.2.3. Ćwiczenia 13
4.3. Podejmowanie decyzji w organizacjach społecznych 16
4.4. Diagnozowanie potrzeb i problemów podopiecznych 22
4.5. Metody pracy stosowane w placówkach pomocy społecznej 26
4.6. Zasady pracy z podopiecznymi 33
4.7. Planowanie opieki. Dokumentowanie wykonywanych zadań
z zastosowaniem technik informatycznych 36
4.8. System zapewnienia jakości w opiece socjalnej 41

3
4.9. Etyka zawodowa opiekuna społecznego 45
4.10. Konflikty wartości w pracy opiekuna 50
5. Sprawdzian osiągnięć 53
6. Literatura 57

4
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i organizowania z zakresu
planowania pracy opiekuńczej. Pomoże Ci nabyć podstawowe umiejętności przydatne do
współpracy z podopiecznym w domu pomocy społecznej.
W poradniku zamieszczono:
− wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
− cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
− materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia złożonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,
− zestaw pytań sprawdzających, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,
− ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
− sprawdzian postępów,
− sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczanie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,
− literaturę.

5
Schemat układu jednostek modułowych
346[04].Z1.01
Planowanie
i organizowanie pracy
opiekuńczej
346[04].Z1
Działalność opiekuńcza
346[04].Z1.05
Pomaganie osobom
niepełnosprawnym w korzystaniu
z programów rehabilitacyjnych
346[04].Z1.02
Stosowanie metod pracy
socjalnej
346[04].Z1.04
Wykonywanie zabiegów
higieniczno-pielęgnacyjnych
346[04].Z1.03
Rozpoznawanie potrzeb
i problemów podopiecznych

6
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
− korzystać z różnych źródeł informacji,
− stosować umiejętności komunikacji interpersonalnej,
− współpracować w grupie
− prowadzić profilaktykę i promocję zdrowia,
− stosować przepisy prawa w działalności socjalnej,
− rozpoznawać potrzeby i problemy podopiecznych,
− korzystać z różnych metod pracy.

7
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
– określić zadania i kompetencje zawodowe opiekuna w domu pomocy społecznej,
– określić zasady planowania i organizacji pracy,
– wykazać znaczenie planowania i organizacji pracy dla funkcjonowania placówki
opiekuńczej,
– scharakteryzować proces podejmowania decyzji,
– określić zasady pracy opiekuna z podopiecznymi,
– scharakteryzować metody i narzędzia diagnozowania problemów i potrzeb
podopiecznych,
– scharakteryzować metody pracy stosowane w pracy opiekuńczej,
– zaplanować i zorganizować własną pracę,
– wykazać znaczenie współpracy z zespołem w osiąganiu zaplanowanych celów,
– ocenić własne możliwości w zakresie niesienia pomocy,
– ocenić jakość świadczonych usług,
– zastosować w pracy opiekuna zasady podmiotowości i poszanowania godności osobistej
osób zależnych od pomocy instytucji opiekuńczej,
– rozpoznać dylematy etyczne występujące w pracy opiekuna w domu pomocy społecznej,
– wykorzystać techniki komputerowe do planowania wykonywanych zadań.

8
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Zadania domu pomocy społecznej
4.1.1. Materiał nauczania
Dom pomocy społecznej świadczy, na poziomie obowiązującego standardu, osobom
wymagającym całodobowej opieki z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności usługi:
bytowe, opiekuńcze, wspomagające, edukacyjne w formach i zakresie wynikających
z indywidualnych potrzeb [18].
Dom pomocy społecznej działa przede wszystkim na podstawie:
1. Ustawy z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U z 15 kwietnia 2004 r., Nr 64, poz.
593, ze zm.).
2. Rozporządzenia Ministra Polityki Społecznej z dnia 19 października 2005 r. w sprawie
domów pomocy społecznej (Dz. U. z 2005 r. Nr 217 póz. 1837)
Ponadto w zależności od przeznaczenia Domu pomocy społecznej funkcjonowanie mogą
wspierać:
– Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. z 1994 r.
Nr 111, poz. 535 z późn. zm.),
– Ustawa z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu
osób niepełnosprawnych. Dz. U. Nr 123, poz. 776 ze zm.
Domy, w zależności od tego, dla kogo są przeznaczone dzielą się na domy dla
1. Osób w podeszłym wieku
2. Osób przewlekle somatycznie chorych
3. Osób przewlekle psychicznie chorych
4. Dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie
5. Dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie
6. Osób niepełnosprawnych fizycznie
Domy pomocy społecznej (DPS) mogą funkcjonować jako:
1. Domy pomocy społecznej zapewniające opiekę pielęgniarek i opiekunów przez część
doby:
− dla osób w podeszłym wieku (nie wymagających całodobowego nadzoru). W wyniku
ustawy z 2004 roku z pojęcia domów pomocy społecznej wyłączono domy dla kobiet
w ciąży i matek samotnie wychowujących małoletnie dzieci oraz noclegownie dla
bezdomnych).
2. Domy pomocy społecznej zapewniające całodobową opiekę pielęgniarek i opiekunów
DPS oraz usługi opiekuńcze specjalistyczne (dla dzieci i dorosłych, w tym osób
starszych):
− dla przewlekle somatycznie chorych,
− dla przewlekle psychicznie chorych,
− dla niepełnosprawnych fizycznie,
− dla dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie,
− dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie.
Zadaniem Domu pomocy społecznej jest zapewnienie jego mieszkańcom opieki oraz
zaspokojenie ich niezbędnych potrzeb na poziomie obowiązującego standardu. Zadania Domu
określone w Rozporządzeniu Ministra Polityki Społecznej [18] to:
1. Zapewnienie potrzeb bytowych:
− miejsce zamieszkania,

9
− wyżywienie,
− odzieży i obuwia,
− utrzymanie czystości.
2. Opiekuńczych polegających na:
− udzieleniu pomocy w podstawowych czynnościach życiowych,
− pielęgnacji,
− niezbędnej pomocy w załatwianiu spraw osobistych.
3. Wspomagające polegające na:
− umożliwianiu udziału w terapii zajęciowej,
− podnoszeniu sprawności i aktywizowaniu mieszkańców domu,
− umożliwianiu zaspokojenia potrzeb religijnych i kulturalnych,
− zapewnieniu warunków do rozwoju samorządności mieszkańców domu,
− stymulowaniu nawiązywania, utrzymywania i rozwijania kontaktu z rodziną
i społecznością lokalną,
− działaniu zmierzającym na usamodzielnianiu mieszkańca domu, w miarę jego
możliwości,
− pomocy w usamodzielnianiu się mieszkańcowi domu w podjęciu pracy, szczególnie
mający charakter terapeutyczny, w przypadku osób spełniających warunki do takiego
usamodzielnienia,
− zapewnienia bezpiecznego przechowywania środków pieniężnych i przedmiotów
wartościowych,
− finansowaniu mieszkańcowi domu nie posiadającemu własnego dochodu wydatków
na niezbędne przedmioty osobistego użytku,
− zapewnieniu przestrzegania praw mieszkańców domu oraz dostępności do informacji
o tych prawach dla mieszkańców domu.
Dom dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie, poza wymienionymi wyżej
usługami w zakresie potrzeb edukacyjnych zapewnia:
− uczestnictwo w zajęciach rewalidacyjno – wychowawczych,
− uczenie i wychowanie przez doświadczenie życiowe.
Zadaniem Domu pomocy społecznej jest także zapewnienie możliwości dostępu
mieszkańcom do lekarzy pierwszego kontaktu i lekarzy specjalistów. Organizacja Domu,
zakres i poziom świadczonych usług uwzględniają w szczególności wolność, intymność,
godność i poczucie bezpieczeństwa mieszkańców oraz stopień fizycznej i psychicznej
sprawności.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie usługi świadczy dom pomocy społecznej?
2. Czy dom pomocy społecznej świadczy usługi całodobowo?
3. Czy dom pomocy społecznej świadczy zadania w zakresie usług edukacyjnych?
4. Jakie są ustawowe zadania domu pomocy społecznej.

10
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przeanalizuj Ustawę o Pomocy Społecznej. Określ zadania domu pomocy społecznej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować Ustawę o Pomocy Społecznej,
2) określić zadania domu pomocy społecznej,
3) zaprezentować wyniki na forum grupy,
4) uzupełnić swoją listę zadań na podstawie wypowiedzi innych.
Wyposażenie stanowiska pracy:
− komputer z dostępem do Internetu,
− drukarka,
− papier do drukarki,
− zakreślacz.
Ćwiczenie 2
Wypisz zadania domu pomocy społecznej dotyczące świadczenia usług opiekuńczych.
Przeanalizuj je razem z grupą.
1) wypisać zadania domu pomocy społecznej dotyczące opieki na kartkach (1 zadanie na
1 kartce),
2) zawiesić kartki na tablicy,
3) na forum grupy przeanalizować zapisane zadanie,
4) wziąć udział w dyskusji.
− papier,
− pisaki,
− tablica korkowa.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić usługi bytowe domu pomocy społecznej?  
2) scharakteryzować usługi terapeutyczno-opiekuńcze?  
3) określić usługi wspomagające?  
4) określić do jakiego typu świadczeń zaliczamy usługi socjalne?  

11
4.2. Planowanie i organizacja pracy w instytucjach pomocy
społecznej
Pomoc społeczną organizują organy administracji rządowej i samorządowej, współpracują
w tym zakresie z organizacjami społecznymi, kościołami, fundacjami i stowarzyszeniami,
pracodawcami oraz osobami fizycznymi i prawnymi. Celem pomocy społecznej jest:
1) zaspokajanie niezbędnych potrzeb życiowych osób i rodzin oraz umożliwianie im
bytowania w warunkach odpowiadających godności człowieka,
2) uaktywnienie osoby korzystającej ze świadczeń, a także jej integracji ze środowiskiem
społecznym,
3) pomoc społeczna adresowana jest do obywateli polskich i cudzoziemców posiadających
prawo stałego pobytu lub status uchodźcy, zamieszkujących i przebywających na
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
Działania z zakresu pomocy społecznej z mocy ustawy wykonują organy administracji
rządowej i samorządowej. Współpracują w tym zakresie z organizacjami społecznymi,
Kościołem katolickim, innymi kościołami, związkami wyznaniowymi, fundacjami,
stowarzyszeniami, pracodawcami oraz osobami fizycznymi i prawnymi.
Do jednostek organizacyjnych pomocy społecznej należą:
− regionalne ośrodki polityki społecznej – na szczeblu województwa istnieją dwie odrębne
struktury organizacyjne – administracji rządowej i samorządowej. Zadania rządowe na
szczeblu województwa wykonuje wojewoda. Zadania wojewody w zakresie pomocy
społecznej realizowane są przez wydziały polityki społecznej urzędów wojewódzkich.
Natomiast zadania samorządowe wykonuje marszałek województwa przy pomocy
regionalnego ośrodka polityki społecznej - jednostki organizacyjnej powołanej do
realizacji zadań pomocy społecznej w województwach samorządowych,
− powiatowe centra pomocy rodzinie – jednostki organizacyjne wykonujące zadania
powiatu w zakresie pomocy społecznej. Zadania powiatowych centrów pomocy rodzinie
w miastach na prawach powiatu realizują miejskie ośrodki pomocy społecznej (miejskie
ośrodki pomocy rodzinie),
− ośrodki pomocy społecznej – jednostki organizacyjne wykonujące zadania z zakresu
pomocy społecznej w gminie,
− domy pomocy społecznej – świadczące, na poziomie obowiązującego standardu, osobom
wymagającym całodobowej opieki z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności
usługi: bytowe, opiekuńcze, wspomagające, edukacyjne w formach i zakresie
wynikających z indywidualnych potrzeb. Domy pomocy społecznej w zależności od tego,
dla kogo są przeznaczone dzielą się na domy dla:
a) osób w podeszłym wieku,
b) osób przewlekle somatycznie chorych,
c) osób przewlekle psychicznie chorych,
d) dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie,
e) dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie,
f) osób niepełnosprawnych fizycznie.
− placówki specjalistycznego poradnictwa, w tym rodzinnego,
− placówki opiekuńczo-wychowawcze – zapewniające dzieciom i młodzieży pozbawionym
częściowo i całkowicie opieki rodzicielskiej oraz niedostosowanym społecznie dzienną
lub całodobową, ciągłą lub okresową opiekę i wychowanie, jak również wspiera działania

