11

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Anna Fert
Stosowanie metod pracy socjalnej
346[04].Z1.02
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

1
Recenzenci:
dr Andrzej Niesporek
mgr Aurelia Włoch
Opracowanie redakcyjne:
inż. Danuta Szczepaniak
Konsultacja:
dr Dorota Koprowska
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[04].Z1.02
„Stosowanie metod pracy socjalnej”, zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu opiekun w domu pomocy społecznej.
Wydawca:
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Charakterystyka modeli i metod pracy socjalnej 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 14
4.1.3. Ćwiczenia 15
4.1.4. Sprawdzian postępów 17
4.2. Charakterystyka narzędzi pracy socjalnej: obserwacja, wywiad, analiza
dokumentów, badania ankietowe, kontrakt socjalny 18
4.3. Charakterystyka diagnozy społecznej oraz sposoby monitorowania pracy
socjalnej 29
4.4. Projektowanie działań nastawionych na zmianę sytuacji podopiecznego 34
4.5. Sposoby nawiązywania kontaktu z podopiecznym i jego otoczeniem 39
4.6. Charakterystyka celów i zadań polityki społecznej w Polsce 42
4.7. Zasady etyki 45
5. Sprawdzian osiągnięć 48
6. Literatura 53

3
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o metodach, modelach, technikach
pracy socjalnej oraz ich zastosowaniu w kontakcie z podopiecznym w domu pomocy
społecznej i jego otoczeniem.
W poradniku zamieszczono:
– wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej,
– cele kształcenia programu jednostki modułowej,
– materiał nauczania zawiera informacje niezbędne do realizacji zaplanowanych
w jednostkach modułowych szczegółowych celów kształcenia.
Ponadto zawiera:
– pytania sprawdzające wiedzę uczniów niezbędną do wykonania ćwiczeń,
– ćwiczenia zawierające: polecenie, sposób wykonania oraz wyposażenie stanowiska
pracy,
– sprawdzian postępów, który umożliwi sprawdzenie poziomu wiedzy po wykonaniu
ćwiczeń,
– sprawdzian osiągnięć wiadomości i umiejętności opanowanych przez Ciebie podczas
realizacji programu jednostki modułowej. Sprawdzian opracowany jest w formie testu
zawierającego treści objęte programem jednostki modułowej. Wykonując sprawdzian
postępów powinieneś odpowiadać na pytanie tak lub nie, co oznacza, że albo opanowałeś
materiał, albo nie.
Jeśli masz trudności ze zrozumieniem tematu albo ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz dane zadanie.
W czasie zajęć zobowiązany jesteś przestrzegać regulaminów, przepisów bezpieczeństwa
i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych
ćwiczeń. Przepisy te poznasz w czasie nauki.

4
.
Schemat układu jednostek modułowych
346[04].Z1
Działalność opiekuńcza
346[04].Z1.01
Planowanie
i organizowanie pracy
opiekuńczej
346[04].Z1.02
Stosowanie metod pracy
socjalnej
346[04].Z1.03
Rozpoznawanie potrzeb
i problemów podopiecznych
346[04].Z1.04
Wykonywanie zabiegów
higieniczno-pielęgnacyjnych
346[04].Z1.05
Pomaganie osobom
niepełnosprawnym w korzystaniu
z programów rehabilitacyjnych

5
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
– przestrzegać przepisów bhp, ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska,
– posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu pracy socjalnej (praca socjalna,
rewalidacja, profilaktyka, klient, podopieczny),
– posługiwać się Internetem, prasą w celu wyszukiwania aktualnych ofert spędzania czasu
wolnego przez podopiecznych w domu pomocy społecznej,
– wskazywać możliwości własnego rozwoju, uprawiania sportu czy podjęcia pracy przez
podopiecznego,
– nawiązywać kontakt z innymi ludźmi.

6
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
– posłużyć się terminologią z zakresu pracy socjalnej,
– scharakteryzować modele pracy socjalnej,
– określić rodzaje i typy diagnozy społecznej,
– scharakteryzować metodę indywidualnych przypadków, metodę pracy grupowej oraz
metodę organizowania społeczności lokalnej,
– dobrać metody i techniki pracy socjalnej,
– nawiązać kontakt z podopiecznym i jego otoczeniem,
– zastosować w działalności opiekuńczej wybrane narzędzia pracy socjalnej,
– ocenić sytuację życiową podopiecznego na podstawie przeprowadzonych badań,
– określić wartość kontraktu socjalnego w działalności opiekuńczej,
– skonstruować projekt działania opiekuńczego,
– dokonać oceny realizacji indywidualnego programu opieki,
– określić przedmiot, cele i zadania polityki społecznej w Polsce,
– wykonać zadania zgodnie z zasadami etyki.

7
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Charakterystyka modeli i metod pracy socjalnej
4.1.1. Materiał nauczania
Praca socjalna jest procesem złożonym, który podlega licznym przeobrażeniom. Wśród
linii rozwoju pracy socjalnej wyróżniamy trzy modele pracy socjalnej:
1. Model pracy socjalnej, w którym główny przesłaniem jest wiara w człowieka, w siebie
jako przedstawiciela profesji społecznej i wiara w warunki zewnętrzne, sprzyjające
człowiekowi i jego rozwojowi.
2. Model pracy socjalnej zracjonalizowanej, ukierunkowanej na identyfikację problemu i na
rozwiniętą diagnozę zróżnicowanych społecznie grup ryzyka (np. kobiet samotnych,
rodzin wielodzietnych, bezrobotnych).
3. Model pracy socjalnej nadziei w możliwość zmian, w możliwość przekształceń i respektu
dla wspólnych reguł życia społecznego. Podstawową kategorią pojęciową jest w tym
modelu relacja społeczna, relacja pomocy relacja opieki. Celem zaś tak pojmowanej pracy
socjalnej jest ułatwienie podopiecznemu, klientowi nawiązanie właściwych relacji
z samym sobą, z pracownikiem socjalnym, z innymi ludźmi, ze światem zewnętrznym
[15, s. 42].
Metody pracy socjalnej
Metoda pracy z indywidualnym przypadkiem
Pionierką pracy z przypadkiem była Mary Richmond. Twierdziła ona, że „na pracę
z przypadkiem składają się procesy, które przez świadome dokonywanie indywidualnych
aktów dostosowania się jednostki do otoczenia – rozwijają osobowość” [23, s. 98-99].
Metodę pracy z indywidualnym przypadkiem można zdefiniować jako pomoc jednostce
w przezwyciężaniu jej trudności [28, s. 44]. Polega na pomocy jednostkom w sprawach
zarówno zewnętrznych, dotyczących otoczenia, jak i indywidualnych, dotyczących wnętrza
osoby. Koncentruje się na jednostce, nie ignorując jednak dobra społecznego. A zatem można
przyjąć, że praca z przypadkiem jest sposobem pomocy, który powinien prowadzić do
opracowania diagnozy przypadku oraz planu powstania i podjęcia działań profilaktycznych,
kompensacyjnych lub terapeutycznych, angażując jednostkę w cały proces pomocy dla jej
dobra oraz dobra społecznego.
Metoda indywidualnych przypadków
Studium przypadku (case study) składa się na charakterystykę jednostkowych losów
ludzkich oraz diagnozę społeczną.
Praca z przypadkiem (case work) to opracowanie planu pracy i prowadzenie przypadku.
Etapy pracy z przypadkiem
Praca z przypadkiem musi obejmować dwa podstawowe komponenty:
− studium przypadku – (case study) – tzw. rozpoznanie, obejmuje charakterystykę losów,
sytuację wewnętrzną lub zewnętrzną jednostki w kontekście problemów, które ma
prowadzić do diagnozy społecznej i stać się podstawą opracowania planu pracy,
− praca przypadkiem (case work) – winna być oparta na sformułowanym wspólnie
z podopiecznym planu pracy, obejmować działania o charakterze ratowniczym,
kompensacyjnym lub terapeutycznym [9, s. 260].
Niezależnie od modelu pracy z przypadkiem sprowadza się ona do czterech etapów:
− etap skoncentrowany na rozpoznaniu, które prowadzi do diagnozy przypadku polega na
identyfikacji i analizie sytuacji jednostki w kontekście problemu, z którym się boryka.
Poszerzony nie tylko o informacje uzyskane od samego podopiecznego, ale także

8
potwierdzone przez osoby z jego najbliższego otoczenia. Na podstawie krytycznej
analizy zebranego materiału pracownik socjalny formułuje wnioski diagnostyczne,
− etap opracowywania planu postępowania z przypadkiem – powinien określać co, kiedy
i jak ma czynić pracownik socjalny w odniesieniu do podopiecznego i jego rodziny, aby
uruchomić proces pomocy, rewalidacji, terapii. Powinien być ukierunkowany zarówno
na wzmocnienie istniejących systemów wsparcia w otoczeniu społecznym
podopiecznego, korygowaniu korzystnych jego elementów, udzielanie instytucjonalnych
form, jak również kształtowanie korzystniejszych z punktu widzenia pomocy postaw
i zachowań podopiecznego. Plan powinien zawierać aspekty zmian, które mają być
efektem działań pomocowych,
− etap prowadzenia przypadku według opracowanego planu – nie ma określonych ram
czasowych, są określone cele terapii przez podopiecznego w porozumieniu
z pracownikiem socjalnym. Sposób prowadzenia przypadku wynika z potrzeb
podopiecznego. Winno przebiegać w sposób elastyczny i dopuszczać korygowanie
diagnozy, aby uzyskać najlepszy skutek,
− etap zakończenia – jest on sygnałem, że pracownik ma zaufanie do zdolności
samodzielnego rozwoju podopiecznego, sam zaś pracownik staje się zasobem, który
służy podopiecznemu w ukierunkowaniu jego funkcjonowania w określonym środowisku
[10, s. 92].
W pracy socjalnej z przypadkiem wyróżniamy następujące modele:
Model psychospołeczny (twórczynią tego modelu jest Mary Richmond) uwzględnia on
z jednej strony strukturę psychologiczną człowieka, z drugiej kontekst społeczny, w którym
jednostka żyje. Kontekst społeczny w pracy z przypadkiem musi być postrzegany szeroko,
a więc nie tylko rodzina, ale i sąsiedzi, przyjaciele, pracodawcy oraz instytucje o wymiarze
lokalnymi globalnym, organizacje społeczne, placówki służby zdrowia, pomocy społeczne
i inne instytucje państwowe. [10, s. 96]
Model funkcjonalny (stworzony przez Jessie Taft i Wirginię Robinson) zakłada, że
jednostka odgrywa dużą rolę w dokonywaniu wyborów i nawiązywaniu takich relacji
z otoczeniem, które sprzyjają kreowaniu samego siebie. Ujmuje metodę indywidualnego
przypadku jako metody takiego administrowania usługami społecznymi, by zostały one w jak
najlepszy sposób użyte dla dobra jednostki i społeczeństwa. Traktuje case work jako proces,
w którym zadania i świadczenia społeczne są udostępnione jednostce [10, s. 97].
Model zorientowany na rozwiązywanie problemów (rozwinięty przez Helen Perlman)
koncentruje się na osobie, która ma problem, poszukiwaniu możliwych jego rozwiązań,
podjęciu decyzji i działaniu ukierunkowanym na pokonaniu problemu. Ważne jest, aby osoba
potrzebująca pomocy wskazała problem, a pracownik socjalny wspomógł ją jedynie
w identyfikacji problemu i ewentualnym ukierunkowaniu oraz wsparciu w procesie jego
rozwiązywania.
Model modyfikacji zachowań (rozwinięty przez Edwina Thomasa) przyjmuje, że
zachowania jednostki przypadają głównie na dziedzinę reakcji, zostały one wyuczone
w procesie wytwarzania odruchów, a więc podlegają tym samym prawom uczenia się i tzw.
zachowania normalne. Ponadto zachowania jednostki podatne są na modyfikację poprzez
staranne zastosowanie tego, co wiadomo o uczeniu się i modyfikacji [10, s. 98].
W stosowaniu metod indywidualnych przypadków wyróżnia się następujące zasady:
− zasadę akceptacji – polegającą na respektowaniu podopiecznego jako osoby ze
wszystkimi jego problemami, trudnościami, praz zrozumienie jego nieporadności
szacunek dla jego osobistych wyborów i decyzji,
− zasada komunikacji – pracownik socjalny i podopieczny, mają prawo się nie zgadzać czy
też prezentować odmienne preferencje co do sposobu postrzegania lub rozwiązywania
problemu, ale muszą się rozumieć,

