Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] z2.02_u

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Lilia Kimber-Dziwisz
Alicja Klimowicz
Realizowanie potrzeb osoby niepełnosprawnej w zakresie
wykorzystania czasu wolnego 346[02].Z2.02
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

1
Recenzenci:
dr Andrzej Niesporek
mgr Ewa Goliszek
Opracowanie redakcyjne:
inż. Danuta Szczepaniak
Konsultacja:
mgr Hanna Całuń
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[02].Z2.02.
„Realizowanie potrzeb osoby niepełnosprawnej w zakresie wykorzystania czasu wolnego”,
zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu asystent osoby niepełnosprawnej.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 4
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Pedagogika czasu wolnego – zadania i zakres zainteresowań 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 8
4.1.3. Ćwiczenia 8
4.1.4. Sprawdzian postępów 9
4.2. Funkcje czasu wolnego 10
4.2.3. Ćwiczenia 11
4.3. Sposoby spędzania czasu wolnego 13
4.4. Organizacja czasu wolnego 16
4.5. Indywidualna i społeczna wartość czasu wolnego 19
4.6. Wypoczynek czynny i bierny 21
4.7. Zainteresowania a sposób spędzania czasu wolnego 24

3
4.8. Środki masowego przekazu a model spędzania czasu wolnego 27
4.9. Organizacja czasu wolnego w placówkach opiekuńczych 30
4.10. Higiena żywienia 33
4.11. Etyka w pracy asystenta osoby niepełnosprawnej 37
5. Sprawdzian osiągnięć 41
6. Literatura 45

4
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy na temat organizowania czasu
wolnego podopiecznych, sposobu spędzania czasu wolnego, organizowaniu czasu wolnego
w placówkach opiekuńczych, higieny żywienia, etyki w pracy asystenta osoby
niepełnosprawnej.
W poradniku zamieszczono:
– wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś posiadać, abyś bez
problemów mógł korzystać z poradnika,
– cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie opanujesz podczas pracy z poradnikiem,
– materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w programie jednostki modułowej,
– zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,
– ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
– sprawdzian postępów,
– sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań (zaliczenie testu potwierdzi opanowanie
materiału całej jednostki modułowej),
– literaturę uzupełniającą.
Schemat układu jednostek modułowych
346[02].Z2
Człowiek niepełnosprawny
w rodzinie i środowisku
346[02].Z2.01
Organizowanie
wsparcia społecznego
346[02].Z2.02
Realizowanie potrzeb osoby
niepełnosprawnej w zakresie
wykorzystania czasu wolnego
346[02].Z2.05
Wspieranie osoby niepełnosprawnej
w załatwianiu spraw urzędowych
346[02].Z2.03
Stosowanie wybranych
form terapii zajęciowej
346[02].Z2.04
Pomaganie osobie niepełnosprawnej
w korzystaniu z ofert edukacyjnych,
kulturalnych, sportowych
i turystycznych

5
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu nauczania jednostki modułowej, powinieneś umieć:
− posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu niepełnosprawności fizycznej
i intelektualnej,
− współpracować z osobami niepełnosprawnymi,
− współpracować indywidualnie i w grupie,
− współpracować w zespole opiekuńczo-terapeutycznym,
− rozróżniać niepełnosprawność fizyczną od intelektualnej,
− użytkować komputer,
− korzystać z różnych źródeł informacji.

6
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
− określić znaczenie aktywności w życiu człowieka,
− scharakteryzować znaczenie czasu wolnego w życiu człowieka,
− zidentyfikować i określić potrzeby podopiecznego w zakresie spędzania wolnego czasu,
− zidentyfikować i określić ograniczenia i możliwości udziału podopiecznego w różnych
formach aktywności,
− rozpoznać zainteresowania podopiecznego,
− zmotywować osobę niepełnosprawną do wykorzystania posiadanych zdolności twórczych,
− zaktywizować podopiecznego do zwiększenia samodzielności życiowej,
− zorganizować czas wolny osobie niepełnosprawnej zgodnie z jej potrzebami
i możliwościami,
− wykorzystać w pracy z podopiecznymi różne formy terapii zajęciowej,
− pomóc niepełnosprawnemu w układaniu jadłospisu i sporządzaniu posiłków,
− zastosować zasady etyczne w kontakcie z podopiecznymi,
− dochować tajemnicy zawodowej.