12
rodziców w wychowaniu i sprawowaniu opieki. Placówki ze względu na specyfikę działań
dzielą się na:
1. Placówki wsparcia dziennego które wspierają rodzinę w sprawowaniu jej
podstawowych funkcji, zapewniają pomoc rodzinie i dzieciom sprawiającym
problemy wychowawcze, zagrożonym demoralizacją, przestępczością lub
uzależnieniami, współpracują ze szkołą, ośrodkiem pomocy społecznej i innymi
instytucjami w rozwiązywaniu problemów wychowawczych.
2. Placówki interwencyjne: zapewniają dziecku pozbawionemu częściowo lub
całkowicie opieki rodziców, znajdującemu się w sytuacji kryzysowej:
a) doraźną, całodobową opiekę,
b) kształcenie dostosowane do jego wieku i możliwości rozwojowych,
c) opiekę i wychowanie do czasu powrotu do rodziny lub umieszczenia w rodzinie
zastępczej, placówce rodzinnej albo placówce socjalizacyjnej.
Przygotowują diagnozę stanu psychofizycznego i sytuacji życiowej dziecka oraz
ustalają wskazania do dalszej pracy z dzieckiem.
3. Placówki rodzinne: zapewniają dzieciom częściowo lub całkowicie pozbawionym
opieki rodziców całodobowa opiekę i wychowanie w warunkach zbliżonych do domu
rodzinnego oraz opiekę, do czasu powrotu dziecka do rodziny, umieszczenia go
w rodzinie adopcyjnej lub jego usamodzielnienia.
4. Placówki socjalizacyjne: zapewniają całodobową opiekę i wychowanie dzieciom
całkowicie lub częściowo pozbawionym opieki rodzicielskiej, dla których nie
znaleziono rodzinnej opieki zastępczej.
− ośrodki adopcyjno-opiekuńcze:
a) ośrodek lub zespół wsparcia rodziny naturalnej, prowadzący poradnictwo dla dzieci
i rodziców oraz terapię rodzinną, w tym dla rodziców dzieci umieszczonych
w placówkach opiekuńczo- wychowawczych,
b) ośrodek lub zespół wsparcia rodziny zastępczej lub adopcyjnej, inicjujący
i wspomagający zastępcze formy opieki i wychowania rodzinnego, szkolący
i kwalifikujący kandydatów na rodzinę zastępczą albo adopcyjną, prowadzący
poradnictwo rodzinne i terapie rodzinną dla dzieci i rodziców dzieci umieszczonych
w rodzinnej opiece zastępczej.
− ośrodki wsparcia – środowiskowa forma pomocy półstacjonarnej służąca utrzymaniu
osoby w jej naturalnym środowisku i przeciwdziałaniu instytucjonalizacji,
a w szczególności:
a) środowiskowe domy samopomocy,
b) dzienne domy pomocy,
c) noclegownie,
d) ośrodki opiekuńcze,
− ośrodki interwencji kryzysowej – których rolą jest świadczenie specjalistycznych usług,
zwłaszcza psychologicznych, prawnych, hotelowych, które są dostępne przez całą dobę –
osobom, rodzinom i społecznościom będącym ofiarami przemocy lub znajdującym się
w innej sytuacji kryzysowej – w celu zapobieżenia powstawania lub pogłębiania się
dysfunkcji tych osób, rodzin lub społeczności.
Pomocą Społeczną zajmują się w Polsce również:
– stowarzyszenia,
– fundacje,
− związki wyznaniowe,
− kościół katolicki i inne kościoły,
− osoby prawne,

13
− osoby fizyczne.
Organizacje te są rejestrowane w centralnym rejestrze i funkcjonują na podstawie statutu lub
innych form prawnych.
Planowanie i organizacja pracy w instytucjach polityki społecznej nie mogą różnić się od
ogólnie stosowanych zasad zarządzania.
Jedna z podstawowych zasad zarządzania mówi, że jeśli chcemy mieć dobrze wykonaną
pracę, musimy dać dobrą pracę do wykonania. Dobra praca natomiast to przede wszystkim
praca celowa, dobrze zaplanowana i zorganizowana.
Cechy skutecznej i dobrze zarządzanej firmy to:
1. Skłonność do działania.
2. Trzymanie się blisko klienta.
3. Zachęcanie pracowników do samodzielności.
4. Budowanie wydajności firmy poprzez pracę wszystkich pracowników.
5. Aktywne zaangażowanie pracowników oparte o określony system wartości.
6. Skupianie się na robieniu tego, na czym firma zna się najlepiej.
7. Prosta struktura.
8. Zarządzanie poprzez połączenie dyscypliny i swobody.
Jak wynika z powyższych zapisów, podstawowe pojęcia, jakie łączą się ze skutecznym
działaniem organizacji, to przede wszystkim: aktywność, klient – w przypadku DPS
podopieczny, pracownik, kierowanie oraz wartości.
Dobra organizacja opiera się na trzech obszarach: ludziach, zasobach i planowaniu. Dla
optymalnego funkcjonowania oraz rozwoju danej placówki niezbędne jest pozyskanie do
pracy odpowiednich osób, a także zapewnienie im optymalnych warunków pracy.
Z perspektywy dyrektora niezbędna jest pełna świadomość zasobów, jakimi dysponuje
zarządzana przez niego placówka. Warto zwrócić uwagę, że wspomniane zasoby to nie tylko
baza instytucji, czyli jej zasoby materialne, ale również dorobek, sprawność struktury
organizacyjnej, model zarządzania oraz system priorytetów znanych, akceptowanych
i uwzględnianych w codziennej pracy przez ogół pracowników. Na pewno niezwykle
ważnym czynnikiem decydującym o sprawności organizacyjnej instytucji są kompetencje
oraz cechy osobowościowe zatrudnionych w niej ludzi. Bardzo ważne, by byli oni nie tylko
dobrymi „fachowcami”, ale również, a może przede wszystkim by byli otwarci na zmiany,
chętni do współdziałania oraz zaangażowani. Ważne też, by byli skłonni do akceptowania
i twórczego rozwijania priorytetów, dzięki czemu wszyscy (a przynajmniej większość)
wspieraliby poprzez swoje działania ogólne cele działania instytucji. Cele zaś to podstawowy
element planowania. Warto wiedzieć, że dla skutecznej organizacji pracy, a także działań
kierowniczych umożliwiających kontrolę oraz motywowanie pracowników, planowanie jest
działaniem podstawowym. Planowanie określa bowiem perspektywę oraz efekty
podejmowanych działań. W efekcie możemy skutecznie nie tylko angażować innych do
działań wspierających cele strategiczne, ale również sprawdzać i ukierunkowywać konkretne
działania poszczególnych pracowników.
Skuteczna organizacja zawsze zaczyna się od możliwie optymalnego zdefiniowania
celów, a w konsekwencji opracowania planu działania zorientowanego na oczekiwane
wyniki. Podstawą definiowania celów jest dobra analiza potrzeb i możliwości placówki.
Ważnym elementem tej analizy jest uwzględnienie zarówno zasobów materialnych, czyli tak
zwanej bazy, jak i możliwości budżetowych gwarantujących finansowanie wybranych form
aktywności. Nie mniej ważne są jednak również zasoby niematerialne. Zaliczyć do nich
możemy kompetencje oraz dorobek pracowników, tradycje i doświadczenia instytucji,
miejsce placówki w środowisku - stopień jej akceptacji przez społeczność lokalną.
Kolejny obszar, o którym nie można zapomnieć, to wymogi formalnoprawne, jakie
nakładane są na daną instytucję.

14
W domach pomocy społecznej za organizację pracy odpowiada dyrektor domu. Strukturę
organizacyjną i szczegółowy zakres zadań poszczególnych typów domów określa
opracowany prze dyrektora domu regulamin organizacyjny, przyjęty przez zarząd jednostki
samorządu terytorialnego, a w przypadku domu gminnego przez wójta, burmistrza lub
prezydenta. W przypadku gdy prowadzącym dom jest podmiot niepubliczny, regulamin
organizacyjny ustala ten podmiot [18].
Kierownicy poszczególnych działów mają za zadanie zaplanować pracę pracownikom
działu, który jest im podległy. Opiekunowie, pielęgniarki, terapeuci organizują swoją pracę
z wykorzystaniem zasad ergonomii stanowiska pracy i możliwości podopiecznych.
Organizacja pracy opiekuna jest oparta o indywidualne plany wsparcia mieszkańców, które
wynikają z ich indywidualnych potrzeb i są realizowane przez członków zespołu
terapeutyczno – opiekuńczego. W planowaniu pracy opiekuńczej należy uwzględnić stan
psychofizyczny mieszkańca
1. Kto jest odpowiedzialny za organizację pracy w domu pomocy społecznej?
2. Z jakimi instytucjami pozarządowymi współpracuje pomoc społeczna?
3. Jakie są cele pomocy społecznej?
4. Jakie instytucje z mocy ustawy prowadzą działania związane z pomocą społeczną?
5. Jakie są główne założenia dobrej organizacji pracy?
6. Na czym polega planowanie pracy?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
W tabeli zapisano kilkadziesiąt pojęć w mniejszym lub większym stopniu związanych
z organizacją pracy. Pogrupuj je, biorąc pod uwagę różne aspekty organizacji pracy.
1) dokonać analizy pojęć zapisanych w tabeli,
2) wypełnić tabelę grupując podane pojęcia wg różnych aspektów organizacji pracy,
3) zaprezentować wyniki na forum grupy.
− papier A4,
− poradnik dla ucznia,
− tabela do uzupełnienia:
kwalifikacje, kompetencje, praca zespołowa, umiejętność współdziałania, dorobek
instytucji, doświadczenia, formy motywowania, otwartość, zasady nagradzania,
szacowanie kosztów, misja, komunikatywność, zaangażowanie, struktura, hierarchia
władzy, sposoby działania, czynności kontrolne, umiejętności, morale, zasady
minitorowania, terminy, harmonogramy, odpowiedzialni, struktura celów, priorytety,
osobiste oczekiwania, wizja, cele działania, narzędzia, miejsce, wskaźniki, procedury,
obieg informacji, dorobek zawodowy, kreatywność, tradycje, wiedza, grupy zadaniowe,
system wartości, analiza zasobów, baza lokalowa, postawy, relacje

15
1. Ludzie 2. Zasoby 3. Planowanie
kompetencje styl kierowania harmonogram
Ćwiczenie 2
Sporządź wykaz organizacji społecznych i pozarządowych realizujących zadania pomocy
społecznej na terenie twojego miasta.
1) wyszukać nazwy w Internecie, lokalne organizacje społeczne i pozarządowe realizujące
zadania Pomocy Społecznej,
2) zapisać adresy organizacji,
3) zaprezentować pracę na forum grupy,
4) sporządzić wykaz organizacji.
− drukarka,
− papier A4,
− poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Na podstawie listy organizacji realizujących zadania Pomocy Społecznej, wykonaj mapę
instytucji, z których możesz skorzystać w pracy z podopiecznym.
1) określić zakres pomocy, jakie będzie potrzebował podopieczny domu pomocy społecznej,
2) wybrać z listy organizacje wspierające pracę z podopiecznym,
3) wykonać mapę wybranych instytucji,
4) zaprezentować pracę na forum grupy.