9
− zasada indywidualizacji – pracownik socjalny winien dostrzegać, ze każdy podopieczny
jest wyjątkowy i ma specyficzne potrzeby i ograniczenia,
− zasada uczestnictwa – podopieczny powinien być w stanie przełamać swoją niechęć do
aktywności i odzyskać równowagę psychiczną oraz zaangażować wszystkie swoje siły
w procesie działań korygujących i naprawczych, musi od samego początku aktywnie
i świadomie uczestniczyć w ty procesie,
− zasada zaufania i poszanowania prywatności – podopieczny musi mieć świadomość, ze
wszystkie informacje jakich udziela podczas wywiadu zostaną użyte wyłącznie do
rozwiązania jego problemów i w takim zakresie w jakim on sobie życzy,
− zasada samoświadomości – zarówno pracownik socjalny jak i podopiecznemu mają
własny system motywacji i oceny zjawisk. Należy jednak umieć oddzielić stosunki
z podopiecznym od osobistych preferencji i przeżyć [10, s. 99-100].
Opracowywanie diagnozy indywidualnego przypadku
Procedura opracowania diagnozy indywidualnego przypadku jest złożona i obejmuje
kolejne etapy działań zgodnie z metodologią pracy z indywidualnym przypadkiem, poddając
analizie określone elementy sytuacji indywidualnej i społecznej jednostki. Schemat diagnozy
podopiecznego instytucji opiekuńczej powinien zawierać:
− dane osobowe (nazwisko, wiek, miejsce zamieszkania),
− zdefiniowanie problemu, który dotyczy podopiecznego (w początkowej fazie warto
nadmienić, co zadecydowało o zainteresowaniu się tym przypadkiem poprzez,
np. ujawnione w ostatnim czasie: trudności adaptacyjne, materialne, zdrowotne,
interpersonalne np. ciągłe konflikty z personelem lub współmieszkańcami,
manifestowanie wrogości, kłamstwa, itp.),
− określenie technik i narzędzi gromadzenia materiału diagnostycznego o jednostce –
chodzi o wskazanie wykorzystywanych technik i narzędzi używanych do opisu
przypadku np. skorzystanie z analizy dokumentu (karty leczenia szpitalnego),
przeprowadzanie rozmów z ludźmi z najbliższego otoczenia – współlokatorem, rodziną
sąsiadami itd., wykorzystywanie danych znajdujących się w wywiadzie środowiskowym,
zastosowanie zaplanowanej bądź spontanicznej obserwacji.
− opis (charakterystykę) podopiecznego:
a) w kontekście cech psychospołecznych, fizycznych lub zdrowotnych, np.:
– ocena stanu zdrowia,
– ocena wyglądu (zadbany, czysty, brudny, zaniedbany,
– ujawnione potrzeby (manifestacja zewnętrzna potrzeb, np. chęć zwrócenia na
siebie uwagi),
b) w kontekście placówki w której jednostka przebywa:
– krótka charakterystyka dotychczasowego zachowania,
– pozycja podopiecznego wśród innych mieszkańców placówki, pełnione funkcje
lub role placówce,
c) w kontekście środowiska rodzinnego:
– sytuacja socjalno-bytowa rodziny, liczba dzieci,
– status społeczny rodziny ( w oparciu o dotychczasowe osiągnięcia),
– ewentualny opis sytuacji trudnych w rodzinie (np. bezrobocia, alkoholizmu,
powodów dla których podopieczny znalazł się w placówce),
– postawa najbliższej rodziny w stosunku do podopiecznego (częstotliwość
odwiedzin, wsparcie psychiczne, materialne),
– opis możliwości i zasobów własnych podopiecznego, które mogą być
wykorzystane do rozwiązania jego trudnej sytuacji życiowej (zainteresowania,
hobby, zakres czynności wykonywanych samodzielnie, poziom sprawności
fizycznej itp.),

10
d) wnioski diagnostyczne wynikające z dogłębniejszej charakterystyki jednostki – na
podstawie analizy przypadku wynikającej ze zgromadzonych danych o kliencie
możemy przypuszczać, że podopieczny może przejawia trudności (jakie?)
i zaburzenia (jakie?) przyczyną ujawnionego problemu mogą być:... (stawiamy nasz
wniosek diagnostyczny),
e) dotychczas zastosowane formy pracy z podopiecznym zależą od specyfiki problemu,
f) plan pracy z przypadkiem – powinien opierać się na ocenie dotychczas
zastosowanych form pracy pod kątem ich efektywności np. Czy zaobserwowano
jakieś pozytywne zmiany? W oparciu o efekty pracy uzupełniamy pracę
z przypadkiem i staramy się wdrożyć, np.:
– skierowanie na zajęcia terapeutyczne o charakterze indywidualnym lub
grupowym,
– nawiązanie współpracy z osobami, które mają kontakt z podopiecznym i mogą
wspomóc nasze działania (lekarz, terapeuta, ksiądz),
– skierowanie na inne zajęcia specjalistyczne i nawiązanie współpracy
z instytucjami mającymi kontakt z podopiecznym lub jego rodziną w kierunku
koordynacji planowanych działań (np. szpital, hospicjum),
– inne propozycje oparte na zdiagnozowanych systemach wsparcia, potencjalnych
możliwościach podopiecznego lub jego otocznia (11, s. 101-104).
Metoda pracy grupowej
Prekursorką pracy z grupą była Clara A. Kaiser. Do niniejszego opracowania za wiodącą
przyjmiemy definicję Allana Browna, który twierdzi, ze praca grupowa stwarza kontekst,
w którym jednostki pomagają sobie nawzajem i może dawać jednostkom i grupom możność
wpływu i zmian w zakresie problemów osobistych, grupowych, organizacyjnych
i społecznych. Praca z grupą jest metodą łagodzenia i eliminowania przeszkód na drodze
interakcji społecznej oraz osiągania społecznie pożądanych celów. Jednostka pozostaje tu
głównym przedmiotem troski, grupa zaś narzędziem rozwoju i zmian [21].
Rodzaje grup stosowanych w metodzie pracy grupowej:
– grupy rozwojowo-wychowawcze – znajdują zastosowanie głównie w pracy wśród dzieci,
młodzieży i dorosłych (w domach kultury, klubach, świetlicach, dziennych domach
pomocy oraz internatach czy domach dziecka),
– grupy rewalidacyjne mają zastosowanie wśród grup dzieci, młodzieży i dorosłych
zagrożonych dewiacjami, nieprzystosowaniem lub już dotkniętych tymi zjawiskami.
Mogą być organizowane w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, ogniskach
wychowawczych, świetlicach środowiskowych, domach pomocy społecznej,
– grupy psychoterapeutyczne – nastawione na poczynania ratownicze i opiekuńcze
w stosunku do osób nieprzystosowanych społecznie, przejawiających zachowania
dewiacyjne o zabarwieniu patologicznym. Mogą one być prowadzone w poradniach
specjalistycznych, świetlicach terapeutycznych i innych placówkach opiekuńczo-
wychowawczych, resocjalizacyjnych [10, s. 108-109].
Etapy pracy z grupą
Tworzenie grupy – na tym etapie jednostki z różnymi oczekiwaniami i doświadczeniami
społecznymi wkraczają do nieznanej sobie zbiorowości, by stworzyć grupę. Nowi uczestnicy
szukają osób, do których od „pierwszego wejrzenia” mogą poczuć sympatię lub z którymi
mogą poczuć sympatię lub z którymi mogliby się „trzymać”. Inni ostrożnie badają jak dalece
mogą zbliżyć się z innymi i zaangażować w pracę z grupą.

11
Prowadzący pracę metodą grupową może wykorzystać znane i wskazywane na tym etapie
techniki, a przede wszystkim:
– ułatwić poznanie się uczestników grupy, stwarzając od samego początku okazje do
współdziałania poszczególnych osób z innymi (np. stosując ćwiczenia typu „poznajmy
się”),
– wyraźnie omówić cel tworzenia grupy i przeprowadzić dyskusję, w której wszyscy
mogliby się do tego ustosunkować oraz ujawnić i poznać swoje oczekiwania,
– ustalić i omówić pewne „prawa” obowiązujące w grupie oraz wzajemne zobowiązania,
– przedstawić własną koncepcją swojej roli i sposobów pracy z grupą,
– zadbać o to, aby wszyscy mogli „zaistnieć w grupie” i dać poznać innym swoje silne
strony,
– uruchomić swoją wzajemną pomoc i współodpowiedzialność oraz poczucie
bezpieczeństwa,
– stworzyć atmosferę zrozumienia (opartą także na pewnych technikach prawidłowej
komunikacji) [10, s. 112].
Stabilizacja struktury i norm grupy
Na tym etapie prowadzący grupę powinien świadomie podejmować działania:
– ukierunkowujące określenie pożądanego miejsca każdego z członków grupy w jej
strukturze,
– podtrzymujące własną indywidualność członków grupy z jednoczesną identyfikacją jej
normami i celami funkcjonowania,
– korygujące zachowania niezgodne z przyjętymi wcześniej zasadami,
– intensyfikowanie współpracy w grupie, prowadzące do pierwszych wspólnych sukcesów.
Techniki pracy z grupą wykorzystywane na tym etapie to przede wszystkim sprawna
komunikacja: poznawanie elementów komunikacji werbalnej i niewerbalnej, stosowanie
informacji zwrotnej – umiejętność parafrazowania, dzielenie się wrażeniami i uczuciami
dotyczącymi wspólnych spraw. Ważnym zadaniem jest też orientowanie grupy do różnych
reakcji stosunku do problemu przemyślenie konsekwencji danych zachowań. W pracy z grupą
na tym etapie wskazane jest używanie sformułowań warunkowych, trybu przypuszczającego,
które sygnalizują swobodę decyzji i różnorodność wyborów, a prowadzącemu grupę
umożliwiają stymulowanie procesu.
Modelowanie, trenowanie i kształtowanie to techniki, których wspólną cechą jest
nauczanie pożądanych zachowań. Modelowanie to zachowanie, które ma być wzorem dla
innych członków grupy. Trenowanie to kierowanie i instruowanie w procesie wykonywania
zadań, które mają udoskonalić pewne umiejętności, np. aktywizacja mniej aktywnych
członków grupy, przez wzmacnianie u nich tych zachowań, w których ożywiają się. Na tym
etapie mogą być także wykorzystywane techniki inscenizacyjne (psychodrama, socjodrama)
[10, s. 112].
Realizacja celu grupowego to najbardziej produktywny etap procesu grupowego. Można
przyjąć, że na tym etapie uczestnicy procesu grupowego umieją już współdziałać, znają się
i rozumieją na tyle dobrze by mieć zapewnione poczucie bezpieczeństwa, przynależności do
niej. Grupa powinna być samorządna i działać na zasadzie odpowiedzialnej autonomii oraz
powinna być zdolna do wytworzenia środków i ustalenia granic swoich własnych zmian.
W związku powyższym techniki pracy będą uwarunkowane przez charakter grupy.
Ocena pracy z grupą i decyzja o jej dalszym losie jest stałym elementem korygującym
działania w grupie ze względu na cele i realizuje się sprawnie dzięki informacji zwrotnej
i wielokrotnej weryfikacji pewnych działań w danym cyklu procesu grupowego. Jest także
nieodzownym elementem pracy grupowej w momencie osiągania przez nią planowanych
rezultatów lub w momencie konieczności zakończenia procesu grupowego. Ewaluację należy
przeprowadzić nie tylko podczas dyskusji, ale także pisemnie, wykorzystując