7
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Pedagogika czasu wolnego - zadania i zakres zastosowań
4.1.1. Materiał nauczania
Definicja czasu wolnego wg socjologa Joffre Dumazedieva – „zajęcia, którym jednostka
może się oddawać z własnej chęci bądź dla odpoczynku, rozrywki, rozwoju swych wiadomości
lub swojego kształcenia (bezinteresownego), swojego dobrowolnego udziału w życiu
społecznym po uwolnieniu się z obowiązków zawodowych, rodzinnych, społecznych.
Czas wolny jest zagadnieniem, którym zajmują się specjaliści wielu dyscyplin naukowych,
np. pedagodzy, urbaniści, przedstawiciele nauk o kulturze fizycznej, socjologowie,
inżynierowie oraz lekarze. Każdy z nich autorów inaczej i na swój sposób definiuje pojecie
czasu wolnego aczkolwiek treścią są do siebie podobne.
T. Veblen (amerykański ekonomista) jako pierwszy podjął się próby zdefiniowania „czasu
wolnego”. Dla niego czas wolny oznacza całość czasu poza pracą. Uważał on, że czas wolny,
który ma człowiek do dyspozycji decyduje o jego społecznym usytuowaniu, o przynależności
do określonej grupy społecznej.
L.W. Warner i P.S. Lunt podobnie definiują określenie „czas wolny”. Ich zdaniem cały
czas spędzony poza pracą należy do czasu wolnego. Jednak używają oni innego pojęcia niż
„czas wolny”. Zastępują go pojęciem „całokształt życia po pracy”.
O. Neuloh uważa, że czas wolny to czas poza pracą + sen.
Czas wolny to czas nieprzeznaczony na pracę zarobkową (normalną i dodatkową),
systematyczne kształcenie się, zaspokajanie elementarnych potrzeb fizjologicznych i stałe
obowiązki domowe, ale czas, który można wykorzystać na odpoczynek, życie rodzinne i pracę
społeczną (wg Aleksandra Kamińskiego).
Charakterystyczne dla współczesnego świata jest stałe rozszerzanie się tej sfery
aktywności człowieka, którą określa się czasem wolnym. Rośnie liczba godzin i dni, które
wypełniają zajęcia rekreacyjne i pozaobowiązkowe. Rośnie masowe zapotrzebowanie na czas
wolny, na formy i metody jego racjonalnego spożytkowania.
Według słownika socjologicznego czas wolny to czas, którym dysponuje człowiek po
wykonaniu obowiązków i czynności takich jak nauka, praca, czynności związane z codziennym
życiem.
Czas wolny przeznaczony jest zazwyczaj na różnego rodzaju zajęcia rekreacyjne:
− wypoczynek czynny i bierny,
− rozrywka,
− rozwijanie zainteresowań.
Wypoczywanie zwane niekiedy wczasowaniem lub rekreacją, jest podstawową częścią
wolnego czasu. Jest to aktywność, która jest świadomie podejmowana nie dla korzyści, ale
pod wpływem wewnętrznej potrzeby, a nie z zewnętrznego przymusu. To wszystkie formy
aktywności, ale pod wpływem wewnętrznej potrzeby, a nie z zewnętrznego przymusu. To
wszystkie formy aktywności, w które człowiek angażuje się z własnej chęci, powodowany
przyjemnością i satysfakcją, jakiej mu dostarcza. Czas ten możemy wypełnić wypoczynkiem,
zabawą oraz podejmowaną z własnej potrzeby, dla własnego rozwoju.
Odpoczynek stanowi jeden ze składników wypoczynku. Jest to odreagowanie fizycznego
zmęczenia i psychicznego znużenia w spokoju, ciszy, rozmyślania niekiedy w drzemce i raczej
w samotności. Prawo do lenistwa jest świętym prawem człowieka, szczególnie osób starszych.
Odpoczynek jest wysoko ceniony przez specjalistów z zakresu higieny psychicznej.