16
− brystol,
− plan miasta,
− lista organizacji,
− pisaki,
Ćwiczenie 4
Z listy instytucji pomocy społecznej wybierz jedną i przygotuj przykładowy schemat
organizacyjny pracy w tej instytucji.
1) zapoznać się z listą instytucji,
2) wybrać jedną instytucję,
3) zapisać cele i zadania funkcjonowania tej instytucji,
4) przygotować schemat organizacji pracy,
5) zaprezentować wyniki pracy,
− arkusze papieru,
− lista instytucji przygotowana na podstawie poradnika dla ucznia,
− pisaki,
− mazaki.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić osoby odpowiedzialne za organizację pracy w DPS?  
2) określić instytucje współpracujące z pomocą społeczną?  
3) scharakteryzować kadrę zarządzającą w domu pomocy społecznej?  
4) określić czynniki wpływające na planowanie pracy opiekuna?  

17
4.3. Podejmowanie decyzji w organizacjach społecznych
Podejmowanie decyzji to proces polegający na zbieraniu i przetwarzaniu informacji
o przyszłym działaniu [10]. Jest to jedna z funkcji zarządzania. Pozostałe to:
− planowanie,
− organizowanie,
− motywowanie.
Mechanizmy podejmowania decyzji w organizacji – to zasady, procedury i praktyka
podejmowania decyzji, czyli dokonywania wyboru przyszłego działania
Decyzja zaś to pojęcie z języka naturalnego, kluczowe we wszystkich naukach i jest
wynikiem „podjęcia decyzji” lub mówiąc inaczej procesu decyzyjnego. Subtelna różnica
między podjęciem decyzji, a procesem decyzyjnym jest tylko ta, że proces decyzyjny nie
zawsze doprowadza do decyzji. Decyzją może być działanie/akt lub opinia/sąd w jakiejś
sprawie. Aby proces decyzyjny miał sens, potrzebne są co najmniej dwie różne możliwości
wyboru (kandydaci na decyzje), a więc istnienie alternatywy. Decyzja według
A. K. Koźmińskiego [10] – to świadomy, nielosowy wybór jednego z rozpoznawanych
i uznanych za możliwe wariantów przyszłego działania.
W procesie decyzyjnym konieczne są kryteria podjęcia/oceny decyzji, dzięki czemu
jesteśmy w stanie dokonać wyboru. Proces decyzyjny lub podjęcie decyzji to pojęcie
występujące we wszystkich dziedzinach działalności ludzkiej, jego podstawowe składowe to
kryteria wyboru i alternatywy.
W procesie decyzyjnym możemy wyróżnić umownie kilka kolejnych faz:
− identyfikacja sytuacji decyzyjnej,
− sformułowanie problemu decyzyjnego,
− zbudowanie modelu decyzyjnego,
− wyznaczenie decyzji dopuszczalnych i decyzji wystarczających lub decyzji optymalnych,
− podjęcie ostatecznej decyzji.
Podjęta decyzja jest zwykle realizowana.
Kategorie decyzji [8]:
wg roli w procesie zarządzania:
− operacyjne,
− taktyczne,
− strategiczne,
wg stopnia ryzyka:
− decyzje podejmowane w warunkach pewności (możemy bezbłędnie przewidzieć efekty),
− decyzje podejmowane w warunkach ryzyka (można określić zbiór konsekwencji
i przyporządkować im pewne prawdopodobieństwo wystąpienia),
− decyzje podejmowane w warunkach niepewności (nie możemy wyliczyć wszystkich
konsekwencji ani tez określić z jakim prawdopodobieństwem wystąpią),
wg stopni innowacyjności:
− rutynowe,
− adaptacyjne,
− innowacyjne,
− regresywne,
wg stopnia program owalności:
− programowane,

18
− nieprogramowalne.
W praktyce istnieją trzy modele podejmowania decyzji:
a) formalny model racjonalny - poszukiwanie decyzji optymalnej lub najlepszej:
− racjonalność decyzji – racjonalność formalna, czyli podjęcie decyzji zgodnie
z procedurą,
− decyzja podejmowana jest fazowo: problem – faza przygotowawcza, ustalenie
kryterium decyzyjnego i uporządkowanie wariantów decyzyjnych wg tego kryterium –
faza podjęcia decyzji – faza realizacji i kontroli.
b) model ograniczonej racjonalności - poszukiwanie pierwszej decyzji zadowalającej:
− decyzja zadowalająca – gdy istnieje kryterium określające minimum warunków
zadowalającego w sferach uznanych przez decydentów za ważne oraz gdy któryś
z uznanych wariantów decyzji odpowiada przyjętemu kryterium lub jest od niego
lepszy,
− ograniczenia racjonalności: subiektywne, obiektywne, strukturalne, poznawcze,
motywacyjne, kompetencyjne.
c) model „kosza na śmieci” – sekwencyjność podejmowania decyzji odrzucona. Czasami
dopasowujemy problem do znalezionego wcześniej rozwiązania. W ocenie decyzji
podjętej wg tego modelu najważniejsza jest racjonalność rzeczowa działania. Na
elementy procesu decyzyjnego składają się: warunki, decydent, cele, alternatywy,
kryterium wyboru, relacje między alternatywami, wybór.
Podział decyzji:
− decyzje złe – efekty odbiegają od oczekiwań, a w danych warunkach można było podjąć
korzystniejsze,
− zadowalające,
− optymalne – najbardziej odpowiednie przy wykorzystaniu przesłanek w danym
momencie.
Podział sytuacji decyzyjnych (od nich zależy skuteczność decyzji) [8]:
− sytuacja pewna – wielokrotnie w niej byliśmy,
− sytuacja przewidywalna – w której do tej pory nie byliśmy, ale możemy przewidzieć na
zasadzie analogii z podobnymi,
− sytuacja nieprzewidywalna, nie ma odniesienia do naszych dotychczasowych
doświadczeń.
Etapy podejmowania decyzji:
− ustalenie potrzeby podjęcia decyzji,
− sprecyzowanie kryteriów przyszłej oceny decyzji którą dziś podejmiemy,
− ustalenie wagi (wartości) poszczególnych kryteriów,
− sformułowanie alternatyw decyzyjnych,
− porównanie i ocena (analiza),
− ostateczne podjęcie decyzji.
Czynniki, jakie należy uwzględnić przy podejmowaniu decyzji:
− cele, które chcemy zrealizować za pomocą tej decyzji,
− osobowość osób wykonujących konsekwencje tej decyzji,
− wielostronność i różnorodność przesłanek,
− stopień przewidywalności sytuacji decyzyjnej,
− zasadność konsultacji z osobami kompetentnymi.
Metoda Addytywnej Użyteczności [20], jest częścią Teorii Decyzji i obejmuje decyzje
wieloaspektowe dokonywane w warunkach niepewności. Oto proponowana procedura
procesu decyzyjnego:
1. Przygotowanie:

19
− Krok 1 – identyfikujemy problem, możemy do tego wykorzystać metody twórczego
rozwiązywania problemów,
− Krok 2 – dobieramy wymiary – możemy do tego użyć metody Raptest, w której
będziemy porównywać ze sobą trójki alternatyw, wybierając to, co jest w dwóch a nie
ma w trzeciej. Dla tak wydobytych wymiarów definiujemy: nazwę, obiektywną
definicję, pytania pomocne w ocenie, charakter (dobra – zła), typ (subiektywna –
obiektywna), wartości progowe (min – max), wartość domyślną (która zostanie
przyjęta jak nie będziemy mieli danych),
− Krok 3 – rozkładamy postawy – każdą alternatywę oceniamy i opisujemy, w każdym
wymiarze. W opisie wpisujemy odpowiedzi na wcześniej zadane pytania, podajemy
też naszą subiektywną ocenę lub obiektywną wartość, te oceny to wartości domyślne,
które w każdej chwili w zależności od kontekstu możemy zmienić.
2. Analiza
− Krok 4 – ważenie wymiarów – w tak przygotowanym kontekście ważymy wymiary,
wg tego, który jest dla nas najważniejszy. Każdemu wymiarowi przypisujemy pewną
wagę, im ona jest większa tym ważniejszy jest ten aspekt,
− Krok 5 – ocena postaw – choć są już wartości domyślne, możemy je dopasować do
naszej sytuacji,
− Krok 6 – ranking rozwiązań – mamy ranking alternatyw, wzór MAU łączy w całość
nasze postawy, robi to ilościowo pokazując wskaźnik (liczbę) MAU oraz opisowo
zestawiając wszystkie nasze pytania i odpowiedzi.
Taka procedura jest bardzo elastyczna.
Podejmowanie decyzji jest więc związane jest z procesem wyboru odpowiedniego kursu
działania. Często wymaga to dokonania wyboru „najlepszej" opcji z wielu możliwych
rozwiązań. Istnieje wiele rodzajów problemów decyzyjnych jednostki, przed którą stoi
zadanie dokonania pojedynczego wyboru. W znaczący sposób różni się on od problemu
wyboru społecznego, w który zaangażowanych jest wielu ludzi często posiadających
sprzeczne interesy.
Główne zalety grupowego podejmowania decyzji to: większa wiedza i informacja
(będąca suma wiedzy wszystkich członków grupy), różnorodne podejście do problemu,
większa akceptacja rozwiązań (traktowanie rozwiązania jako „własnego”) i lepsze
zrozumienie decyzji. Z kolei wady grupowego podejmowania decyzji to możliwość
przedwczesnych decyzji (grupa stara się jak najszybciej znaleźć rozwiązanie), możliwość
zdominowania przez jedną osobę, tendencja do obrony własnego stanowiska (przekonywanie
nie po to, by znaleźć rozwiązanie, a po to, by „wygrać z przeciwnikiem”), możliwość
nacisków, zgodnych z interesami niektórych członków grupy (brak bezstronności - określane
jako „wcześniejsze zaangażowanie”) [20, s. 415–417]. Ogólnie rzecz biorąc, rozwiązanie
proponowane przez grupę jest zazwyczaj lepsze od proponowanych przez przeciętne
jednostki, ale gorsze od podejmowanych przez najwybitniejszych. Formy grupowego
podejmowania decyzji: grupa interaktywna (otwarta dyskusja), grupy delfickie (osiąganie
zgodnej opinii ekspertów) oraz grupa nominalna (uporządkowana technika uzyskiwania
twórczych rozwiązań).
Kluczową kwestią w podejmowaniu decyzji jest stopień pewności możliwy do przyjęcia
co do systemu, w którym odbywa się działanie. Podejmowanie decyzji w warunkach
niepewności oznacza, że prawdopodobieństwo zaistnienia wyników różnych opcji nie jest
znane. Jeśli prawdopodobieństwo jest przewidywalne na podstawie doświadczeń z przeszłości
lub obserwacji, nazywamy tę sytuację podejmowaniem decyzji w warunkach ryzyka.
W procesie podejmowanie decyzji w warunkach pewności główny problem stanowi
określenie kompromisu pomiędzy sprzecznymi celami lub kryteriami, np. pomiędzy
„jakością” i „ceną”. Podejmowanie decyzji w warunkach niepewności wymaga określenia