12
kwestionariusze, opracowane specjalnie do tego celu przez uczestników lub prowadzącego
grupę, opinię uczestników lub prowadzącego grupę, opinie uczestników, ich wytwory, itp.
Zakres i wyniki oceny powinny być przedyskutowane ze wszystkimi uczestnikami grupy.
Ogólnie rzecz ujmując należy dążyć do tego, aby jak najszybciej uczestnicy grupy zaczęli
radzić sobie sami. Ma ich to przygotować do zakończenia pracy grupy jako naturalnego
środowiska [10, s. 114-115].
Modele pracy z grupą
Model celów społecznych – praca z grupą według tego modelu przybiera charakter zajęć
kreatywnych, rekreacyjno-sportowych, rozwojowo wychowawczych, umiejętności
rekreacyjnych itp.
Model celów naprawczych – oznacza to, że jednostki będące uczestnikami zajęć grupowych
już przejawiają określone dewiacje lub patologie i są nośnikami określonych problemów
indywidualnych. Model ten może mieć szerokie zastosowanie w instytucjach
resocjalizacyjnych i wychowawczo-opiekuńczych, poradniach specjalistycznych,
świadczeniach rodzinnych, ośrodkach terapeutycznych, a realizowany jest przez grupy
rewalidacyjne, resocjalizacyjne, socjalizacyjne, terapeutyczne.
Model celów opartych na wzajemności – podstawą pracy grupowej według tego modelu
staje się wzajemny system pomocy w grupie. Przyjmuje on, że jednostkę można zbadać,
zrozumieć i leczyć tylko w kontekście licznych systemów i podsystemów społecznych, do
których ona należy [10, s. 116-117].
Zasady pracy grupowej:
− zasada kształtowania autonomii grupy,
− zasada stosowania wiedzy naukowej w organizacji procesu grupowego,
− zasada świadomego i intencjonalnego kierowania interakcją w grupie,
− zasada samowiedzy i świadomego czerpania z własnych zasobów,
− zasada akceptacji grupy i rozumnej empatii,
− zasada uznania autonomii grupy,
− zasada konstruktywnego stosowania ograniczeń,
− zasada indywidualizacji,
− zasada świadomego równoważenia konfliktów w grupie,
− zasada komunikacji [10, s. 118-119].
Metoda organizowania środowiska
W szerokim ujęciu może ona odnosić się do pracy socjalnej, opiekuńczej
i wspomagającej rozwój, a polega na ulepszaniu sytuacji społeczności lokalnej
zjednoczonymi wysiłkami instytucji społecznych i organizacji, mobilizujących wszelkie siły
społeczne do działań opartych na wspólnym planie, wypracowanych za pomocą
odpowiednich badań kompleksowych [9, s. 260].
W wąskim rozumieniu metoda organizowania środowiska to sposób pobudzania
i organizowania środowiska w sytuacji, gdy na użytek pracy socjalnej jest uruchamiana jakaś
akcja. W wąskim sensie metoda ta ma zwykle zastosowanie w odniesieniu do jednej grupy
podopiecznych (ludzi starych, chorych, niepełnosprawnych, itp.) Zasadniczym celem
organizowania środowiska jest w każdym przypadku wspomaganie jego rozwoju,
aktywizowanie, inspirowanie do pozytywnych zmian, przekształcanie wadliwych struktur
i elementów zachowań, postaw w tym środowisku [9, s. 121].
Etapy organizowania środowiska:
a) rozpoznawanie, diagnoza potrzeb, braków i zagrożeń danego środowiska, na rzecz
którego podejmujemy działanie. Rozpoznanie dotyczy tu nie tylko diagnozy instytucji
i organizacji zdolnych do prowadzenia samodzielnej pracy społecznej, ale także
nieprofesjonalnych sił społecznych (np. wolontariuszy, którzy mogą być włączeni do

13
planowanych działań). Odrębnego rozpoznania wymagają potrzeby, braki i zagrożenia
środowiska, na rzecz którego działania mają być ukierunkowane,
b) organizowanie zespołu pracy, które polega na podziale zadań między instytucje, zespoły
ludzi oraz zorganizowanie sprawnego systemu przepływu informacji. Jest to przede
wszystkim włącznie do działań wszystkich tych profesjonalistów i nieprofesjonalistów,
którzy na etapie rozpoznania zostali wyłonieni jako osoby właściwie umotywowane
i kompetentne do realizacji planów ulepszeń. Ważną rolę odgrywa tu sprawny system
komunikacji i przekazywania informacji np. czasu i miejsca spotkań zespołu itp.,
c) planowanie i koordynacja działań opiekuńczo-wspomagająco-rozwojowych to
systematyczne rejestrowanie i analizowanie potrzeb środowiska, na rzecz którego
podejmujemy działania. Planowanie wymaga zdefiniowania już skonkretyzowanych
celów działań oraz wskazanie realnych sposobów realizacji. Na tym etapie następuje
zasadniczy podziała zadań i zaangażowanie sił środowiska,
d) wtórne pobudzanie – czyli ciągła, dalsza inspiracja i umacnianie zespołu pracy oraz
poszczególnych jego ogniw. Ten etap wydaje się uzasadniony ze względu na fakt, iż
w miarę obejmowania działalnością wspierającą lub rozwojową osób i grup w środowisku
lokalnym narastają trudności i bariery. W wyniku pierwszych niepowodzeń lub frustracji
niektórzy członkowie zespołu tracą chęć do działania i chcą się wycofać. W związku
z tym musi występować weryfikacja ludzi, ich motywacji i realnych możliwości. Bardzo
pomocne może tu okazać się jakieś przedsięwzięcie, którego efekty będą szybko
widoczne i odczuwane przez uczestników działania,
e) systematyczne ulepszanie środowiska, czyli poprawianie warunków życia w najszerszym
rozumieniu. Można tutaj dokonywać takich przedsięwzięć jak usuwanie barier
architektonicznych dla niepełnosprawnych, stworzenie środowiskowego domu
samopomocy bądź zorganizowanie imprezy otwartej dla całej społeczności lokalnej
(np. festynu, ogniska),
f) kontrola i doskonalenie – rejestracja zjawisk, zdarzeń, wskaźników, które świadczą
o jakości celowości podejmowanych działań. Nieodzownym etapem zakończenia każdej
akcji socjalnej jest kompleksowa jej ocena. Może być zrealizowana w postaci
skumulowanych danych o kolejnych etapach działań i udziale poszczególnych osób.
Winna również obrazować opinie od adresatów działań w środowisku lokalnym
[10, s. 123-125].
Zasady organizowania środowiska:
− organizacja społeczności na rzecz pomocy społecznej zajmuje się ludźmi i ich
potrzebami. Jej celem jest wzbogacenie ludzkiego życia przez coraz skuteczniejsze
dostosowywanie zasobów do potrzeb pomocy społecznej,
− głównym podopiecznym organizacji społeczności jest społeczność rozumiana jako
osiedle, miasto, gmina, kraj, naród. Ponadto w szybkim tempie wzrasta społeczność
międzynarodowa,
− organizacja społeczności wychodzi z założenia, że społeczność należy rozumieć
i akceptować w jej obecnym miejscu i stanie,
− świadczenia zdrowotne i socjalne dotyczą wszystkich członków społeczności,
− zmienność ludzkich potrzeb i rzeczywistość związków między ludźmi, wśród ludzi
i grup stanowi dynamikę procesu organizacji społeczności. Podstawową wartością jest
akceptacja pojęcia zmiany rozumianego jako trwały proces ulepszania, doskonalenia,
dojrzewania, jako celu organizacji społeczności [26, s. 96]. Jednocześnie należy
pamiętać, że wybierając środowisko jako cel zmiany musimy wspólnie ze społecznością
lokalną zdecydować, na jakich jego elementach skoncentrują się ich działania [4, s. 99],
− podstawową prawdą jest współzależność wszystkich wątków organizacyjnej „tkaniny”
pomocy społecznej. Żadna instancja nie może skutecznie funkcjonować sama dla siebie,
lecz spełnia swe funkcje w odniesieniu do innych,

14
− organizacja społeczności dla celów pomocy społecznej należy do trzonu pracy socjalnej
[26, s. 96].
Praca socjalna ze społecznością opiera się na pewnych podstawowych przesłankach:
− społeczności ludzkie wypracowują umiejętność radzenia sobie ze swoimi problemami,
− ludzie chcą i potrafią zmienić siebie i otoczenie,
− ludzie powinni mieć swój udział w przygotowaniu i nadzorowaniu zmian
wprowadzanych w ich społeczności,
− samodzielne, podmiotowe zmiany w życiu społeczności mają większe znaczenie
i żywotność niż zmiany narzucone,
− podejście całościowe może uporać się z problemami, którym działania cząstkowe nie są
w stanie zaradzić,
− demokracja wymaga współudziału w sprawach społeczności i ludzie muszą posiąść
odpowiednie umiejętności,
− społeczności ludzkie często potrzebują pomocy w zorganizowaniu się do zaspokojenia
swoich potrzeb tak samo jak jednostki potrzebują w zaspokojeniu swoich. [26, s. 97]
Komitet ds. organizacji Społeczności Krajowego Stowarzyszenia Pracowników Socjalnych
określił kilka konkretnych technik przydatnych w pracy ze społecznością:
1) strukturalizacja,
2) akcja socjalna,
3) zarządzanie,
4) opracowanie formalne,
5) konsultacje z ekspertami,
6) edukacja i promocja,
7) pokazy,
8) przygotowanie planów [26. s. 111].
Niebezpieczeństwem metody jest przyjęcie założenia, że społecznością lokalną można
sterować, oraz że politykę socjalną można tworzyć poprzez organizacje i instytucje, a nie
przez konkretnych ludzi. Teoria pracy socjalnej nie formułuje jasnej koncepcji posługiwania
się tą metodą. Wiadomo jednak, że jest to działanie wymagające inicjatywy grupowej
[15, s. 69]. Jednocześnie należy pamiętać, iż posługując się opisywaną metodą uruchamiamy
siły i procesy, których prawdziwe źródła nie są nam znane. Dlatego powinno działaczowi
towarzyszyć poczucie realizmu oraz wyobraźnia socjologiczna [32, s. 156].
Techniki pracy socjalnej
We wstępnym etapie kontaktów z podopiecznym wykorzystuje się różnorodne techniki
badawcze, tj. wywiad (służy do zebrania informacji o kliencie i jego sytuacji podczas
bezpośredniej rozmowy z nim), obserwacja (ukierunkowane, zamierzone oraz systematyczne
postrzeganie badanego przedmiotu, procesu lub zjawiska), badanie dokumentów, techniki
socjometryczne (stosowane w pracy z grupami), lustracja (stosowana w pracy na rzecz
społeczności lokalnej – mapy zasobów). Za ich pomocą zmierza się do poznania, jakim
człowiekiem jest podopieczny i co jest jego problemem, w jakich warunkach żyje, jak
wpływa na niego rodzina, środowisko, w jakiej sytuacji prawnej się znajduje, co należy brać
pod uwagę w związku z jego problemem [21].
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz 3 podstawowe modele pracy socjalnej?
2. Jakie są główne założenia modeli pracy socjalnej?
3. Jakie znasz metody pracy socjalnej?
4. Co oznaczają zwroty: „case study” i „case work”?