8
Zabawie i wszelkiej rozrywce najchętniej oddają się młodzi. Wszystko to jest formą
przeciwdziałania nudzie i monotonii. Aktywność zabawowa może wyrazić się w czynnościach
realnych (wycieczka, gry, spotkania towarzyskie) lub w przeżywaniu fikcji, np. wcielanie się w
role bohaterów czytanej książki lub oglądane filmu.
Czas wolny powinien być przyjemny dla osoby, która z niego korzysta. W związku z tym
należy przygotować możliwie zróżnicowaną paletę zajęć, zarówno pod względem liczby
potencjalnych uczestników jak i pod kątem rodzaju tych propozycji.
Typowa oferta spędzania czasu wolnego polega na:
− aktywności o charakterze ciekawych przeżyć, doświadczeń (na przykład piesza
wycieczka, wycieczka rowerowa, wyjście do ZOO),
− ofercie kulturowej (na przykład wyjście do kina, oglądanie telewizji, słuchanie koncertu),
− zajęciach, w których niepełnosprawny samodzielnie działa, zmierzając w kierunku
określonego celu (na przykład malowanie, rysowanie, muzykowanie, fotografowanie,
sport).
Bardzo ważny jest stopień i zakres praktykowanych najczęściej aktywności, rodzaj relacji
socjalnych, zdolności, zainteresowania, wiek biologiczny i wiek rozwojowy. Należy pamiętać,
że czas wolny nie służy (przynajmniej nie pierwszoplanowo) terapii, uczeniu się, wspomaganiu
i kształtowaniu wychowanków. Czas wolny powinien być okresem, w którym ma miejsce coś
szczególnego, zupełnie odbiegającego od codziennej monotonii, charakterystycznego tylko dla
tych właśnie wolnych dni.
Wolny czas powinien gwarantować nawiązywanie nowych kontaktów, wypróbowywania
nowych ról, doświadczania czegoś nowego.
Aktywności realizowane w czasie wolnym muszą polegać na przeżyciu sukcesu
i przyjemności – wtedy nasz podopieczny z chęcią będzie brał w nich udział.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak brzmi definicja czasu wolnego wg T. Veblena?
2. Jak brzmi definicja czasu wolnego wg Joffre’a Dumazedieva?
3. Jak podzielisz oferty spędzania czasu wolnego?
4. Czym powinien się charakteryzować czas wolny?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przygotuj propozycję co najmniej 2 form spędzania czasu wolnego, które
zaproponowałbyś osobie z niepełnosprawnością intelektualną.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapisać co najmniej 2 propozycje form spędzenia czasu wolnego,
2) propozycjami koleżanek/kolegów (burza mózgu, nie oceniamy żadnej propozycji),
3) przeanalizować i zaproponować formy spędzania czasu wolnego,
4) zaprezentować propozycje spędzania czasu wolnego.
Wyposażenie stanowiska pracy:
− arkusze papieru,
− flmastry,

9
− flipchart,
− Poradnik ucznia.
Ćwiczenie 2
Przygotuj zestaw pytań do przeprowadzenia rozmowy z podopiecznym, na temat
preferowanych przez podopiecznego form spędzania czasu wolnego.
1) zebrać informacje o stopniu niepełnosprawności, stanie zdrowia, zainteresowaniach,
zdolnościach, wieku itp.,
2) przygotować pytania do podopiecznego na temat czasu wolnego,
3) przedyskutować przygotowany wzór pytań z innymi i uzupełnić swoje propozycje.
− flamastry,
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie czas wolny? ￻ ￻
2) określić czym powinien charakteryzować się czas wolny? ￻ ￻
3) podzielić oferty spędzania czasu wolnego? ￻ ￻
4) rozróżnić elementy czasu pracy od czasu wolnego? ￻ ￻