20
prawdopodobnych konsekwencji danego działania, jak również możliwych kompromisów.
Często zdarza się tak, że kluczowa kwestia w podejmowaniu decyzji jest kompromisem
pomiędzy natychmiastowymi reakcjami emocjonalnymi i pragnieniami, a długofalowymi
konsekwencjami. Rozważanie długofalowych konsekwencji z reguły związane jest
z niepewnością co do przyszłości. Zgodnie z teorią podejmowania decyzji, istnieją trzy
podstawowe elementy związane ze skutecznym podejmowaniem decyzji:
− zmienne czynniki środowiskowe,
− zmienne czynniki decyzyjne,
− wyniki.
Czynniki mające wpływ na podjęcie decyzji [20].
Zmienne czynniki środowiskowe (ograniczenia) to wszystkie czynniki, które znajdują się
poza kontrolą działających lub podejmujących decyzje (możliwości). Zmienne czynniki
decyzyjne to wszelkie czynniki znajdujące się pod ich kontrolą, w zasięgu ich wpływu.
Wyniki zależą zarówno od wpływu zmiennych czynników środowiskowych, jak
i decyzyjnych. Np. pogoda to klasyczny zmienny czynnik środowiskowy. To coś, czego nie
możemy bezpośrednio kontrolować, musimy się dostosować. Wybór ubrania jest zmienną
decyzyjną. W celu osiągnięcia wyniku „niezmarznięcia i nieprzemoknięcia” po wyjściu
z domu, musimy wziąć pod uwagę zmienne czynniki zarówno środowiskowe, jak i decyzyjne.
Aby osiągnąć dany cel lub pożądany stan, należy określić ograniczenia i w jaki sposób się
nimi zająć. Dlatego też, poza określeniem stanu teraźniejszego i stanu pożądanego, skuteczne
podejmowanie decyzji wymaga określenia ograniczeń, w ramach których jednostka działa lub
będzie działać. Decyzje podejmowane przez ludzi oraz środki, jakie wybiorą to często
wypadkowa zakładanych ograniczeń. Ograniczenia te występują w procesie planowania jako
„nieprzewidziane wypadki” – czynniki, które mogą, ale nie muszą się zmieniać, jednak nie
podlegają arbitralnej kontroli jednostki lub organizacji.
Różne typy sytuacji, w których podejmuje się decyzje wymagają zastosowania
odmiennych strategii:
1. W przypadku, gdy istnieje pewność zarówno co do przyczyn i preferencji wyników,
należy zastosować strategię obliczeniową. Jej wynikiem jest decyzja zaprogramowana.
2. W przypadku, gdy preferencje wyników są wyraźne, ale związki przyczynowo –
skutkowe są niepewne, należy posłużyć się strategią rozsądkową. Jej wynikiem jest
decyzja zaplanowana – uwzględniająca nieprzewidziane wypadki.
3. W przypadku, gdy istnieje pewność co do związku przyczynowo - skutkowego, ale brak
jasności w odniesieniu do preferencji wyników, sytuacja wymaga strategii
kompromisowej. jej wynikiem jest decyzja kompromisowa.
4. W przypadku, gdy istnieje niepewność zarówno co do związków przyczynowo –
skutkowych, jak i preferencji wyników, sytuacja wymaga skupienia się na wyższym
poziomie wartości i wizji (inspiracji) oraz dokonania porównania z zewnętrznymi
punktami odniesienia (innymi osobami, które kiedyś były w podobnym położeniu). Jej
wynikiem jest dynamiczna decyzja powstała dzięki wzajemnemu dopasowaniu.
W domu pomocy społecznej wszystkie decyzje związane z kierowaniem są
podejmowane przez dyrektora.
Za decyzje finansowe odpowiedzialny jest główny księgowy, zaś za opiekę kierownik
działu opiekuńczo-terapeutycznego.
Do obowiązków opiekuna należą czynności opiekuńcze, terapeutyczne i pielęgnacyjne.
Każdy opiekun co dzień zmaga się jednak z licznymi decyzjami związanymi z pracą
z podopiecznym. To on często swoją pracą wspiera podopiecznego (zwłaszcza w pracy
z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie) w codziennym funkcjonowaniu. To do jego
obowiązków należy podejmowanie decyzji względem zajęć i proponowanie różnych form
działalności terapeutycznej i opiekuńczej. Podopieczny jednak sam wybiera formę i sposób

21
spędzania czasu, jedynie w przypadku osób ubezwłasnowolnionych, decyzje podejmuje
opiekun prawny. Opiekun jest osobą, która w pracy bezpośredniej z mieszkańcem spełnia rolę
rodzica, kolegi, przyjaciela i pielęgniarki. W nagłych wypadkach zagrażających życiu, bądź
niebezpiecznych dla podopiecznego to od jasności umysłu opiekuna zależy życie ludzkie.
Dlatego świadomość odpowiedzialności za drugiego człowieka jest tak ważna w pracy
opiekuna.
Kierownik działu opiekuńczo-terapeutycznego jest odpowiedzialny za pracę:
− opiekunów,
− pielęgniarek,
− terapeutów,
− pokojowych,
− i innych pracowników w dziale opieki bezpośredniej.
Wszystkie decyzje na poziomie organizacji pracy działu są podejmowane przez
kierownika. To do jego obowiązków należy zapewnienie stałej opieki dla mieszkańców
i wypełnianie standardów zapisanych w ustawie dotyczących świadczenia usług
opiekuńczych.
1. Kto odpowiada za organizację domu?
2. Kto podejmuje decyzje w przypadku bezpośredniego zagrożenia życia podopiecznego?
3. Jakie decyzje podejmuje kierownik działu opiekuńczo – terapeutycznego?
4. Kto podejmuje decyzje co do rodzaju proponowanych zajęć terapeutycznych w pracy
z podopiecznym?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zastanów się kto jest zatrudniony w domu pomocy społecznej i wykonaj schemat
podejmowania decyzji (organizacyjny) w domu pomocy społecznej.
1) określić, kto jest zatrudniony w domu pomocy społecznej,
2) wykonać schemat podejmowania decyzji,
− papier,
− pisaki,

22
Ćwiczenie 2
Na podstawie przygotowanego schematu podejmowania decyzji, wypisz jakie decyzje
podejmuje kadra zarządzająca, a jakie opieka bezpośrednia.
1) przeanalizować schemat podejmowania decyzji w domu pomocy społecznej,
2) wypisać decyzje podejmowane przez kadrę zarządzającą,
3) wypisać decyzje podejmowane przez opiekę bezpośrednią,
− kartka papieru A4,
− pisaki,
Ćwiczenie 3
Określ obowiązki kierownika, które można delegować na pracownika. Jakie cechy
powinien posiadać taki pracownik?
1) przeanalizować schemat podejmowania decyzji w domu pomocy społecznej,
2) określić warunki w jakich kierownik może delegować na pracownika swoje obowiązki,
3) określić uprawnienia i obowiązki jakie można delegować na pracownika,
− kartka papieru A4,
− pisaki,
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić proces decyzyjny w domu opieki społecznej?  
2) określić decyzje podejmowane przez dyrektora domu?  
3) scharakteryzować proces podejmowania decyzji przez opiekuna?  
4) określić decyzje podejmowane przez kierownika działu
opiekuńczo-terapeutycznego?  

23
4.4. Diagnozowanie potrzeb i problemów podopiecznych
Diagnoza jest to rozpoznawanie na podstawie zebranych objawów i znanych ogólnych
prawidłowości badanego złożonego stanu rzeczy przez przyporządkowanie go typu lub
gatunku, przez wyjaśnienie genetyczne i celowościowe, określenie jego fazy obecnej oraz
przewidywanego rozwoju [27].
Przedmiot diagnozy to złożony stan rzeczy, obserwacje, wyjaśnianie, uzasadnianie,
przewidywanie, formułowanie hipotez.
Źródła poznania diagnostycznego – łączenie, obserwacja i rozumowanie oraz myślenie
intuicyjne.
Diagnoza całkowita (pełna) w znaczeniu szerszym obejmuje kilka etapów:
1. Opis stanu rzeczy – polega na zestawieniu, omówieniu i charakterystyce tych danych,
w stosunku do których zachodzi potrzeba podjęcia działań reformatorskich,
profilaktycznych lub projektujących (diagnoza negatywna), np. test kompetencji po
szóstej klasie.
2. Ocena stanu rzeczy – zestawienie wszystkich rodzajów ocen, które mogą mieć
zastosowanie w związki z zebranymi danymi. Oceny stanowią dla nas kryteria z punktu
widzenia w których określamy stan za prawidłowy lub nie.
3. Konkluzja oceniająca – dokonujemy jej przez zastosowanie systemu przyjętych ocen do
opisanych stanów faktycznych i stwierdzamy potrzebę lab brak potrzeby podjęcia
dalszego postępowania, aby analizowany stan rzeczy zmienić.
4. Wyjaśnianie analizowanych stanów rzeczy – szukamy przyczyn istniejącego stanu
rzeczy. Wyjaśnianie genetyczne – szereg przyczyn w określonym czasie.
5. Postulowanie hipotezy o charakterze sprawczym – etap ten polega na wysunięciu
projektu zmian pod kątem zreformowania, zmodyfikowania lub usunięcia analizowanego
stanu rzeczy.
6. Stawianie hipotez.
Diagnoza cząstkowa (2 etapy)
Typy diagnozy :
− diagnoza kategorialna (przyporządkowująca, typologiczna) – polega ona na
przyporządkowaniu danego wycinka analizowanej rzeczywistości do typu lub gatunku.
Jest to wstępny etap o zadanie każdej diagnozy,
− diagnoza genetyczna – polega na ustaleniu źródeł określonego zaburzenia, wykryciu jego
przyczyn pierwotnych i wtórnych,
− diagnoza funkcjonalna – polega na określeniu znaczenia istniejącego stanu rzeczy
w powiązaniu z różnymi sterami aktywności i grupami społecznymi,
− diagnoza fazowa – polega na ustaleniu etapu zmiany w badanej rzeczywistości,
uchwyceniu dynamiki rozwoju analizowanego zjawiska i ustaleniu jego fazy,
− diagnoza prognostyczna – polega na określeniu przewidywanego kierunku zmian badanej
rzeczywistości, określeniu przypuszczalnego rozwoju badanego zaburzenia oraz skutków,
które mogą się ujawnić w wyniku obecnego stanu,
− diagnoza pełna – obejmuje, zawiera wszystkie wymierzone typy diagnozy,
− diagnoza cząstkowa – obejmuje tylko niektóre typy diagnozy (2 lub 3),
Pełna diagnoza dla celów wychowania powinna mieć charakter psychologiczno-
pedagogiczny. Główne zadania diagnozy psychopedagogicznej:
− optymalizacja warunków rozwoju wychowanka,
− doskonalenie oddziaływań pedagogicznych,

24
− terapia powstałych zakłóceń w procesach rozwoju i wychowania,
− wyróżniamy w procesie diagnozy psychopedagogicznej 2 etapy: diagnoza globalna –
polega na identyfikacji problemu tj. zidentyfikowaniu wychowanków, których rozwój pod
jakimś względem jest nieprawidłowy, diagnoza specjalistyczna – polega na rozpoznaniu
właściwości problemu, jego dynamiki i tła przyczynowego.
Przedmiot diagnozy psychopedagogicznej czyli diagnoza na potrzeby kształcenia, dla
celów wychowawczych obejmuje:
− czynności intelektualne,
− czynności percepcyjne i motoryczne,
− czynności werbalne,
− funkcjonowanie społeczno-emocjonalne,
− struktura i funkcje osobowości (autoagresja).
Specyficzne właściwości diagnozy psychologicznej dla celów wychowawczych:
− teleologiczny charakter badań,
− kompleksowość i złożoność problemów (zespół czasami musi sam konstruować narzędzia
badawcze),
− wielospecjalistyczny charakter badań diagnostycznych (wielu specjalistów pielęgniarka,
rehabilitant, osoba pierwszego kontaktu itp.),
− aspekt rozwojowy rozpoznawanych zjawisk – problemy zawsze rozpatrywać
w powiązaniu z wiekiem i możliwościami intelektualnymi podopiecznego,
− syntetyczność i praktyczna zastosowalność rozwiązania problemów.
Diagnoza w metodologii badań pedagogicznych. Diagnoza służy do porównywania,
prognozowania, modyfikowania, a te czynności stosowane są do doskonalenia teorii
pedagogicznej i praktyki pedagogiczne.
Innym rodzajem diagnozy jest diagnoza społeczna, która obejmuje następujący schemat
diagnozy dziecka – ucznia lub podopiecznego dowolnej instytucji opiekuńczo –
wychowawczej [7]:
1. Dane osobowe.
2. Zdefiniowanie problemu, który dotyczy ucznia, wychowanka lub podopiecznego.
3. Określenie technik i narzędzi gromadzenia materiału diagnostycznego o jednostce.
Chodzi o wskazanie rodzaju technik i narzędzi diagnostycznych wykorzystanych do
opisu przypadku w kontekście zdefiniowanego, zauważonego problemu np.:
a) skorzystanie z analizy dokumentów,
b) przeprowadzenie rozmów – wywiadów,
c) wykorzystanie danych o podopiecznym,
d) zastosowanie zaplanowanej lub spontanicznej obserwacji- w trakcie zajęć, przerwy,
e) prowadzonej rozmowy itp.,
f) zastosowanie socjotechniki, zwłaszcza w kontekście pozycji jednostki w grupie lub
innych technik projekcyjnych, psychodramy, analizy rysunku itp.
4. Opis (charakterystyka) ucznia, wychowanka, podopiecznego:
a) w kontekście cech psychospołecznych, fizycznych lub zdrowotnych, np.:
− ocena poziomu rozwoju, specyficznych osiągnięć lub odchyleń od normy, stanu
zdrowotnego,
− ocena wyglądu, np. zaniedbania lub innych cech, które mogą być ważne z punktu
widzenia diagnozy,
− ujawnione potrzeby (manifestacja zewnętrzna potrzeb, np. uznania – chęci
zwrócenia na siebie uwagi itp.),
− specyficzne zainteresowania,
b) w kontekście środowiska szkoły lub placówki, w której jednostka przebywa:

25
− krótka charakterystyka dotychczasowych osiągnięć lub porażek w nauce, pracy
społeczno – kulturalnej , działalności sportowej itp.,
− pozycja wychowanka/podopiecznego w grupie, relacje z innymi wychowankami,
pełnione funkcje lub role w placówce,
c) w kontekście środowiska rodzinnego:
− sytuacja socjalno- bytowa rodziny, liczba dzieci,
− status społeczny rodziny,
− ewentualny opis sytuacji trudnych w rodzinie (bezrobocia, chorób, nadużywania
alkoholu, przemocy itp.).
5. Diagnoza przypadku, a raczej wnioski diagnostyczne wynikające z wcześniejszej
charakterystyki jednostki.
6. Dotychczas stosowane formy (metody) pracy opiekuńczo – wychowawczej.
7. Plan pracy z przypadkiem.
W domach pomocy społecznej diagnozowaniem potrzeb i problemów podopiecznego
zajmuje się zespół terapeutyczno – opiekuńczy, który swoje uwagi i zalecenia wpisuje
w indywidualny plan wsparcia mieszkańca. Indywidualny plan wsparcia powinien być
opracowany w terminie 6 miesięcy od dnia przyjęcia mieszkańca do domu. Zespół składa się
ze specjalistów i osoby pierwszego kontaktu, która jest w skazywana przez mieszkańca. To
do tej osoby zgłasza podopieczny swoje uwagi, potrzeby i problemy wynikające z życia.
1. Jak można zdefiniować pojęcie diagnozy?
2. Jakie etapy wyróżnimy w procesie diagnozy psychopedagogicznej?
3. Kto określa potrzeby mieszkańca domu pomocy społecznej?
4. Co to jest plan wsparcia mieszkańca ?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie opisu przypadku, określ aktualne potrzeby podopiecznego.
Opis przypadku
Nowy mieszkaniec z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym został
przyjęty do domu pomocy społecznej. Jest osobą zagubioną i wystraszoną, ponieważ nie
przebywał nigdy w dużym skupisku ludzi.
1) dokonać analizy opisu przypadku,
2) określić aktualne potrzeby podopiecznego,
3) sporządź listę potrzeb,
4) zaprezentować pracę,
5) przedyskutować propozycje innych grup.
− papier,
− pisaki.

26
Ćwiczenie 2
Na podstawie opisu przypadku zdiagnozuj potrzeby podopiecznego i zapisz je
w odpowiednich dokumentach.
Opis przypadku
Janek ma 52 lata, jest osobą samotną, leżącą, cierpiącą na samotność. Wcześniej
prowadził aktywny tryb życia, był ratownikiem. Uległ wypadkowi i trafił do domu pomocy
społecznej. Zdiagnozuj jego potrzeby i zapisz w odpowiednich dokumentach opiekuna.
1) dokonać opisu przypadku,
2) zapisać zdiagnozowane potrzeby,
3) wypełnić odpowiednie dokumenty,
− symulowana dokumentacja podopiecznego,
− plan wsparcia mieszkańca – wzór,
− pisaki,
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) scharakteryzować pojęcie diagnozy?  
2) określić zadania diagnozy psychopedagogicznej?  
3) scharakteryzować proces diagnozowania potrzeb mieszkańca?  
4) określić co to jest plan wsparcia mieszkańca?  

27
4.5. Metody pracy stosowane w placówkach pomocy społecznej
Praca socjalna to działanie, które jest realizowane na rzecz ludzi, w tym na rzecz
pojedynczych osób, rodzin, grup oraz społeczności lokalne. W zależności od rodzaju klienta
zdefiniowane zostały trzy podstawowe metody pracy socjalnej, czyli uporządkowane
procedury diagnostyczne i interwencyjne oraz strategie wywoływania zmian, są to: metoda
indywidualnego przypadku, pracy grupowej oraz środowiskowa. Metoda to systematycznie
stosowany sposób postępowania, prowadzący do założonego wyniku. Na dany sposób
składają się czynności myślowe i praktyczne, odpowiednio dobrane i realizowane
w odpowiedniej kolejności. W znaczeniu ogólnym jest to sposób postępowania, świadomy
i powtarzalny, a w węższym znaczeniu zespół celowych czynności i środków,
w szczególności prowadzących do wykonania określonego zadania lub rozwiązania danego
problemu.
Wg T.Pilcha [16] – metoda indywidualnych przypadków – jest sposobem badań
polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich, uwikłanych w określone sytuacje
wychowawcze lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat
jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub
zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych.
Metoda prowadzenia indywidualnego przypadku (casework), polega na wspieraniu
człowieka znajdującego się w trudnej sytuacji i wiąże się z prowadzeniem przez pracownika
socjalnego, opiekuna działań dwutorowych: bezpośrednich, czyli nakierowanych na
podopiecznego i jego najbliższe otoczenie oraz pośrednich, polegających na oddziaływaniu
na podopiecznego za pośrednictwem jego otoczenia, czyli środowiska w którym on
funkcjonuje. Zadaniem pracownika jest zatem pobudzenie i uaktywnienie nie tylko samego
podopiecznego, ale też jego otoczenia.[16 s.223-229] Przykładem może być tworzenie sieci
wsparcia lub zespołów interdyscyplinarnych, których celem jest wspomaganie klienta
w procesie wychodzenia z problemu.
Metoda indywidualnych przypadków wyrosła z praktycznej działalności socjalnej [16].
Stało się to na początku XIX w., kiedy to nieszczęście, bieda oraz ludzka tragedia przestały
być postrzegane jako osobista sprawa osób nimi dotkniętych. Sama metoda pracy
z przypadkiem nie jest jednoznacznie określonym sposobem postępowania i podlega ciągłej
ewolucji. Można jednak wymienić kilka jej elementów konstytutywnych. Jest to metoda
bazująca na wiedzy, zrozumieniu i umiejętnym zastosowaniu właściwych technik pomocy
ludziom w rozwiązywaniu ich problemów (...). Pomaga jednostkom w sprawach zarówno
zewnętrznych i dotyczących otoczenia, jak i w indywidualnych, dotyczących wnętrza osoby.
Koncentruje się na jednostce, nie ignorując jednak dobra społecznego. Nie zajmuje się ani
manipulacją otoczenia, ani nie daje się pochłonąć subiektywnym rozważaniom – łączy
w sobie elementy psychologiczne i społeczne, stając się metodą psychosocjalną.
W pedagogice społecznej Aleksander Kamiński określił tę metodę jako najprzydatniejszą do
badań losów ludzkich. Metoda studium przypadku w pedagogice zawsze odnosi się do
analizy jednostkowych losów ludzkich w celu opracowania i podjęcia działań
terapeutycznych.. Jest więc metodą charakterystyczną i użyteczną przede wszystkim na
gruncie pedagogiki społecznej i pedagogiki specjalnej, wszędzie tam, gdzie wymaga się od
pedagoga diagnozy przypadku i podjęcia działań resocjalizacyjnych bądź rewalidacyjnych. Po
raz pierwszy o tej metodzie napisała Mary Richmond- pionierka pracy z przypadkiem,
określając ją jako pracę społeczną. Jej zdaniem, na pracę z przypadkiem składają się procesy,
które przez świadome dokonywanie indywidualnych aktów dostosowania się jednostek do

28
otoczenia- rozwijają osobowość. Wśród polskich przedstawicieli pedagogiki społecznej
Helena Radlińska, stosując metodę przypadków w promowanej przez siebie koncepcji pracy
społecznej, przedstawiła wizję wrażliwego i wszechstronnego opiekuna zaangażowanego w
rozwiązywanie wielu problemów swojego podopiecznego. Pracę z przypadkiem rozumiała
jako „budzenie, uaktywnianie, mobilizowanie i ukierunkowywanie jednostki w system
działań naprawczych”.
W definicjach pracy z przypadkiem pojawia się wiele zasadniczych elementów. Jest to
metoda pomagania bazująca na wiedzy, zrozumieniu i umiejętnym zastosowaniu właściwych
technik pomocy jednostkom w rozwiązywaniu ich problemów. Zgodnie ze współczesną
metodyką działań socjalnych praca z przypadkiem obejmuje:
1. Studium przypadku, nazywane również rozpoznaniem, obejmujące charakterystykę
losów, sytuacji wewnętrznej i zewnętrznej jednostki w kontekście problemu, które ma
prowadzić do diagnozy społecznej i stać się podstawą opracowania planu pracy.
2. Praca z przypadkiem- oparta na sformułowanym wspólnie z podopiecznym planie
pomocy, obejmująca działania o charakterze ratowniczym, kompensacyjnym lub
terapeutycznym.
Jak wspomniano, proces prowadzenia indywidualnego przypadku zawiera kilka
zasadniczych etapów. Pierwszym z nich jest diagnoza, której zadaniem ma być ujawnienie
czynników powodujących zaistnienie trudnej sytuacji w życiu osoby. Etap skoncentrowany
na rozpoznaniu, które prowadzi do diagnozy przypadku-polega na identyfikacji i analizie
sytuacji jednostki w kontekście problemu, z którym się ona boryka. Materiał konieczny do
opracowania diagnozy może być czerpany z różnych źródeł, za pomocą różnych technik
i narzędzi, a dotyczy zwykle sytuacji osobistej, bytowej, zdrowotnej lub społecznej.
W zbieraniu danych i kompletowaniu historii przypadku należy się ograniczyć do faktów
istotnych z punktu widzenia problemu. Głównym źródłem informacji powinien być sam
klient, jednak w wielu przypadkach informacje te powinny być potwierdzone przez osoby
z najbliższego otoczenia. Na podstawie zgromadzonych danych formułowane są wnioski
diagnostyczne, stanowiące o jakości diagnozy. Głównym narzędziem diagnozy jest wywiad
środowiskowy oparty na kwestionariuszu. W momencie rozpoznania problemu rozpoczyna
się już właściwy proces jego rozwiązywania. Po przeprowadzeniu diagnozy należy ustalić
plan postępowania, określający kolejne kroki podjętej interwencji. Opracowanie planu pracy z
przypadkiem powinno określać, co kiedy i jak ma czynić pomagający w odniesieniu do
osoby, której pomaga i jego rodziny, aby uruchomić proces pomocy, rewalidacji, terapii. Plan
powinien zawierać pewne aspekty zmian, które mają być efektem działań pomocowych.
Najdłuższym etapem jest prowadzenie przypadku według opracowanego planu, tzw.
interwencja, wymagająca ciągłego korygowania tak diagnozy, jak i planu postępowania.
Rzeczywista interwencja rozpoczyna się już od pierwszego kontaktu. Cele terapii są określane
wspólnie przez pracownika i klienta, a sposób prowadzenia przypadku wynika z potrzeb
klienta. Prowadzenie przypadku powinno być postępowaniem elastycznym, dopuszczającym
korygowanie diagnozy i samego planu, aby uzyskać najlepszy skutek, tzw. właściwą
rewalidację. Bardzo ważnym etapem jest zakończenie interwencji. Ma ono bowiem być
wyraźnym znakiem, że pracownik uważa swoją dalszą aktywność za zbędną. Badania metodą
indywidualnych przypadków posługują się dość nielicznym zestawem technik badawczych.
Najbardziej użyteczną techniką tej metody jest wywiad. Uzupełniają go obserwacja i analiza
dokumentów osobistych.
Metoda pracy grupowej (groupwork), polega na spożytkowaniu grupy i stosunków
wewnątrzgrupowych dla rozwoju jednostki oraz dopomaganiu grupie w jej rozwoju.
Zadaniem osoby prowadzącej grupę jest pomaganie uczestnikom grupy w staniu się
systemem wzajemnej pomocy w zakresie rozwiązywania problemów, które stały się ich
udziałem [16 s.244-245]. Z punktu widzenia pracy socjalnej najbardziej znaczące są grupy,