15
5. Jakie znasz modele pracy z przypadkiem?
6. Jakie znasz modele pracy z grupą.
7. Jakie można wyróżnić 5 zasad organizowania środowiska?
8. Jakie znasz techniki pracy socjalnej?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Scharakteryzuj podstawowe założenia metod pracy socjalnej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2) zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami bhp i ergonomii pracy,
3) zaplanować tok postępowania,
4) przygotować tabelę według podanego wzoru,
5) wpisać do tabeli nazwy metod pracy socjalnej ich podstawowe założenia,
6) zaprezentować pracę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
– poradnik dla ucznia,
– arkusz papieru A4,
– przybory do pisania,
– linijka,
– wzór tabeli:
Lp. Nazwa metody Podstawowe założenia
1. 1. Jest skierowana do……………………………………….
……………………………………………………………...
……………………………………………………………...
2. Ma na celu………………………………………………...
……………………………………………………………....
……………………………………………………………....
3. Charakteryzuje się ……………………………………….
………………………………………………………………
………………………………………………………………
……………………………………………………………...
……………………………………………………………...
2. Ma na celu……………………………………………….
……………………………………………………………...
……………………………………………………………...
3. Charakteryzuje się ………………………………………
………………………………………………………………
……………………………………………………………...

16
……………………………………………………………...
……………………………………………………………...
2. Ma na celu……………………………………………….
……………………………………………………………...
……………………………………………………………...
3. Charakteryzuje się ………………………………………
………………………………………………………………
……………………………………………………………...
Ćwiczenie 2
Uzupełnij poniższe zdania:
1. Model pracy socjalnej ukierunkowanej na identyfikację problemu i na rozwiniętą
diagnozę zróżnicowanych społecznie grup ryzyka to model pracy socjalnej.......................
2. Model funkcjonalny zakłada, że ............................................................................................
3. Grupy rozwojowo – wychowawcze znajdują zastosowanie głównie w pracy w takich
placówkach jak ......................................................................................................……..
4. Grupy rewalidacyjne mogą mieć zastosowanie w placówkach (jakich?)
…………………………………………………………..…………………………………..
5. Grupy psychoterapeutyczne mogą być prowadzone w..........................................................
……………………………………………………………………………………..….................
3) uzupełnić zdania,
– poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Wymień w punktach znane ci techniki pracy socjalnej. Która z wymienionych technik
jest według ciebie niezbędna w pracy z podopiecznym? Uzasadnij swój wybór.
3) wymienić techniki pracy socjalnej,
4) określić technikę niezbędną w pracy z podopiecznym,
5) zapisać wnioski i uzasadnić wybór,
6) zaprezentować wyniki.

17
– kserokopie tekstu przewodniego dotyczącego technik pracy socjalnej,
– poradnik dla ucznia.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić metody pracy socjalnej? □ □
2) scharakteryzować metody pracy socjalnej? □ □
3) scharakteryzować modele pracy socjalnej? □ □
4) określić do kogo skierowane są poszczególne metody pracy socjalnej? □ □
5) podać przykłady zastosowania w praktyce poszczególnych metod pracy
socjalnej? □ □
6) zastosować pracę z konkretnym typem grupy w odpowiedniej placówce
bądź instytucji do tego przeznaczonej? □ □
7) wymienić podstawowe techniki pracy socjalnej? □ □

18
4.2. Charakterystyka narzędzi pracy socjalnej: obserwacja,
wywiad, analiza dokumentów, badania ankietowe, kontrakt
socjalny
Metoda jest to powtarzalny i skuteczny sposób rozwiązywania ogólnego problemu
badawczego. Pod tym pojęciem rozumiemy świadomie stosowany sposób postępowania,
który zmierza do określonego celu w danych warunkach. Natomiast technika to szczegółowy
sposób wykonywania danego rodzaju zadań badawczych, sposób gromadzenia materiałów
i jest ona elementem metody. Narzędzia są ściśle związane ze sposobem zbierania informacji,
danych, w oparciu o które weryfikuje się hipotezy robocze i operacyjne oraz problem
badawczy (np. kwestionariusz obserwacji, wywiadu, ankieta).Należy pamiętać, że metoda
jest jedynie sposobem, .a nie celem samym w sobie. W pracy socjalnej metoda jest sposobem
działania, lecz nie definiuje celów ani wartości, do których się odnosimy. Metoda jest
instrumentem służącym do osiągnięcia wcześniej określonych celów i musi być
podporządkowana tym wartościom i celom [2, s. 86].
Kontrakt socjalny to pisemna umowa zawarta z osobą ubiegającą się o pomoc, określająca
uprawnienia i zobowiązania stron umowy, w ramach wspólnie podejmowanych działań
zmierzających do przezwyciężenia trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny [31].
Pracownik socjalny może zawrzeć kontrakt z osobą lub rodziną w trudnej sytuacji życiowej.
Kontrakt będzie określał zasady współdziałania tych osób z ośrodkiem pomocy społecznej.
Odmowa zawarcia kontraktu socjalnego lub niedotrzymywanie jego postanowień mogą
stanowić podstawę do odmowy przyznania świadczenia, uchylenia decyzji o przyznaniu
świadczenia lub wstrzymania świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej.
Cristina de Robertis definiuje kontrakt socjalny jako umowę z podopiecznym, polegającą
na wspólnym uzgodnieniu celów i projektu działania między pracownikiem socjalnym
a podopiecznym, na wyjaśnieniu i wspólnej negocjacji wyboru możliwych rozwiązań pożądanej
zmiany trudnej sytuacji oraz określaniu na jej podstawie form i czasu trwania pracy [2, s. 154].
Etapy kontraktu socjalnego
1. Ustalenie wspólnych celów. Cel musi być możliwy do weryfikacji w trakcie pracy nad
przezwyciężeniem trudności osoby/rodziny. Prawidłowo sformułowany cel musi być:
– osiągalny,
– jasno sprecyzowany,
– pozytywnie sformułowany,
– możliwy do zmierzenia,
– wspólny dla realizatorów.
Cele szczegółowe kontraktu socjalnego muszą być ponumerowane według kolejności
realizacji – muszą być wyznaczone priorytety [22, s. 15].
2. Zdefiniowanie problemów i celów operacyjnych – należy wybrać problem, który przez
podopiecznego jest odczuwany jako życiowy i do którego rozwiązania ma on szczególną
motywację oraz wybrać problemy, które są możliwe do przynajmniej częściowego
rozwiązania [2, s. 72].
3. Opracowanie planu pracy i jej strukturalizacja w czasie – na tym etapie dokonuje się
podziału zadań, form pracy lub podejmowanej przez obie strony umowy aktywności,
ustalenia częstotliwości spotkań, czasu trwania. Na tym etapie wskazanie efektów działań
pozwala osobie, z którą zawarty jest kontrakt, zrozumieć do czego dąży, realizując
określony cel szczegółowy. Działania natomiast są to konkretne zaplanowane czynności,
których podejmowanie zapewnia realizację celów kontraktu socjalnego [31, s.16-17].

19
4. Ewaluacja realizacji uzgodnień i wyników pracy – umowa staje się cennym narzędziem
na etapie dokonywania oceny sytuacji podopiecznego w czasie trwania kontraktu, gdyż
uprzednio ustalone – za obopólną zgodą – cele zmiany oraz całkowity czas trwania
działania umożliwiają ewaluację zmian, jakie zaszły i celów, które zostały osiągnięte.
Chcąc ocenić, musimy odpowiedzieć sobie na pytania:
– po co chcemy oceniać i dla kogo?
– co chcemy oceniać (działania, sposób ich realizacji, zaangażowanie w wykonanie
zadania)?
– kto ma oceniać i jak?
– kiedy będziemy oceniać?
– jak wykorzystujemy wyniki oceny?
Biorąc pod uwagę realizację działań, oceniać możemy np.:
– czy zaplanowane w kontrakcie socjalnym działania zostały wykonane, a jeśli nie to co
jest tego powodem?
– czy metody realizacji działań były właściwie dobrane?
– umiejętność wykonania jakiegoś zadania,
– zaangażowanie osoby w realizację działania [31, s. 17-18].
Rozporządzeniem Ministra Polityki Społecznej z dnia 1 marca 2005 r. w sprawie
wzoru kontraktu socjalnego (Dz.U. Nr 42, poz. 409) ustalono jego wzór, który zamieszczono
poniżej.
Wzór kontraktu socjalnego
(pieczęć ośrodka
pomocy społecznej)
Data zawarcia kontraktu socjalnego:
....................................
KONTRAKT SOCJALNY
określający sposób współdziałania między osobą/rodziną a ośrodkiem pomocy
społecznej w zakresie rozwiązywania trudnej sytuacji życiowej
(art. 108 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. Nr 64, poz. 593,
z późn. zm.))
CZĘŚĆ I
USTALENIA KONTRAKTU SOCJALNEGO
I. Strony kontraktu socjalnego
1. Dane osoby/rodziny1)
zawierającej kontrakt socjalny:
1 Nazwisko 2 Imię
3 Adres zamieszkania/pobytu 4 PESEL
1 Nazwisko 2 Imię
3 Adres zamieszkania/pobytu 4 PESEL

20
2. Dane pracownika socjalnego ośrodka pomocy społecznej:
Nazwisko Imię Nr telefonu kontaktowego
II. Ocena sytuacji życiowej osoby/rodziny i ustalone w związku z tą sytuacją cele (plan pracy
socjalnej):
1. Przyczyny trudnej sytuacji życiowej: ......................................................................................
.....................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
2. Możliwości osoby/rodziny pozwalające na rozwiązanie trudnej sytuacji życiowej:
.......................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
3. Ograniczenia osoby/rodziny lub bariery w środowisku powodujące utrudnienia
w rozwiązywaniu trudnej sytuacji życiowej: ...............................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
4. Cele, które ma osiągnąć osoba/rodzina, umożliwiające przezwyciężenie trudnej sytuacji
życiowej:
4.1. Cel lub cele główne2)
...........................................................................................................
4.2. Cele szczegółowe i przewidywane efekty działania:
a) ................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
b) ................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
c) ................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
d) ................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
e) ................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
III. Dla osiągnięcia celów, o których mowa w pkt. II.4, strony podejmują następujące
działania3)
:
1
Pani/Pan
...............................
(imię i nazwisko)
działanie4)
:
w terminie: 2 Pracownik socjalny działanie4)
: w terminie:

21
1
Pani/Pan
...............................
(imię i nazwisko)
działanie4)
:
: w terminie:
IV. W przypadku braku możliwości wynegocjowania kontraktu socjalnego stronom
przysługuje prawo do wystąpienia do kierownika ośrodka pomocy społecznej
o rozstrzygnięcie kwestii spornych.
V. Ocena realizacji działań ustalonych w kontrakcie socjalnym nastąpi w dniu
..................................................................................................................................................... .
VI. Strony kontraktu socjalnego mogą, przed dniem oceny realizacji ustalonych w nim
działań, uzgodnić konieczność wprowadzenia zmian kontraktu socjalnego.
VII. Ustalenia dotyczące sposobu przekazywania ewentualnych świadczeń, w tym pomocy
pieniężnej, korespondencji i innych:
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
VIII. Osoba/rodzina zawierająca kontrakt socjalny została zapoznana z treścią art. 11 ust. 2
oraz art. 109 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. Nr 64, poz. 593,
z późn. zm.).
IX. Kontrakt socjalny został sporządzony w dwóch jednobrzmiących egzemplarzach, po
jednym dla każdej ze stron.
............................................................. ........................................................................
(data i podpis osoby (data, podpis i pieczątka
zawierającej kontrakt socjalny) pracownika socjalnego)
CZĘŚĆ II
OCENA REALIZACJI DZIAŁAŃ USTALONYCH W KONTRAKCIE SOCJALNYM
I. Ocena dokonana przez strony oraz wnioski z realizacji poszczególnych postanowień
kontraktu socjalnego ustalonych w dniu ..............:5)
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
1. Kontrakt socjalny jest realizowany zgodnie z ustaleniami – nie wymaga dokonywania
zmian.
2. Kontrakt socjalny wymaga wprowadzenia zmian i podjęcia przez strony następujących
działań:

22
1
Pani/Pan
...............................
(imię i nazwisko)
działanie6)
:
: w terminie:
1
Pani/Pan
...............................
(imię i nazwisko)
działanie6)
:
: w terminie:
II. W przypadku braku możliwości wynegocjowania zmian kontraktu socjalnego stronom
przysługuje prawo do wystąpienia do kierownika ośrodka pomocy społecznej
o rozstrzygnięcie kwestii spornych.
III. Ocena realizacji zmian wprowadzonych do kontraktu socjalnego nastąpi w dniu
...................................................................................................................................................7)
.
IV. Strony kontraktu socjalnego mogą, przed dniem oceny realizacji zmian wprowadzonych
do kontraktu socjalnego, uzgodnić konieczność wprowadzenia dodatkowych zmian
w kontrakcie socjalnym.
V. Osoba/rodzina zawierająca kontrakt socjalny została zapoznana z treścią art. 11 ust. 2 oraz
art. 109 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. Nr 64, poz. 593, z późn.
zm.).
VI. Sporządzono w dwóch jednobrzmiących egzemplarzach, po jednym dla każdej ze stron.
............................... …………………………. …………………………............................
(data i podpis osoby (data, podpis i pieczątka
zawierającej kontrakt socjalny) pracownika socjalnego)
_________
1)
W przypadku rodziny wpisać w kolejnych rubrykach dane wszystkich członków rodziny, których będą
dotyczyć postanowienia kontraktu socjalnego.
2)
W odniesieniu do podstawowej przyczyny powodującej trudną sytuację życiową, z uwzględnieniem
indywidualnych cech osoby (osób) podpisujących kontrakt socjalny.
3)
Wpisać osoby będące stronami, z którymi zawiera się kontrakt socjalny, zgodnie z tabelą w pkt I.
4)
W kolejnych rubrykach wpisać zobowiązania odnośnie do celów szczegółowych, o których mowa w pkt
II.4.2: a), b), c), d),e).
5)
Wypełnić w odniesieniu do celów określonych w kontrakcie socjalnym.
6)
W kolejnych rubrykach wpisać zobowiązania odnośnie do celów szczegółowych, o których mowa w części I
w pkt II.4.2: a),b), c), d), e).
7)
Do kolejnej oceny stosuje się część II wzoru kontraktu socjalnego. Gdy przedmiotem oddziaływań staje się
jednostka, grupa społeczna czy rodzina istotnym źródłem informacji staje się: rozmowa, wywiad,
obserwacja, analiza dokumentów osobistych lub urzędowych. Stwarzają one szansę bardziej
wszechstronnego głębokiego rozpoznanie sytuacji życiowej klienta, przyczyn, które skłoniły go do
poszukiwania pomocy, oczekiwań w radzeniu pod adresem instytucji, dotychczasowych doświadczeń
w radzeniu sobie z trudnościami oraz ważne jest właściwe zdefiniowanie problemu.

23
Podstawowym narzędziem poznawania podopiecznego jest tzw. wywiad środowiskowy
(społeczny). Wywiad to jedna z najbardziej rozpowszechnionych w badaniach socjologiczno-
-psychologicznych technik uzyskiwania informacji o opiniach, postawach, przekonaniach
dotyczących życia badanych osób. Umiejętnie prowadzona rozmowa i właściwie
przygotowany wywiad jest nieocenionym źródłem wiedzy o kliencie. Istnieją pewne warunki,
od których zależy to czy wywiad spełni swoje funkcje:
1) od przygotowania wywiadu,
2) okoliczności w których dochodzi do kontaktu między podopiecznym a opiekunem, gdzie
istotne jest kto był inicjatorem rozmowy czy jest to pierwsze czy kolejne spotkanie,
3) miejsce, w którym wywiad się odbywa – obecność osób trzecich możliwość zachowania
dyskrecji, komfort fizyczny i psychiczny,
4) wcześniejsze pozytywne doświadczenia w kontaktach między opiekunem
a podopiecznym [21].
Kwestionariusz wywiadu środowiskowego jest podstawowym narzędziem pracy
pracownika socjalnego. Kwestionariusz wywiadu pozwala na poruszenie zagadnień
dotyczących samego podopiecznego, jego rodziny, dotykających go problemów, a
jednocześnie dane demograficzne, informacje o sytuacji zawodowej, mieszkaniowej,
zdrowotnej, itp.
Wzór kwestionariusza wywiadu środowiskowego zawarty jest w Dzienniku Ustaw z dnia
4 maja 2005 r. nr 77 poz.672 (Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia
19 kwietnia 2005 r. w sprawie przeprowadzenia wywiadu środowiskowego).
Kwestionariusz wywiadu środowiskowego składa się z IX części, które odpowiednio
dotyczą:
– osób ubiegających się o przyznanie świadczeń pomocy społecznej oraz dziecka
kierowanego do placówki opiekuńczo-wychowawczej (część I);
– osób o których mowa w art. 103 ustawy z dn. 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej
(część II);
– osób o których mowa w art. 103 ustawy z dn. 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej
(część III);
– osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej (część IV);
– osób zgłaszających gotowość do pełnienia funkcji rodziny zastępczej (część V);
– rodziny zastępczej ubiegającej się o przyznanie pomocy pieniężnej na częściowe
pokrycie kosztów utrzymania dziecka (część VI);
– oceny sytuacji opiekuńczo-wychowawczej dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej
(część VII);
– osób ubiegających się o pomoc pieniężną na usamodzielnienie, pomoc pieniężną na
kontynuowanie nauki (część VIII);
– osób, które posiadają status uchodźcy (część IX).
Obserwacja to celowe, ukierunkowane, zamierzone oraz systematyczne postrzeganie
badanego przedmiotu, procesu lub zjawiska [29, s. 52].
Cechy obserwacji to: celowość, planowość, premedytacja, aktywność, systematyczność.
W zależności od sposobów dokonywania obserwacji w badaniach społecznych wyróżnia się
następujące rodzaje obserwacji:
– bezpośrednia – badacz sam zbiera dane, np. podczas wywiadu,
– pośrednia – badacz nie uczestniczy w zbieraniu danych i nie ma wpływu na ich
powstawanie np. korzysta z akt,
– uczestnicząca – obserwuje wchodząc do grupy,
– nieuczestnicząca (z zewnątrz),
– kontrolowana – w oparciu o kwestionariusz,
– niekontrolowana – prowadzona swobodnie w sposób ustalony przez badacza,

24
– jawna – badani wiedzą, że są obserwowani,
– ukryta – badani nie wiedzą, że są obserwowani [20, s. 78].
Obserwacja dostarcza informacji, których nie udałoby się uzyskać w inny sposób. Pozwala
uzupełnić wiedzę o podopiecznym, wychwycić problem, który osoba chciałaby ukryć, np.
przemoc, co ma ogromny wpływ na ukierunkowanie pracy socjalnej [14, s. 64].
Analiza dokumentów
Analiza – (gr. analysis – rozbiór), myślowe lub fizyczne rozkładanie jakiejś całości na
części składowe w celach poznawczych, tj. w celu poznania tych części i związków między
nimi, lub w celach praktycznych [18, s. 26].
Analiza dokumentów polega na uporządkowaniu i interpretacji zawartych w nich treści
pod kątem problemu badawczego lub także hipotezy roboczej. Charakterystyczną jej cechą,
jest to, że dotyczy ona w dużej mierze nie tylko materiału otrzymanego w procesie
zainicjowanych specjalnie badań, lecz także w wyniku działań nie związanych bezpośrednio
z podejmowanym procesem badawczym. Zależy to od dokumentu poddanego analizie.
Chodzi tu o dokumenty szeroko rozumiane, obejmujące nie tylko dokumenty archiwalne
w ścisłym znaczeniu tego słowa, lecz także o aktualne wytwory podopiecznych, jak: rysunki,
listy, pamiętniki, twórczość literacka [18, s. 66].
Rozróżniamy typy dokumentów:
a) dokumenty zebrane w sposób systematyczny:
− dokumenty naukowe – dokumenty, na które składają się artykuły w czasopismach
naukowych itp. Są bardzo ważnym materiałem źródłowym dla badacza, jednak trzeba
sprawdzić czy są godne zaufania, czy są aktualne i czy są kompletne,
− opracowania statystyczne – to wszelkiego rodzaju zestawienia danych statystycznych,
np. roczniki, okresowe sprawozdania, zestawienia itp.,
− dokumenty kompilacyjne – kompilacjami nazywamy takie dzieła, które składają się
z wielu fragmentów. Są to najczęściej zbiory danych metodycznych, np. książka
adresowa, książka telefoniczna, katalog biblioteczny, rozkład jazdy pociągów itd.,
b) dokumenty okolicznościowe:
− dokumenty osobiste – dokumenty, które wyrażają osobiste odczucia i spostrzeżenia
autora. Są to między innymi: listy, autobiografie, pamiętniki, dzienniki, wywiady,
wyznania,
− notatki – pozwalają na względnie dokładne i bezpośrednie odtworzenie danych
wydarzeń. Zaliczamy tutaj: protokoły, stenogramy, zapisy, utrwalone na taśmach
magnetofonowych,
− sprawozdania – przedstawiają fakty z pewnym opóźnieniem, ponieważ mogą to być
sprawozdania z wydarzeń tygodnia, miesiąca a nawet z kilku miesięcy. Należą tutaj:
doniesienia, meldunki, raporty, itp. Im dłuższy okres od wydarzenia do sporządzenia
dokumentu tym zapiski mogą być mniej dokładne.
Problem wiarygodności danych zawartych w dokumentach.
Sprawa wiarygodności dokumentów jest bardzo ważna, bo wiąże się z nią wartość
poznawcza. W przypadku dokumentów systematycznych można o ich wiarygodności sądzić
na podstawie, np. zasadności ich założeń metodologicznych, sposobów gromadzenia danych
i rzetelności źródeł, na jakich się opierają [21]. Inaczej sprawa się opiera na dokumentach
okolicznościowych. Tutaj sprawa jest skomplikowana, bo trzeba brać pod uwagę
wiarygodność autora dokumentu. Autor mógł wyolbrzymić pewne sprawy dla „podniesienia”
rangi swojej osoby [21].
Badania ankietowe
To badania przeprowadzane na zasadzie wywiadu pisemnego, w którym istotną rolę
odgrywa ankieta. Stosuje się je w celu możliwie szybkiego przebadania dużej zbiorowości
ludzi. Badania te są oszczędnością czasu i środków, ponieważ nie potrzeba tu respondenta,

25
który prowadzi badanie i zadaje pytania każdej osobie osobno, lecz rozprowadza albo rozsyła
odpowiednią ilość ankiet do badanych ludzi, które są wypełniane bez jego udziału. Rola
badającego w tej metodzie ogranicza się jedynie do opracowania ankiety i wyboru osób, które
zmierza przebadać. Analizą ankiet przeważnie zajmuje się już inna osoba. Ankieta ma
charakter bezosobowy i anonimowy, co pozwala na bardziej szczere odpowiedzi badającego,
niż w wywiadach ustnych. Ankietę od wywiadu odróżniają 3 cechy:
1. stopień standaryzacji pytań,
2. zasady jej przeprowadzania związane, w tym różnice dystansu społecznego pomiędzy
badanym a badającym,
3. zakres i „głębokość” problematyki [20, s. 86].
Pomimo wszystkich zalet ankieta ma też wady [22]:
a) w bezpośrednich rozmowach można uwzględnić indywidualne różnice respondentów,
natomiast w badaniach ankietowych jest to nie możliwe. Trudno byłoby dostosować
ankietę do każdego z bliżej nieznanych nam respondentów,
b) w każdej badanej grupie są tacy ludzie, którzy z różnych przyczyn nie umieją dobrze
wypełnić ankiety. Im bardziej złożona ankieta tym tych ludzi będzie więcej. Dużo ludzi
ma też problemy z pisemnym formułowaniem swoich myśli,
c) w każdej ankiecie pojawiają się pytania, które mogą wywoływać różne skojarzenia
u poszczególnych osób. Powoduje to rozbieżności w interpretowaniu odpowiedzi,
d) ankieta nie daje możliwości notowania co respondent mówi, jak gestykuluje, jaką ma
mimikę w chwili wypełniania ankiety. Nie daje odebrać przejawów uczuć respondenta,
skupia się tylko na zbieraniu danych o charakterze ilościowym,
e) zdarza się że, duży odsetek ankiet, najczęściej, pocztowych po prostu przepada.
Ze względu na sposób rozprowadzenia ankiet, wyróżnia się typy:
1) środowiskowe – rozprowadzane przez ankietera w wybranym środowisku, np. wśród
pracowników,
2) prasowe – załączone do gazet, czasopism osobno lub na ich łamach,
3) pocztowe – respondent rozsyła ankiety na dane adresy poszczególnych osób wybranych
do badania. Tutaj jednak trzeba się przygotować na fakt, iż duży odsetek ankiet nie wróci,
co wiąże się większym nakładem sił i środków.
Oprócz wymienionych typów ankiet można wyróżnić także:
− ankiety jawne – to takie, które wskazują na osobę respondenta, np. imienne bądź mogą
wskazywać na osobę ze względu na zawarte w nich pytania, np. pytania o zawód ojca,
miejsce urodzenia itp.,
− ankiety anonimowe – nie są podpisywane jak i nie zawierają pytań, które mogłyby
ujawnić osobę respondenta.
Zasady opracowywania ankiet.
Ankieta dobrze i poprawnie przygotowana budzi zaufanie i prowadzi do jej wypełnienia.
W przeciwnym razie na pewno nie będzie wypełniona i trafi do kosza. Aby dobrze się
przygotować do stworzenia ankiety, na początek trzeba zadać sobie pytania:
– z jakich elementów powinna się składać ankieta?
– jaką formę i treść powinny mieć jej poszczególne elementy?
– jaki wygląd zewnętrzny powinna mieć, aby zachęcała do rozwiązania? [21]
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest kontrakt socjalny?
2. Jakie znasz etapy kontraktu socjalnego?
3. Jaki powinien być prawidłowo sformułowany cel?

26
4. Na jakie pytania powinniśmy odpowiedzieć, chcąc dokonać oceny?
5. Jak zdefiniujesz termin „działania” zawarty w kontrakcie socjalnym?
6. Ile jest części kwestionariusza wywiadu środowiskowego?
7. Co to są badania ankietowe?
8. Jakie znasz typy dokumentów?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie1
Zapoznaj się z przygotowanym tekstem dotyczącym analizy dokumentów, a następnie
wykonaj planszę ukazującą: strukturę, formę i treść ankiety, rodzaje pytań, a także jej wygląd.
3) zapoznać się z tekstem,
4) wybrać i zapisać najważniejsze elementy ankiety,
5) wykonać planszę,
6) zaprezentować efekty ćwiczenia,
7) wziąć udział w dyskusji.
– brystol dowolnego formatu,
– linijka,
– tekst przewodni.
Ćwiczenie 2
Do sformułowanych poniżej celów zawartych w kontrakcie socjalnym zaplanuj
odpowiednie działania (pkt. III kontraktu socjalnego).
4. Cele, które ma osiągnąć osoba/rodzina, umożliwiające przezwyciężenie trudnej sytuacji
życiowej:
4.1. Cel lub cele główne Bezradność w prowadzeniu gospodarstwa domowego.........................
…………………………………………………………………………………………………...
4.2. Cele szczegółowe i przewidywane efekty działania:
a) nabycie umiejętności dbania o higienę osobistą.......................................................................
.......................................................................................................................................................
b) nabycie umiejętności sporządzania posiłków…......................................................................
.......................................................................................................................................................
c) nabycie umiejętności dbania o wygląd mieszkania..................................................................
.......................................................................................................................................................
d) nabycie umiejętności organizowania wolnego czasu...............................................................
.......................................................................................................................................................
e) nabycie umiejętności gospodarowania środkami finansowymi……………………………… ....
...... ......................................

27
Przewidywane efekty działań:
Ad. a) Pani X ciało umyte, włosy uczesane, dłonie czyste, paznokcie obcięte.
Ad. b) Pani X potrafi przygotować śniadanie, kolację oraz dwudaniowy obiad, potrafi
odpowiednio dobrać produkty żywnościowe, podać posiłki w czystych naczyniach oraz
porach dnia wyznaczonych do ich spożycia.
Ad. c) W domu jest czysta podłoga, brak śladów kurzu na meblach, odkurzony dywan, brak
pajęczyny na ścianach, naczynia pozmywane, ułożone w miejscu dla nich przeznaczonym,
ubrania złożone w szafie, stół czysty.
Ad. d) Pani X dzieli obowiązki domowe pomiędzy wszystkich członków rodziny, zaprzestaje
ciągłego oglądania TV, podczas wykonywania prac domowych koncentruje się na
wykonywanej czynności, nie przerywa jej na obejrzenie serialu, poświęca czas wolny na
odpoczynek na świeżym powietrzu, zabawę z dziećmi, bądź swoje hobby.
3) zapoznać się z powyżej sformułowanymi celami kontraktu socjalnego,
4) zaplanować odpowiednie działania,
5) zaprezentować efekty ćwiczenia.
– poradnik dla ucznia,
– przykładowy wypełniony kontrakt socjalny.
Ćwiczenie 3
Posługując się Internetem, bądź korzystając z biblioteki zapoznaj się z zamieszczonymi
w Dzienniku Ustaw z dnia 4 maja 2005 r., nr 77 poz. 672 wzorami kwestionariusza wywiadu
środowiskowego. Następnie skopiuj jedną z części i przedstaw na zajęciach.
2) zorganizować stanowisko pracy,
4) udać się do biblioteki, bądź skorzystać z Internetu,
5) skopiować jedną część kontraktu socjalnego,
6) przedstawić kopię dokumentu na zajęciach,
7) wziąć udział w dyskusji.
– Dziennik Ustaw z dnia 4 maja 2005 r., nr 77 poz. 672,
– komputer z dostępem do Internetu.

28
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić czym jest kontrakt socjalny? □ □
2) scharakteryzować prawidłowo sformułowany cel? □ □
3) sformułować zawierane w kontrakcie socjalnym cele główne
i szczegółowe na podanym przykładzie? □ □
4) sformułować działania jakie ma wykonać osoba, z którą zawiera się
kontrakt socjalny? □ □
5) scharakteryzować wzór kwestionariusza wywiadu środowiskowego
zawarty w Dzienniku Ustaw z dnia 4 maja 2005 nr 77 poz. 672? □ □
6) określić strukturę ankiety, formę i treść, rodzaje pytań, a także
jej wygląd zewnętrzny? □ □

29
4.3. Charakterystyka diagnozy społecznej oraz sposoby
monitorowania pracy socjalnej
Termin „diagnoza” zapożyczony jest z języka medycznego i oznacza „poznanie”
(diagnosis), definiowany jest jako „rozpoznanie jakiejś choroby poprzez jej symptomy”
[2, s. 141]. Współczesna interpretacja tego terminu podkreśla dwa jego składniki:
– zebranie potrzebnych danych,
– krytyczne ich opracowanie w drodze rozumowania.
Diagnoza jest obecnie terminem rzadko używanym w pracy socjalnej. Termin ocena
wydaje się bardziej odpowiedni do wyjaśnienia postępowania podejmowanego w pracy
socjalnej. Diagnoza stawia podopiecznego w postawie biernej, a pracownika
w zaangażowanej. Ocena zakłada, natomiast uczestnictwo podopiecznego, czyli jest to
pojęcie bardziej adekwatne dla pracy socjalnej, która stawia na partnerstwo [2, s. 141].
W zależności od fazy działania wyróżnia się następujące oceny (P. Vinter) [2, s. 141]:
Ocena wstępna – to pierwsza ocena podopiecznego i jego sytuacji. Ma ona charakter
intuicyjny, spontaniczny. W większym stopniu oparta jest na odniesionym wrażeniu, niż na
faktach. Jej celem jest ocena czy samodzielnie będzie się prowadzić daną sprawę, czy też
kieruje się daną osobę do kompetentnej instytucji.
Ocena operacyjna – służy wskazaniu celów i stworzeniu projektu działania. Dokonuje się jej
w trakcie pierwszych kontaktów i pierwszych działań. Ocena operacyjna zakłada konieczność
uprzedniego zapoznania się z problemem przy udziale podopiecznego. Następuje po
przeprowadzeniu analizy sytuacji. Oceny operacyjne dokonuje się w miarę podejmowania
działań. Poddaje się ją weryfikacji i uaktualnieniu.
Ocena końcowa rezultatów działania – to przybliżony pomiar zmian, jakie się dokonały.
Ocena ta zmierza do zakończenia metodycznego działania oraz doprowadzenia do końca
podjętych zobowiązań. Jest ona konsekwencją oceny rezultatów działania.
Cechy charakteryzujące ocenę:
– skupia się na trudnościach, które należy rozwiązać,
– jest procesem ciągłym i dynamicznym, jest zawsze prowizoryczna,
– subiektywność,
– aspekt ideologiczny,
– uczestniczy w niej podopieczny [2, s. 134-139].
Diagnoza społeczna – oznacza rozpoznanie warunków życia jednostki i rodziny na
podstawie objawów, w oparciu o znajomość ogólnych prawidłowości w danej dziedzinie,
a następnie rozpoznanie sił jednostki i jej najbliższego środowiska tak, aby terapia,
kompensacja, profilaktyka lub ratownictwo było racjonalne i skuteczne [13, s. 23].
Grupy błędów diagnostycznych:
1. Błędy obserwacji:
– niespostrzeganie istniejących cech,
– nie wywoływanie przez diagnozę objawów,
– spostrzeganie objawów w zmienionej ilościowej lub jakościowej postaci,
– spostrzeganie objawów nieistniejących.
2. Błędy rozumowania:
– niezupełna eliminacja – odrzucanie elementów nieistotnych,
– błąd fałszywej przyczyny – mylenie ze skutkami,
– błąd atrybucji – przypisywanie osobie cech, których nie posiada,
– nieprawidłowe odczytywanie objawów.