29
które mają na celu zainicjowanie w swoich członkach przemian. Należą do nich: grupy
edukacyjne, samopomocowe oraz terapeutyczne, które pracownik socjalny może inicjować
dla różnych kategorii klientów, dostosowując ich rodzaj do faktycznych potrzeb i problemów,
np.: dla osób długotrwale bezrobotnych w celu zwiększenia ich umiejętności w zakresie
poszukiwania pracy, dla osób niepełnosprawnych celem ich psychologicznego i społecznego
wzmocnienia.
W metodzie grupowej wychowawca ma przed sobą zespolony przez wspólne zadanie
zbiór osób; wiąże go nie tylko „dialog” z pojedynczymi członkami tej zbiorowości, jego
talent wychowawczy wyraża się w umiejętności przewodzenia lub przodowania grupie.
Definicji grupy jest tak wiele, dla potrzeb pedagogiki wciąż najkorzystniejszą jest ta
sformułowana przez Floriana Znanieckiego: grupą społeczną nazywamy każde zrzeszenie
ludzi, które w świadomości samych tych ludzi stanowi odrębną całość. Według
A. Kamińskiego wyróżniamy trzy odmiany pracy grupowej:
1) rozwojowo-wychowawcza, grupy te mają na celu wspierać rozwój osobowości
jednostek, które mniej lub bardziej świadomie identyfikują się stylami i wartościami
grupy. Kształtowane są na gruncie pracy kulturalno- oświatowej dorosłych, młodzieży
(w domach kultury, klubach, w związkach i stowarzyszeniach społecznych,
2) rewalidacyjne, stosują one pracę rozwojowo-wychowawczą do oddziaływań na jednostki
społeczne lub fizycznie niedostosowane celem usprawnienia ich społecznego
funkcjonowania. Specjalną odmianą pracy grupowej jest rozbijanie grupy uznanej za
szkodliwą np. przestępczej,
3) psychoterapeutyczne, ich zadaniem jest usprawnienie społecznego i psychicznego
funkcjonowania jednostki w oparciu o techniki z dziedziny psychologii klinicznej
w odniesieniu do lżejszych przypadków. A więc pracownik zajmujący specjalizujący się
w tej postaci metody grupowej musi mieć pogłębioną znajomość psychologii oraz
większą praktykę z zakresy psychoterapii.
Praca grupowa obejmuje następujące zasady:
− głównym źródłem pomocy dla każdego członka grupy są inni indywidualnie i zbiorowo,
− rozumienie i wykorzystywanie w pracy metody pracy grupowej polegającej na wspólnym
rozwiązywaniu problemów, wyrażaniu stosunku emocjonalnego wobec innych,
kształtowaniu wzorów stosunków interpersonalnych, wpływu na innych,
− dążenie do umocnienia zdolności uczestników do funkcjonowania samodzielnego
i autonomicznego jako jednostki i jako grupy,
− nauczanie uczestników grupy wykorzystywania doświadczenia grupowego do
funkcjonowania w różnych sytuacjach grupowych w realnym życiu.
Istotą metody grupowej jest wykorzystanie dynamizmu właściwej grupy. Możemy
wyróżnić 4 etapy pracy grupowej: tworzenie grupy, stabilizacja jej struktury i norm, realizacja
jej celów, oceny efektów działania i decyzja o dalszym istnieniu lub rozwiązaniu grupy.
Metoda organizacji społeczności (środowiska) jest trzecią z podstawowych metod pracy
socjalnej. Metoda środowiskowa – w wąskim rozumieniu chodzi w niej o uruchomienie
jakieś stałej lub cyklicznej akcji, której przedmiotem działania jest jedna grupa np.: osoby
starsze lub zjawisko np.: czas wolny dzieci i młodzieży; w szerokim ujęciu oznacza natomiast
– całościowe rozumienie środowiska lokalnego, pełną rejestrację jego problemów,
kompleksowy i komplementarny system działań, podejmowanie pracy z intencją stałego
działania i trwałego usuwania zagrożeń i niepożądanych zjawisk [16, s. 265–271].
Przykładem kompleksowych działań środowiskowych może być program Centrum
Aktywności Lokalnej realizowany przez kilkadziesiąt ośrodków pomocy społecznej w Polsce.
Wszelkie prowadzone w nim działania są odpowiedzią na faktyczne potrzeby danej
społeczności, postrzeganej całościowo i realizowane w oparciu o jej zasoby ludzkie
(mieszkańcy) i instytucjonalne. Mobilizowanie ludzi do działania następuje głównie poprzez

30
promowanie działań wolontarystycznych oraz inicjowanie ruchów samopomocowych.
Wdrażanie programu CAL wiąże się również z dostarczaniem mieszkańcom niezbędnej
wiedzy i informacji oraz inicjowaniem lokalnych akcji i wydarzeń.
Według A. Kamińskiego organizowanie społeczności lokalnej dla zadań socjalnych
(społeczno – wychowawczych) polega na ulepszaniu sytuacji społecznej, lokalnej
zjednoczonymi wysiłkami i społecznych mobilizujących wszelkie siły społeczne do działań
opartych na wspólnym planie wypracowanym za pomocą odpowiednich badań
kompleksowych. Metoda organizowania środowiska stanowi swego rodzaju sztukę
planowania stosunków społecznych w życiu społeczności lokalnej przy spożytkowaniu
dorobku nauki. Jak w każdej metodzie tak i w tej możemy wyróżnić następujące etapy:
− rozpoznawanie, diagnoza potrzeb, braków i zagrożeń,
− organizowanie zespołu pracy, polega ono na podziale zadań miedzy instytucje, zespoły,
− planowanie i koordynacja działań opiekuńczo-wspomagająco-rozwojowych,
− wtórne pobudzenie,
− systematyczne ulepszanie środowiska,
− kontrola i doskonalenie.
Posługując się tą metodą w działaniach socjalnych musimy pamiętać, że uruchamiamy
siły i procesy, których prawdziwe źródła nie zawsze są nam znane. Musimy też wspomnieć
o technikach stosowanych w praktyce ze społecznością. Są to m.in.: strukturyzacja,
zarządzanie – administrowanie, przygotowanie planów i opracowań formalnych, edukacja
i promocja, pokazy itd. Metoda ta jest rzadko stosowana w pracy socjalnej.
Omówione powyżej tradycyjne metody pracy socjalnej, czyli praca z indywidualnym
przypadkiem, praca z grupą oraz organizacja społeczności stanowią nadal zrąb metodologii
pracy socjalnej. W ostatnich latach jednakże coraz częściej mówi się o jeszcze jednej
podstawowej metodzie pracy socjalnej, a mianowicie rozwiązywaniu problemów
w dostarczaniu świadczeń socjalnych. Problem sprowadza się w tym przypadku do kwestii
prawidłowego administrowania świadczeniami socjalnymi.
W latach pięćdziesiątych została wyodrębniona kolejna metoda pracy socjalnej określana
jako praca z rodziną, która jest ściśle związana z metodą indywidualnego przypadku i pracy
grupowej. Zgodnie z tą metodą rodzina jest całością, w której mogą tkwić przyczyny
niekorzystnej sytuacji oraz możliwości jej rozwiązania. Praca musi być zatem nakierowana na
całą rodzinę i mieć na celu wprowadzanie zmian w życiu wszystkich jej członków [21, s. 90].
Wyodrębnienie ww. metod nie zakończyło prac nad poszukiwaniem nowych, bardziej
kompleksowych podejść w pracy socjalnej. Owocem było m.in. stworzenie zintegrowanego
modelu pracy socjalnej, opartego na ogólnym schemacie procesu rozwiązywania problemów.
Przyjmuje się w nim, że praca socjalna jest uporządkowanym logicznie i chronologicznie
działaniem, którego celem jest wspieranie lub przywracanie wzajemnie korzystnych interakcji
między jednostką a społeczeństwem. Niezależnie od tego, czy pracujemy z pojedynczym
klientem, z grupą, czy ze społecznością – aby działać profesjonalnie należy postępować
w sposób przemyślany i planowy, rozpoczynając od nawiązania profesjonalnego kontaktu
z podmiotem, identyfikacji i definicji problemu, dokonania jego pomiaru, określenia celu
interwencji, przez opracowanie jednego lub kilku projektów interwencji, sformułowania
planu działania, jego realizację, aż po ocenę osiągniętych rezultatów i zakończenia działania.
Tyle teoria, a jak jest w praktyce ze stosowaniem poszczególnych metod? Otóż, mając na
uwadze, że rzeczywistość jest bardzo skomplikowana i wszystkie tworzące ją podmioty są od
siebie wzajemnie zależne, niemożliwe jest stosowanie poszczególnych metod odrębnie.
W praktyce pracownik musi łączyć i stosować jednocześnie wszystkie znane mu metody
pracy socjalnej. Praca grupowa może być także wykorzystywana w pracy na rzecz
poszczególnych osób i rodzin. Uczestnictwo jednostek w działaniach grupowych może je
wzmocnić oraz wydobyć ich potencjał i wyposażyć w odpowiednią wiedzę i umiejętności,

31
dzięki czemu łatwiej sprostają trudnym sytuacjom, które stały się ich udziałem. Opiekun,
pracownik socjalny sam może być inicjatorem grup odpowiednich dla swoich podopiecznych.
W działaniach niektórych, np.: grup zadaniowych, może także brać czynny udział, dzięki
czemu zaoszczędzi czas, albowiem będzie mógł w jednym miejscu i porze pracować
z kilkoma osobami jednocześnie. Realizując pracę socjalną pracownik musi pełnić wiele
różnych ról i starać się łączyć je w praktyce. Do najważniejszych należy zaliczyć takie role
jak: diagnosta, doradca, nauczyciel, animator, informator, pośrednik, koordynator,
modyfikator, reformator, ratownik, planista, mediator, itp.
Terapia zajęciowa jest działaniem wielokierunkowym, zmierzającym do wykorzystania
tkwiącego w każdym człowieku potencjału rozwojowego i to niezależnie od stopnia
niepełnostrawności. Metoda terapii zajęciowej – jest to sposób postępowania świadomy
i powtarzalny, prowadzący do osiągnięcia zamierzonego wyniku terapeutycznego. Składają
się na nią myślowe i praktyczne odpowiednio dobrane i w ustalonej kolejności realizowane
przez podopiecznego.
Nowoczesne metody pracy stosowane w DPS mają zapewnić indywidualne traktowanie
każdego mieszkańca. Dostęp do szerokiego wachlarza usług, motywowanie pracowników do
efektywnej i skoordynowanej pracy zespołowej ma sprawić aby mieszkaniec czuł się dobrze,
a jego życie w placówce było spokojne. Nad zaspokojeniem potrzeb i rozwojem mieszkańca
czuwa zespół opiekuńczo – terapeutyczny. W skład tego zespołu wchodzą osoby pracujące
w bezpośredniej opiece z mieszkańcem czyli: psycholog, terapeuta, rehabilitant pielęgniarka,
opiekun, pokojowa, pracownik socjalny.
Zespół Opiekuńczo-Terapeutyczny każdemu mieszkańcowi pomaga z taką samą troską
i zaangażowaniem proponując podopiecznemu różne formy terapii zajęciowej.
W placówkach pomocy społecznej są tworzone pracownie terapeutyczne, funkcjonujące tak
by uwzględniać indywidualne potrzeby mieszkańca domu. Układany plan wsparcia
mieszkańca ukierunkowuje podopiecznego w kierunku odpowiedniej formy terapii.
Pracą socjalna zajmuje się pracownik socjalny, który jest do dyspozycji mieszkańca. Do
jego zadań należy:
− przyjęcie podopiecznego do Domu pomocy społecznej,
− sprawy socjalne,
− sprawy bytowe,
− problemy prawne,
− kontakt z rodziną,
− rozwiązywanie problemów bieżących w DPS,
− kontakt ze środowiskiem,
− integracja z grupą.
Wszystkie metody jakie mają zastosowanie, służą do pracy z mieszkańcem domu
pomocy społecznej powinny wpływać na jego rozwój i pozytywne myślenie. Poprzez pracę
na terapiach zajęciowych mają usprawniać swoje zdolności manualne i emocjonalne, a na
zajęciach rehabilitacyjnych swoje zdolności ruchowe.
1. Jak można zdefiniować pojęcie metody?
2. Kto określa metody pracy z podopiecznym?
3. Jakie formy terapii stosowane są w pracy z podopiecznym?
4. Jak określana jest praca z podopiecznym?