30
3. Błędy techniczne:
– np. źle skonstruowany wywiad [21].
Diagnoza zawiera w sobie szereg aspektów, które S. Ziemski nazywa „diagnozami
cząstkowymi”. Diagnoza rozwinięta ma pięć etapów, które wzajemnie się uzupełniają:
1. Aspekt identyfikacyjny – diagnoza przyporządkowująca, diagnoza klasyfikacyjna albo
typologiczna.
2. Aspekt genetyczny – diagnoza genetyczna – skupia się na przyczynach trudności.
3. Aspekt celowościowy – diagnoza znaczenia.
4. Aspekt fazy – diagnoza fazy.
5. Aspekt rozwojowy, czyli prognostyczny – diagnoza prognostyczna [21].
A zatem aby zdiagnozować daną sytuację:
1. Zbiera się dane i na tej podstawie określa stan rzeczy, dążąc do jego wielokrotnego
wyjaśnienia – szuka się odpowiedzi na pytanie – do jakiego znanego (z literatury lub
doświadczenia praktycznego) typu należy badany stan rzeczy – diagnoza
przyporządkowująca (klasyfikacyjna, typologiczna); diagnoza ta zaszeregowuje badane
zjawiska do pewnego etapu, jest ona wstępnym określeniem badanego stanu rzeczy –
klasyfikację podopiecznego do jednej z grup dyspanseryjnych, np.: alkoholizm – nie jest
to problem lecz klasa co jeszcze niczego nie wyjaśnia.
2. Jakie są przyczyny danego stanu rzeczy – diagnoza genetyczna, czyli kazualna-
przyczynowe wyjaśnianie danej sytuacji, poszukiwanie, wyjaśnianie uwarunkowań
objawów spotykanych w środowisku – ustalanie jaka jest przyczyna danego zjawiska.
3. Jaki ma znaczenie dany składnik/czynnik badanego stanu rzeczy dla jego całokształtu-
diagnoza celowościowa – szczególnie ważna w tych przypadkach, gdy rozpoznajemy stan
rzeczy, który zawiera w sobie lub jest uwarunkowany zjawiskami sprzężonymi: inaczej
diagnoza znaczenia – wyjaśnia znaczenie dla danego układu – jednostki, rodziny,
występujących objawów dysfunkcyjnych oraz ustala stopień jego szkodliwości, np.: czy
niepełnosprawność podopiecznego jest zasadniczą przyczyną jego bezrobocia, czy też ma
znaczenie minimalne, gdyż faktycznie posiada on bardzo niskie kwalifikacje zawodowe.
4. W jakiej fazie przebiegu znajduje się badany stan rzeczy – diagnoza fazy – ważna ze
względu na zmienność przedmiotu działania: ustala się, w jakim stadium znajduje się
badane zjawisko – wstępnym, rozwiniętym, końcowym.
5. Jak dalej będzie rozwijał się dany stan rzeczy – diagnoza rozwojowa, prognostyczna –
wskazuje co się będzie działo dalej, w jakim kierunku zjawisko się rozwija lub rozwinie.
Należy pamiętać, że nie w każdym przypadku diagnozowania występują wszystkie
aspekty diagnozy i nie zawsze wszystkie są jednakowo ważne. Jednak przynajmniej dwa,
spośród ww., powinny być w każdym przypadku uwzględnione w czynnościach
diagnostycznych, a mianowicie: diagnoza przyporządkowująca, diagnoza genetyczna lub
przyczynowa [2, s. 143-152].
Zakres diagnozy społecznej (wg M. Richmond):
– wiek, płeć (cechy zdeterminowane przez naturę),
– sytuacja zawodowa,
– sytuacja materialna,
– sytuacja rodzinna,
– sytuacja bytowa,
– sytuacja zdrowotna,
– zainteresowania,
– możliwości samodzielnego pokonania trudności.
Konieczne jest badanie tzw. ścieżek życia:
– ścieżka rodzinna,
– ścieżka edukacyjna,

31
– ścieżka zawodowa,
– ścieżka aktywności społecznej,
– ścieżka systemu wartości.
Podsumowując można powiedzieć, że diagnoza – ocena sytuacji podopiecznego –
powinna składać się z następujących elementów:
– przyczyny trudnej sytuacji życiowej oraz źródła tych przyczyn,
– mocne strony osoby, rodziny i zasoby środowiska,
– słabe strony osoby/rodziny oraz ograniczenia, bariery i przeszkody w środowisku.
Trzeba zaznaczyć, ze diagnoza nie jest czymś ostatecznym. W miarę budowania
prawidłowej współpracy między podopiecznym a opiekunem w domu pomocy społecznej
zmienia się również diagnoza. Zdarza się również, że w życiu podopiecznego nagle następują
takie wydarzenia, które powodują całkowitą zmianę diagnozy – oceny [30, s. 5].
Monitorowanie działań pracy socjalnej
Monitorowanie zawiera w sobie kilka działań, które mają na celu zastosowanie wobec
podopiecznego pewnych środków przymusu i nadzoru. Do takich zaliczamy:
a) kontynuowanie pracy,
b) narzucanie wymogów i ograniczeń,
c) nadzorowanie.
Wszystkie one narzucają działanie przy użyciu autorytetu. Źródłem autorytetu są przepisy
prawa, instytucje społeczne, kompetencja i doświadczenie zawodowe pracownika. Na tym
etapie pracy z podopiecznym nie można zapomnieć, że ma on prawo do decydowania
o własnym życiu zgodnie z własną wolą i nikt nie może nakłonić go do zmodyfikowania
wyboru jego drogi życiowej jeśli on sam tego nie chce [2, s. 200].
Ad. a) kontynuacja pracy – rozumiemy tu spotkania i wizyty domowe z podopiecznymi,
z którymi już nie prowadzi się stałej pracy, ale u których pojawia się obawa o pojawienie się
okresowych trudności. Spotkania te mają na celu sprawowanie dyskretnego nadzoru. Tę
formę stosuje się przede wszystkim wobec jednostek lub rodzin rzadziej wobec grupy
podopiecznych.
Ad. b) narzucanie wymagań i ograniczeń – działania te wywodzą się z modelu relacji
między rodzicami i dziećmi. Rodzice posiadają autorytet, w jaki wyposaża ich pełniona przez
nich rola, stosują ograniczenia i nakazy oraz mają wymagania w stosunku do swoich dzieci.
Ten typ działania jest często używany w celu pobudzania i mobilizacji podopiecznego,
nakłonienia go do działania. Nakładane na podopiecznego wymagania muszą być
współmierne do jest dla niego możliwe do wykonania pod względem fizycznym,
intelektualnym i emocjonalnym. Narzucanie ograniczeń przybiera pewne aspekty zbliżone do
stawiania wymagań. Chodzi o stworzenie pewnych ram, w których praca jest możliwa.
Ad. c) działanie mające na celu odcięcie podopiecznego od pewnych zachowań lub
szybkie wykrycie trudności podopiecznego. Mają one na celu normalizację, to znaczy
doprowadzenie do tego, aby podopieczny respektował normy społeczne (nie kradł, nie pił,
wydatkował rozsądnie pieniądze pochodzące z zasiłku rodzinnego) [2 s. 201-207].
1. Co to jest diagnoza?
2. Jakie znasz cechy dobrej diagnozy?
3. Z jakich trzech podstawowych elementów powinna składać się diagnoza społeczna?
4. Jaki jest zakres diagnozy społecznej?
5. Jakie są grupy błędów diagnostycznych?
6. Jakie znasz środki przymusu i nadzoru?
7. Jakie są cechy środków przymusu i nadzoru?

32
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zdefiniuj pojęcie diagnozy społecznej, określ jej etapy i cechy. Określ grupy błędów
diagnostycznych. Uzupełnij tabelę.
4) zdefiniować pojęcie diagnozy,
5) przygotować tabelę wg wzoru,
6) wpisać do tabeli etapy i cechy diagnozy oraz grupy błędów diagnostycznych,
7) zaprezentować wyniki pracy.
– przykładowo opracowana diagnoza dowolnego przypadku,
– wzór tabeli:
Diagnoza społeczna
Etapy diagnozy Grupy błędów diagnostycznych Cechy dobrej diagnozy
1. 1. 1.
2. 2. 2.
3.
4.
3. 3.
5.
– papier formatu A0.
Ćwiczenie 2
Dokonaj charakterystyki działań mających na celu zastosowanie wobec podopiecznego
środków przymusu i nadzoru. Podaj cechę wspólną wszystkich opisanych działań. Sformułuj
wnioski.
4) scharakteryzować działania mające na celu zastosowanie wobec podopiecznego środków
przymusu i nadzoru,
5) zapisać cechę wspólną łączącą opisane działania,
6) zapisać wnioski,
– papier formatu A4,
– przybory do pisania i rysowania.

33
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie diagnozy? □ □
2) określić czym charakteryzuje się diagnoza? □ □
3) rozpoznać typy błędów diagnostycznych? □ □
4) dokonać diagnozy na podstawie opisu sytuacji? □ □
5) określić jakie działania zaliczamy do środków przymusu i nadzoru? □ □
6) scharakteryzować działania zaliczane do środków przymusu i nadzoru? □ □
7) podać cechę wspólną łączącą działania zaliczane do środków przymusu
i nadzoru? □ □