32
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Jedną z metod pracy z podopiecznym jest metoda indywidualnego przypadku. Zaplanuj,
proste ćwiczenia ruchowe, które mogłabyś wykorzystać w gimnastyce porannej
z podopiecznymi.
1) określić potrzeby podopiecznego,
2) zaplanować ćwiczenia ruchowe, które mogą być wykorzystywane w gimnastyce
porannej,
3) zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
4) ułożyć proste ćwiczenia analizując potrzeby podopiecznego,
5) zaprezentować ćwiczenia ruchowe na forum grupy,
6) przedyskutować propozycje innych uczniów.
− piłki,
− maty,
− skakanka,
− odtwarzacz CD,
− płyty CD z muzyką.
Ćwiczenie 2
Wykorzystując informacje dotyczące estetoterapii, zaplanuj wycieczkę odpowiednią dla
podopiecznego.
2) wypisać miejsca odpoczynku,
3) określić najbardziej odpowiedni dla podopiecznego kontakt z otoczeniem,
4) zaplanować przebieg wycieczki,
5) zaprezentować swoją pracę, pomysły,
− biuletyny informacyjne,
− mapy,
− pisaki,

33
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić metody pracy?  
2) określić kto zajmuje się wyborem metody pracy?  
3) określić formy terapii?  
4) scharakteryzować jedną z form terapii?  

34
4.6. Zasady pracy z podopiecznym
Mieszkaniec w domu pomocy społecznej jest jednostką nadrzędną i stanowi centrum
zainteresowania całego personelu. Zgodnie z Rozporządzenia Ministra Polityki Społecznej
z dnia 19 października 2005 r. w sprawie domów pomocy społecznej (Dz. U. z 2005 r. Nr 217
póz. 1837) może korzystać w zakresie usług opiekuńczych i wspomagających z:
− świadczenia pracy socjalnej,
− organizacji terapii zajęciowej w pracowniach terapeutycznych,
− biblioteki,
− organizacji świąt uroczystości regionalnych, a także imprezach kulturalnych
i turystycznych,
− możliwości kontaktu z kapłanem i udziału w praktykach religijnych zgodnie
z wyznaniem.
Postępowanie z podopiecznym jest zapisane w regulaminie domu i procedurach
postępowania.
Regulamin domu określa:
− typ domu,
− organizację i zasady funkcjonowania placówki,
− zakres i poziom świadczonych usług,
− prawa i obowiązki mieszkańca,
− gospodarka finansowa domu.
W każdym domu pomocy społecznej bezpośrednią opieką mieszkańca zajmuje się dział
opiekuńczo-terapeutyczny. Swoją prace opiera na przepisach umieszczonych w regulaminie
i procedurach opracowanych na potrzeby domu.
W pracy z podopiecznym opiekun winien kierować się zasadami które wynikają z potrzeb
mieszkańca, należą do nich:
− potrzeba pragnienia bycia traktowanym w sposób podmiotowy,
− potrzeba możliwości ujawniania swoich stanów emocjonalnych,
− potrzeba akceptacji przez drugiego człowieka,
− potrzeba uzyskania odpowiedzi,
− potrzeba bezstronnego traktowania,
− potrzeba wolności,
− potrzeba intymności,
− potrzeba prywatności,
− potrzeba prawa do tajemnicy.
Potrzebom tym odpowiadają zasady jakie powinien stosować opiekun w swojej prac
z podopiecznym należą do nich:
− zasada indywidualizacji podopiecznego,
− zasada przyzwalania na wrażanie swoich stanów emocjonalnych,
− zasada akceptacji,
− zasada kontrolowania własnego zachowania emocjonalnego,
− zasada bezstronności,
− zasada przyzwolenia podopiecznemu na samostanowienie o własnym losie,
− zasada dyskrecji.

35
Wszystkie zasady wynikające z potrzeb mieszkańca i zasady jaki powinien posługiwać się
opiekun w swojej pracy ma na celu, aby podopieczny czuł się bezpiecznie w domu pomocy
społecznej.
1. Jakie są potrzeby mieszkańca domu pomocy społecznej?
2. Jakie są zasady jakie powinien stosować opiekun w pracy z podopiecznym?
3. Na czym polega zasada dyskrecji?
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
W domu pomocy społecznej jeden z podopiecznych zachowywał się agresywnie w
stosunku do personelu i współlokatorów. Określ w jaki sposób zareagujesz i czym będziesz
się kierować w podejmowaniu decyzji.
1) dokonać analizy zachowania podopiecznego,
2) przeanalizować regulamin pobytu w domu pomocy społecznej,
3) wypisać możliwe reakcje podopiecznego, współlokatorów i personelu,
4) zapoznać się z procedurą postępowania z agresywnym podopiecznym,
5) określić sposób postępowania z podopiecznym,
6) zaprezentować przygotowane pomysły,
− regulamin pobytu w domu pomocy społecznej,
− procedura postępowania z agresywnym podopiecznym,
Ćwiczenie 2
Na podstawie opisu przypadku, określ sposób postępowania z podopiecznym.
Opis przypadku
Jeden z mieszkańców nadużywa alkoholu i stale jest pod jego wpływem. Demoralizuje
innych podopiecznych i jest wulgarny w stosunku do personelu.
Sposób wykonania ćwiczenia:
1) dokonać analizy przypadku,
2) zapoznać się z procedurami obowiązującymi w DPS,
3) wypisać możliwe sposoby działania,

36
− regulaminy obowiązujące w domu pomocy społecznej, procedury postępowania
z podopiecznym nadużywającym alkoholu,
− duży arkusz papieru,
− pisaki.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić zasadę bezstronności?  
2) określić potrzebę intymności?  
3) określić zasadę indywidualizacji?  
4) określić potrzebę uzyskania odpowiedzi?  

37
4.7. Planowanie opieki. Dokumentowanie wykonywanych zadań
z zastosowaniem technik informatycznych
W rozporządzeniu Ministra Polityki Społecznej z dnia 19 października 2005 r. w sprawie
domów pomocy społecznej w §3 określa się: Dom funkcjonuje w oparciu o indywidualne
plany wsparcia mieszkańca domu, opracowane z jego udziałem, jeżeli udział ten jest możliwy
ze względu na stan zdrowia i gotowość mieszkańca do uczestnictwa w nim. Planowanie jest
działaniem na rzecz podopiecznego. Za pomocą planowania ustala się sposób postępowania
względem podopiecznego.
Działanie wynikające z indywidualnego planu wsparcia mieszkańca domu, koordynuje
pracownik domu, zwany – pracownikiem pierwszego kontaktu.
Planowaniem opieki zajmuje się zespół opiekuńczo – terapeutyczny w skład którego
wchodzą:
− osoba pierwszego kontaktu,
− pielęgniarka,
− opiekun,
− terapeuta,
− rehabilitant,
− psycholog,
− pracownik socjalny,
− i inni specjaliści.
Proces planowania rozpoczyna się w momencie z diagnozowania problemu
podopiecznego. Przy wyborze pracy z podopiecznym uwzględniamy jego stan:
− psychiczny,
− emocjonalny,
− zdrowotny,
− intelektualny.
Planując pracę z mieszkańcem należy brać pod uwagę jego:
− upodobania,
− zalecenia medyczne,
− możliwości intelektualne,
− wskazania terapeutyczne.
Do dokumentowania pracy opiekuńczej służą indywidualne plany wsparcia mieszkańca.
Zawierają one wszystkie informacje dotyczące mieszkańca. Znajduje się w nich:
− dane osobowe – imię i nazwisko, data i miejsce urodzenia, środowisko jakiego pochodzi
mieszkaniec, dane dotyczące najbliższej rodziny lub opiekuna prawnego,
− dane medyczne – jednostkę chorobową, leki, przebyte choroby, uczulenia, informacje
o przebytych chorobach, operacjach lub pobytach w szpitalu, plan pracy pielęgniarskiej
itp.,
− dane opiekuńcze – plan pracy z podopiecznym, jego upodobania i kłopoty wynikające
z pracy opiekuńczej.
Plan opieki zakłada się na pewien okres. Po zakończeniu działań należy wpisać osiągnięte
efekty jeżeli jest zadawalający zakończyć prace w tym kierunku jeżeli nie to należy zalecić
kontynuację działań. Odpowiedzialność za osiągnięte efekty spoczywa na całym zespole
opiekuńczo – terapeutycznym. Celem planu opieki jest z diagnozowanie problemu
mieszkańca i ustalenie działań wpływających pozytywnie na podopiecznego. Cel powinien

38
być z formułowany, aby wszystkie osoby uczestniczące w jego realizacji mogły go określić.
Wszystkie działania podjęte przez zespół powinny być ustalane w miarę możliwości przy
współpracy z podopiecznym i za jego zgodą.
Technika informatyczna – jest to zespół środków, czyli urządzeń takich jak komputery,
urządzenia zewnętrzne (drukarki, skanery) oraz sieci komputerowe i narzędzia –
oprogramowanie, które służą posługiwaniu się informacją.
Technologia informatyczna obejmuje swoim zakresem między innymi: informację,
komputery, informatykę, komunikację. Słowo technologia w tym określeniu służy
zaznaczeniu, że zarówno sama informacja jak i sposób korzystania z niej, to obecnie procesy
przebiegające w ścisłej więzi z komputerami i sieciami komputerowymi. To określenie jest
zamiennie stosowanie ze słowem informatyka na oznaczenie zastosowań komputerów do
posługiwania się informacją, co nie wymaga ściśle informatycznego przygotowania.
Technologia informatyczna wkracza niemal do każdego zawodu, również opiekuna.
W pracy opiekuna głównym zastosowaniem technik informatycznych jest dokumentowanie
swojej pracy poprzez:
− obróbkę zdjęć wykonanych na zajęciach,
− opis wykonanych zajęć,
− planowanie czasu pracy za pomocą odpowiedniego oprogramowania,
− korzystanie z Internetu, itp.
1. Kto opracowuje plan opieki mieszkańca?
2. Kto wchodzi w skład zespołu opiekuńczo-terapeutycznego?
3. Jak nazywa się dokument w którym dokonuje się wpisu planu opieki?
4. Czy mieszkaniec uczestniczy w planowaniu opieki?
5. Do jakich zadań w pracy z podopiecznym można zastosować techniki informatyczne?
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zaplanuj wybrane usprawnienia w codziennej pracy opiekuna w domu pomocy
społecznej.
1) zapoznać się z odpowiednimi procedurami obowiązującymi w domu pomocy społecznej,
2) zastanowić się co można usprawnić w codziennej pracy opiekuna,
3) wybrać jedną sprawę, która wymaga usprawnienia w pierwszej kolejności i udzielić
odpowiedzi na pytania:
– jak można wdrożyć usprawnienie,
– jakie trudności możemy napotkać,
– kogo możemy poprosić o pomoc,
– co jest potrzebne by usprawnienie mogło być wdrożone,
4) przygotować wystąpienie na forum grupy,