34
4.4. Projektowanie działań nastawionych na zmianę sytuacji
podopiecznego
Projekt socjalny jest to ograniczone w czasie i przestrzeni społecznej przedsięwzięcie
o charakterze pomocowym. Zwykle jest on kojarzony z określonym programem pomocy,
zmian lub akcją socjalną w ramach danej instytucji lub środowiska. Projekt powstaje
w następujących fazach:
1. Konceptualizacji – spojrzenie na projekt z punktu racjonalnego działania.
2. Operacjonalizacji – konkretyzacja celu głównego i celów szczegółowych.
3. Ewaluacji – nie tylko ocena celów i metod realizacji projektu, lecz również ocenia zamian
u tych, do których działanie zostało skierowane, a także wszystkich pozostałych
uczestników projektu [10, s. 138].
Opiekun w domu pomocy społecznej jest jednym z elementów biorących udział
w projekcie, obok instytucji, która go zatrudnia, prowadzenia swojej polityki socjalnej,
podopiecznych, którymi mogą być: jednostka, grupa, rodzina, społeczność oraz instytucje
współpracujące w jego realizacji. Prowadzi on działania metodyczne, tzw. profesjonalne
i świadome formy aktywności, które nastawione są na pozytywną modyfikację sytuacji,
w której znajduje się podopieczny. Złożona realizacja projektu wiąże się z przyjęciem pewnej
strategii działania, którą można zdefiniować jako sztukę zaangażowania całego zbioru
środków na rzecz osiągnięcia celów. W określeniu strategii można brać pod uwagę takie
komponenty jak: zasoby ludzkie, materialne, instytucjonalne i czasowe, cechy
osobowościowe i predyspozycje indywidualne osób biorących udział w projekcie.
Generalnie projekt socjalny nastawiony jest na dokonywanie zmian jednostkowych,
grupowych i środowiskowych, które są ściśle związane z realizacją zadań pomocy społecznej
[10, s. 140].
Socjologiczne, psychologiczne i pedagogiczne wymiary projektu
Aspekt socjologiczny projektu wiąże się z założeniem, że współczesne społeczeństwo
akceptuje projekty nastawione na pobudzanie inicjatyw i aktywności jednostkowych
i środowiskowych, które warunkują rozwój społeczny.
Aspekt psychologiczny wiąże się ze stawianiem pytań, co do psychologicznych źródeł
czy zasadności projektu, jak i jego skutków, które za sobą pociągnie, zwłaszcza zaś zmian
osobowościowych. Zastosowanie podejścia psychologicznego sprawi, że w projektowaniu
działania metodycznego opiekun musi uwzględniać pragnienia, potrzeby, oczekiwania
i indywidualne predyspozycje jednostki lub grupy i świadomie ukierunkowuje je w ten
sposób, by jednostka lub grupa poczuła się wzmocniona i dowartościowana w swej
autonomii.
Aspekt pedagogiczny polega na uruchamianiu czynników „siły społecznej”, na
ulepszaniu środowiska życia. Wyraża się ona w takich cechach jak: globalność
(wykorzystywanie całokształtu wiedzy o człowieku), dynamice (aktywny stosunek do
rzeczywistości), kompensacji (uzupełnianiem braków), wartościowaniu (wychowawcze
podejście do pracy socjalnej).
Powstawanie projektu i jego realizacja
Na projekt socjalny składają się: analizy problemu społecznego – sytuacji jednostki,
grupy, instytucji; teorie stanowiące uzasadnienie podjętych działań; cele wywoływania zmian
jednostkowych, grupowych, środowiskowych ukierunkowane na działalność pomocniczo-
-wychowawczą [10, s. 144].

35
Etapy projektu socjalnego
1. Zdefiniowanie problemu socjalnego jednostki (grupy, środowiska lokalnego), który staje
się potencjalnym obiektem działań socjalnych, np. dotychczasowe formy pomocy
społecznej niepełnosprawnemu podopiecznemu w formie wsparcia terapeuty,
pracowników domu pomocy społecznej, innych podopiecznych nie dają rezultatów,
a wręcz następuje pogorszenie funkcjonowania jednostki w domu pomocy społecznej.
Dla opiekuna w domu pomocy społecznej może stanowić to problem i pewne wyzwanie
do zmiany dotychczasowych działań.
2. Wstępna analiza problemu może dotyczyć rozmiaru pojawiającego się problemu
i działań, które dotychczas były podejmowane.
3. Usytuowanie problemu w kontekście teorii społecznych, stanowiących uzasadnienie
projektowanych zmian.
4. Określenie celu projektu oraz zadań, którym jego wdrażanie ma służyć. Celem projektu
usprawniania pomocy osobom niepełnosprawnym może być stworzenie punktu
konsultacyjno-terapeutycznego dla osób niepełnosprawnych, w którym radą służyliby nie
tylko specjaliści, ale także inne osoby niepełnosprawne, które radzą sobie znacznie lepiej
z podobnym problemem.
5. Opracowanie założeń metodologicznych:
a) związanych z diagnozowaniem potrzeb jednostek, grup – które są podmiotem działań
socjalnych (opracowanie metod, technik, narzędzi badawczych, służących analizie
sytuacji, np. studium przypadku jednego niepełnosprawnego podopiecznego,
wzbogacona wywiadami z innymi osobami niepełnosprawnymi, pensjonariuszami
domu pomocy społecznej, wywiadami z najbliższą rodziną, personelem domu pomocy
społecznej, czy też analizą zgromadzonej dokumentacji, statystyk, itp.),
b) związanych z realizacją projektu (dobór metody).
6. Analiza założeń metodologicznych w kontekście potrzeb jednostkowych i społecznych
zgodnie z możliwościami realizacyjnymi. Muszą być uwzględnione warunki lokalowe,
zasoby personelu, i akceptacja samych członków projektu, do których jest on skierowany.
7. Ustalenie planu pracy:
a) zdefiniowanie kolejnych etapów działań metodycznych podejmowanych w ramach
projektu,
b) przyjęcie i uzgodnienie z osobami biorącymi udział w projekcie form i metod
realizacji,
c) określenie kompetencji i zadań osób i instytucji uczestniczących w projekcie,
d) sprecyzowanie materialnych i strukturalnych aspektów projektu,
e) określenie ram czasowych projektowanego działania.
8. Wdrażanie projektu, w ramach którego powinno następować systematyczne
weryfikowanie przyjętych założeń i ich zgodności z planem w formie wymiany informacji
między osobami biorącymi udział w projekcie.
9. Analiza recepcji projektu przez jego uczestników, która powinna następować w końcowej
fazie realizacji. Może być dokonana na podstawie wypowiedzi, frekwencji, obserwacji
zajęć.
10. Opracowanie wniosków dotyczących: recepcji projektu, czynników sprzyjających
i utrudniających proces realizacji oraz rekomendacji praktycznych, które mogą być
wykorzystane w doskonaleniu profesjonalnego działania socjalnego w następnych
projektach [10, s. 145-148].

36
1. Co to jest projekt socjalny?
2. Jaki jest cel projektu socjalnego?
3. Jakie są etapy projektu socjalnego?
4. Na czym polegają fazy konceptualizacji, operacjonalizacji i ewaluacji w projekcie
socjalnym?
5. Na czym polegają poszczególne wymiary projektu socjalnego?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opracuj projekt pomocy podopiecznemu domu pomocy społecznej, na podstawie
przykładowego projektu.
3) zapoznać się z podanym przykładem projektu,
5) napisać swój własny projekt,
– arkusze papieru,
– przykład projektu socjalnego (Załącznik 1).
Załącznik 1. Przykład projektu socjalnego
Tytuł: Projekt działań samopomocowych dla osoby niepełnosprawnej poruszającej się na
wózku inwalidzkim.
Wstęp
Celem projektu jest wzajemna wymiana doświadczeń w zakresie samoobsługi osoby
poruszającej się na wózku inwalidzkim oraz wzajemne wsparcie w rozwiązywaniu
codziennych problemów związanych z niepełnosprawnością oraz wsparcie psychologiczne
w momentach trudnych dla Pana X. Projekt będzie realizowany przez co najmniej 12
miesięcy.
Charakterystyka problemu
Pan X uległ w IV 2007 roku wypadkowi samochodowemu na skutek, którego porusza się na
wózku inwalidzkim. Przeżywa chwile załamania, zniechęcenia do życia, nie potrafi odnaleźć
się w obecnej sytuacji. Nie wychodzi z domu, nie wykonuje żadnych podstawowych
czynności samoobsługowych typu: jedzenie, mycie itp. Jest w bardzo złym stanie
psychicznym. Dotychczas podejmowane działania tj. rozmowy z psychologiem, zażywanie
leków uspakajających, wsparcie rodziny nie przynoszą rezultatów.
Projekt oparto na założeniach teorii socjologicznych i psychologicznych, według których
społeczeństwo akceptuje projekty nastawione na pobudzanie inicjatyw i aktywności

37
jednostkowych i środowiskowych. Natomiast uwzględnienie indywidualnych potrzeb,
pragnień i oczekiwań, wzmocni osobę w jej poczynaniach.
Adresaci projektu
Projekt adresowany jest do osoby poruszającej się na wózku inwalidzkim.
Partnerzy przy realizacji projektu
Osoba poruszająca się na wózku inwalidzkim od kilku lat, znakomicie funkcjonująca
w środowisku, psycholog, rodzina adresata projektu, wolontariusz.
Sposób oceny projektu
Zebranie informacji zwrotnych od uczestników spotkań, zebranie anonimowych
informacji zwrotnych od samego Pana X oraz jego rodziny na temat jego funkcjonowania po
przeprowadzeniu projektu.
Harmonogram zadań
Lp. Zadania Realizator Termin
1. Dogłębna analiza problemów Pana X oparta
na zebranym materiale.
Opiekun Od 9.IX-20.IX.07
2. Rozmowy z Panem X, jego rodziną
wolontariuszem, psychologiem,
Opiekun Od 22.IX-
29.IX.07
3. Spotkania Pana X z wolontariuszem wolontariusz 1 x w tygodniu
w okresie od 2.XI
do VIII.
Częstotliwość
spotkań może być
dostosowywana do
potrzeb.
4. Spotkania Pana X z psychologiem Psycholog
Rodzina Pana X
1 x w tygodniu
w okresie od 2.XI
do VIII.
Częstotliwość
spotkań może być
dostosowywana do
potrzeb.
5. Dyskusja – wzajemna wymiana spostrzeżeń
co do efektów działań
Opiekun
Psycholog
Rodzina Pana X
Pan X
Wolontariusz
1 raz w miesiącu
przez okres
realizacji projektu
6. Spotkanie podsumowujące efekty podjętych
działań – ocena realizacji projektu.
jw. VIII 2008
Koszty realizacji projektu
Rodzaj wydatku jednostka Koszt w zł Ilość jednostek Udział własny
Psycholog godzina 30 40 1200 zł
Opiekun w domu
pomocy społecznej
godzina 20 80 1600 zł
Telefon Impuls 0,35 100 35,00
Koszt dojazdu Bilet 2,00 80 160

38
Pożądane rezultaty projektu
Systematyczny udział w spotkaniach z wolontariuszem, psychologiem, poprawa
samopoczucia psychicznego Pana X, poprawa funkcjonowania fizycznego, większa
samodzielność w wykonywaniu codziennych czynności, nabycie motywacji do dalszej pracy
nad sobą, ogólna poprawa relacji z rodziną i najbliższymi.
Możliwość kontynuacji projektu
Po zakończeniu projektu z Panem X, może on zostać wykorzystany do pomocy innej
osobie w podobnej sytuacji. Może mieć miejsce zamiana ról Pana X – to On tym razem
będzie pomagał.
Ćwiczenie 2
Określ fazy projektu socjalnego i połącz je z właściwymi definicjami (np. 1c, 2a, itd.).
3) posiadać powyższą rozsypankę definicyjną,
5) połączyć odpowiednio definicje z nazwami faz projektu socjalnego,
– arkusz papieru formatu A4,
– przybory do pisania i rysowania,
– karta ćwiczeń (rozsypanka definicyjna):
1) konceptualizacji,
2) operacjonalizacji,
3) ewaluacji,
a) konkretyzacja celu głównego i celów szczegółowych;
b) nie tylko ocena celów i metod realizacji projektu, lecz również ocenia zamian u tych,
do których działanie zostało skierowane, a także wszystkich pozostałych
uczestników projektu
c) spojrzenie na projekt z punktu racjonalnego działania.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić etapy projektu socjalnego? □ □
2) podać przykład projektu pomocy osobie niepełnosprawnej? □ □
3) scharakteryzować podstawowe cechy projektu socjalnego? □ □
4) określić fazy projektu socjalnego? □ □
5) określić czym jest konceptualizacja, operacjonalizacji i ewaluacja
w projekcie socjalnym? □ □
6) opracować projekt socjalny? □ □

11

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to 11

Similar to 11 (20)

More from Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe

More from Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe (20)

11