39
− pisaki,
− procedury obowiązujące w domu pomocy społecznej.
Ćwiczenie 2
Opracuj plan opieki dla podopiecznego na trzy miesiące i przygotuj dokumentację
indywidualnego planu wsparcia.
Opis przypadku
Pani Ela jest osobą niepełnosprawną intelektualnie w stopniu znacznym. Jest z nią
kontakt werbalny, jest sprawna ruchowo. Jej problem to kleptomania.
3) zapoznać się z procedurami obowiązującymi w domu pomocy społecznej,
4) opracować plan opieki na trzy miesiące,
5) przygotować dokumentację indywidualnego planu wsparcia,
− pisaki,
− wzór indywidualnego planu wsparcia,
− symulowana dokumentacja medyczna,
Ćwiczenie 3
Na podstawie opisu przypadku, zaplanuj opiekę dla podopiecznej na najbliższe miesiące.
Opis przypadku
Pani Zosia jest osobą chorą na schizofrenię. Ma duże kłopoty z poruszaniem się korzysta
z pomocy balkonika.
2) określić cel opieki,
3) zapoznać się z zaleceniami medycznymi,
4) przygotować plan wsparcia,
5) przedstawić plan na forum klasy, z opisem: jakie cele stawiasz sobie i mieszkance, na co
zwracasz szczególną uwagę,
− przykładowe plany wsparcia,
− symulowana dokumentacja medyczna,

40
− kartki papieru A4,
− pisaki,
Ćwiczenie 4
Wykorzystując techniki informatyczne wykonaj obróbkę zdjęcia wykonanego aparatem
cyfrowym na zajęciach choreoterapii. Przygotuj je do wklejenia do kroniki.
1) skopiować zdjęcia z aparatu na dysk komputera,
3) przygotować zdjęcia z wykorzystaniem oprogramowania do obróbki zdjęć,
4) wydrukować zdjęcia,
− aparat cyfrowy,
− komputer z odpowiednim oprogramowaniem,
− drukarka,
− papier do drukarki,
− podręcznik dla ucznia.
Ćwiczenie 5
Skopiuj na płytę CD, film, który został nagrany kamerą cyfrową. Film przedstawia
proces nauki czytania podopiecznego.
1) przygotować film do skopiowania,
3) skopiować film z kamery na dysk komputera,
4) przygotować CD z wykorzystaniem oprogramowania do nagrywania płyt CD,
5) zaprezentować prac e na forum grupy.
− komputer z nagrywarką płyt CD,
− komputer z odpowiednim oprogramowaniem,
− kamera cyfrowa,
− płyta CD,
− podręcznik dla ucznia.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić co to jest plan opieki?  
2) określić osoby planujące działania opiekuńcze?  
3) określić cel planu opieki?  
4) wyjaśnić do jakich zadań możemy wykorzystać techniki
informatyczne?  

41
4.8. System zapewnienia jakości w opiece socjalnej
Kwestia jakości usług organizacji socjalnych znajduje się na różnych pozycjach
w hierarchii priorytetów państwa. Kraje, które mają najlepsze osiągnięcia w polityce
społecznej, zatrudnieniu i integracji, przywiązują dużą wagę do standardów jakości. I nie
dotyczy to formalnych kryteriów oceny jakości, a raczej koncentracji na dialogu pomiędzy
usługodawcą, a odbiorcą usługi. Właśnie udział klienta w definiowaniu zakresu, ocenie
trafności i jakości usługi jest wspólnym elementem stosowanych przez organizacje socjalne
standardów jakości. Istotnym elementem poprawy jakości usług socjalnych jest całościowe,
holistyczne i indywidualne traktowanie klienta, współpraca zespołów specjalistów z różnych
dziedzin na jak najniższym szczeblu organizacyjnym w celu zapewnienia najlepszej usługi.
Dla pojedynczych organizacji bardzo użyteczne są standardy, które nie wymagają
zewnętrznego audytu i certyfikatu. Takie certyfikaty, powszechnie uznawane, otwierają
jednak drogę do nowych rynków. Dobrą praktyką jest przyjmowanie jednolitych standardów
jakości przez związki organizacji.
Standardem dotyczącym Domów Pomocy Społecznej nazywamy zespół norm bytowych
i opiekuńczych zapisanych w Rozporządzeniu Ministra Polityki Społecznej z dnia 19
października 2005r. Dz.U. 217 poz.1837, załącznik 1.
Obowiązujący standard podstawowych usług świadczonych przez DPS [18]:
− dom funkcjonuje zapewniając właściwy zakres usług, zgodny ze standardami
określonymi dla danego typu domu, w oparciu o indywidualne potrzeby mieszkańca,
− w celu określenia indywidualnych potrzeb mieszkańca dom powołuje zespoły
terapeutyczno – opiekuńcze składające się w szczególności z pracowników domu, którzy
bezpośrednio zajmują się wspieraniem mieszkańca,
− do podstawowych zadań zespołów terapeutyczno-opiekuńczych należy opracowanie
indywidualnych planów wsparcia mieszkańców oraz wspólna z mieszkańcami domu ich
realizacja,
− indywidualny plan wsparcia powinien być przygotowany w terminie 6 miesięcy od dnia
przyjęcia mieszkańca do domu.
Jakość świadczonych usług w Domu pomocy społecznej jest ujednolicona dla wszystkich
placówek. Dom uważa się za spełniający warunki jeżeli [18]:
1. W zakresie usług bytowych:
− budynek jest pozbawiony barier architektonicznych,
− budynek wielokondygnacyjny ma zainstalowany dźwig osobowy,
− budynek jest wyposażony w system alarmowy i system alarmowo –
przeciwpożarowy,
− liczba miejsc w nowo powstających domach jest nie większa niż 100,
w domu znajdują się następujące pomieszczenia:
− pokoje mieszkalne jednoosobowe i wieloosobowe,
− pokoje dziennego pobytu,
− jadalnia,
− gabinet medycznej pomocy doraźnej,
− pomieszczenie do terapii i rehabilitacji,
− kuchenka pomocnicza,
− pomieszczenie pomocnicze do prania i suszenia,
− pokój gościnny,

42
− palarnia,
− miejsce kultu religijnego,
− inne pomieszczenia techniczne służące zaspokojeniu potrzeb sanitarnych
mieszkańców domu,
pokój mieszkalny:
− jednoosobowy ma powierzchnię nie mniejszą niż 9 m2
,
− wieloosobowy ma powierzchnię nie mniejszą niż 6 m2
na osobę,
− w przypadku osób poruszających się samodzielnie – jest przeznaczony dla nie więcej
niż trzech osób,
− w przypadku osób leżących – jest przeznaczony dla nie więcej niż 4 osoby,
− jest wyposażony w łóżko lub tapczan, szafę, stół, krzesła, szafkę nocną dla każdego
mieszkańca itp.
2. W zakresie warunków sanitarnych:
− liczba łazienek zapewnia możliwość korzystania z każdej przez nie więcej niż pięć
osób, a w przypadku toalet przez nie więcej niż cztery osoby,
− łazienki i toalet są przystosowane dla potrzeb osób niepełnosprawnych,
− w nowo powstających domach na pokój przypada jedna toaleta oraz łazienka, w której
znajduje się wanna lub prysznic,
− pomieszczenia mieszkalne domu są czyste, sprzątane w miarę potrzeby, nie rzadziej
niż raz dziennie, estetyczne, wolne od nie przyjemnych zapachów.
3. W zakresie usług opiekuńczych:
− świadczenie pracy socjalnej,
− organizację terapii zajęciowej w pracowniach terapii,
− możliwość korzystania przez mieszkańców z biblioteki,
− organizację świąt.
4. W zakresie wyżywienia i organizacji posiłków:
− mieszkańcom domu zapewnia się co najmniej 3 posiłki dziennie,
− zapewnia się wybór zestawu posiłków lub otrzymania posiłku dodatkowego oraz
posiłku dietetycznego, zgodnie ze wskazaniem lekarza,
− dla każdego z posiłków czas wydawania wynosi 2 godziny , z tym ze ostatni posiłek
jest wydawany nie wcześniej niż o godzinie 18.00,
− podstawowe produkty żywnościowej napoje są dostępne całą dobę,
− mieszkaniec może spożywać swoje posiłki w pokoju mieszkalnym,
− w razie potrzeby mieszkaniec jest karmiony.
5. W zakresie odzieży mieszkańca:
− mieszkańcom domu nie posiadającym własnej odzieży i obuwia zapewnia:
− odzież całodzienną – co najmniej dwa zestawy
− odzież zewnętrzną : płaszcz lub kurtkę – co najmniej jeden zestaw
− bieliznę dzienną – co najmniej 4 komplety
− bieliznę nocną – co najmniej 2 komplety
− co najmniej jedną parę obuwia oraz pantofle domowe
W celu zapewnienia wszystkich tych świadczeń niezbędna jest odpowiednia liczba
pracowników zatrudnionych w dziale opiekuńczo – terapeutycznym.
Szczegółowy zakres świadczeń jakie powinny spełniać Domy zawarty jest
w rozporządzeniu ministra polityki społecznej z dnia 19 października 2005 r. Dz.U. Nr 217
poz. 1837.
Określenie jednolitych standardów dla wszystkich domów pomocy społecznej skutkuje
jasnymi zasadami funkcjonowania placówek. Jest to ważne przy wyborze domu, w którym

43
ma zamieszkać podopieczny. Od spełnionych standardów zależy często koszt pobytu
mieszkańca w domu pomocy społecznej, dlatego też jednostki samorządowe, osoby prywatne
i organizacje pozarządowe kierują się tymi samymi standardami, aby być porównywalnie
konkurencyjnymi placówkami. Jeżeli jednostka nie spełnia zapisanych w ustawie norm może
zostać cofnięte zezwolenie przez organ administracji państwem (wojewoda) na jej
prowadzenie, lub też spowodowanie tworzenia programów naprawczych dla domu przez
kierownictwo placówki.
1. Co to są standardy jakości?
2. Jakie warunki bytowe musi spełniać dom pomocy społecznej?
3. Jakie usługi opiekuńcze świadczy dom pomocy?
4. Jakie warunki sanitarne powinien spełniać dom pomocy społecznej?
4.8.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Porównaj posiadane cechy osobowości ze standardem kwalifikacji zawodowych
opiekuna w domu pomocy społecznej.
1) zapoznać się ze standardem kwalifikacji zawodu opieki w domu pomocy społecznej,
2) dokonać samooceny i wypisać posiadane cechy charakteru,
3) przygotować analizę porównawczą,
5) przedyskutować pozostałe propozycje.
− standard kwalifikacji zawodowych opiekuna w domu pomocy społecznej,
− arkusz papieru,
− pisaki,
Ćwiczenie 2
Na podstawie opisu przypadku, zaplanuj rodzaj pomocy dla podopiecznej.
Opis przypadku
Pani Irena posiada rodzinę, która rzadko kontaktuje się z nią i nie interesuje się jej losem.
Podopieczna idealizuje rodzinę tłumacząc jak jest bardzo zajęta. Z obserwacji wynika, że Pani
Irena tęskni.

44
2) określić potrzeby podopiecznej,
3) przygotować plan pomocy,
4) zaprezentować swoją pracę na forum grupy,
5) przedyskutować pozostałe propozycje,
6) zapisać wnioski z dyskusji.
− opis przypadku,
− papier A4,
− pisaki.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować czym jest standard opieki w domu
pomocy społecznej? ⁭ ⁭
2) określić usługi bytowe świadczone przez dom pomocy? ⁭ ⁭
3) określić jakie warunki lokalowe powinien spełniać dom pomocy? ⁭ ⁭
4) określić zapisane w standardzie rodzaje świadczonych
usług opiekuńczych? ⁭ ⁭

Planowanie i organizowanie pracy opiekuńczej

Planowanie i organizowanie pracy opiekuńczej

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to Planowanie i organizowanie pracy opiekuńczej

Similar to Planowanie i organizowanie pracy opiekuńczej (20)

More from Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe

More from Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe (20)

Planowanie i organizowanie pracy opiekuńczej