10
4.2. Funkcje czasu wolnego
Funkcja społeczna wolnego czasu polega na aktywizowaniu jednostki, której celem jest
włączenie jej do życia w społeczeństwie, aby w rezultacie wykształcić w niej umiejętność
świadomego w nim uczestnictwa, wyboru partnerów, podporządkowania się przepisom
i obyczajom.
Czas wolny w życiu jednostki pełni wiele różnorodnych funkcji, które się wzajemnie
przenikają. Wyodrębnienie ich i przeprowadzenie wyraźnego podziału nie jest proste. Różni
autorzy wyodrębniają odmienne funkcje, istotne z ich punktu widzenia.
Z. Dąbrowski wyodrębnia cztery funkcje czasu wolnego:
− wypoczynek,
− rozrywka,
− rozwój zainteresowań i uzdolnień,
− poszukiwanie własnego miejsca w społeczeństwie.
Jedną z podstawowych funkcji czasu wolnego jest wypoczynek. Polega on na śnie, kąpieli,
zaspakajaniu głodu, pragnienia, na oderwaniu się od hałasu i wszystkiego co stwarza napięcie
nerwowe.
Drugą funkcją czasu wolnego jest rozrywka, czas wolny powinien przynieść nie tylko
wypoczynek, lecz także atrakcję, przygodę, zabawę, nowość, radość, emocje a przede
wszystkim swobodę.
Ważną funkcją czasu wolnego jest także rozwijanie zainteresowań i uzdolnień. Jedni dążą
do zaspokojenia potrzeby poznania, inni pragną kształtować i doskonalić otoczenie, jeszcze
inni przeżywają silniej wrażenia estetyczne i sami próbują twórczości artystycznej. Te
indywidualne dążenia decydują o rozwoju dobrowolnych zajęć w czasie wolnym.
Niezwykle interesującą klasyfikację funkcji czasu wolnego w psychohigienicznym jego
ujęciu przedstawia A. Roykiewicz. Wyodrębnia on:
– funkcję psychorekreacyjną,
– funkcję psychokompensacyjną,
– funkcję psychokorekcyjną,
– funkcję psychokreatywną.
Funkcje te, warunkując się w pewnym stopniu wzajemnie, mają ogromne znaczenie dla
kształtowania procesów osobowościowych, dla rozwijania twórczej działalności i pozytywnych
interakcji społecznych.
W skład funkcji psychorekreacyjnej wchodzi: odpoczynek, rozrywka i zabawa.
A. Roykiewicz podkreśla walory tej funkcji z uwagi nie tylko na to, że jej elementy
przyczyniać się mogą do rozwoju sprawności fizycznej, ale też mogą budować pozytywny
obraz własnych możliwości i sprawności fizycznej. Jeśli ten jest dodatni, działa regulacyjnie na
sferę emocjonalną, a poprzez radość z własnych osiągnięć i wzmożenie poczucia zdrowia
łatwiej osiągnąć lepsze samopoczucie i poczucie wypoczynku.
Autor funkcje psychokompensacyjne ujmuje nie jako funkcje zastępcze, lecz „jako
nastawienie czy czynności wyrównujące braki czegoś, jako uzupełnienie właściwego dla każdej
jednostki potencjału energetycznego pragnień, dążeń, zamierzeń, a więc jako zaspokajanie
potrzeb psychicznych.”
Innymi słowy – z punktu widzenia higieny psychicznej – funkcje te polegają na
zaspokajaniu specyficznych potrzeb psychicznych i dochodzeniu do stanu konsonansu
psychicznego. Polegają także na pobudzaniu zahamowanych procesów oddziałujących na
prawidłowe i dynamiczne funkcjonowanie osobowości.

11
Funkcje psychokorekcyjne będą spełniały te zajęcia w czasie wolnym, które ewidentnie
usuwają lub zmniejszają zaburzenia zachowania, postaw oraz niepożądane indywidualnie
i społecznie właściwości osobowościowe i mogą je przekształcać w aktywność pozytywną
przystosowawczo.
W psychokreatywnych funkcjach chodzi przede wszystkim o działania ukierunkowane
bezpośrednio na kształtowanie i samokształtowanie zdrowej i ciągle rozwijającej się
osobowości poprzez osiąganie nowych i wyższych wartości moralnych, uczuciowych
i intelektualnych – głównie zaś przez dążenie i dochodzenie do społecznie twórczej
aktywności.
Jak słusznie uważa E. Wnuk-Lipiński, czas wolny ujmowany bywa wielofunkcyjnie,
ponieważ niezmiernie zróżnicowane są sposoby jego wykorzystania i towarzyszące im
motywy.
Do zespołu funkcji podstawowych, przypisywanych czasowi wolnemu, E. Wnuk-Lipiński
zalicza:
− funkcje edukacyjne (bezinteresowne i niewymuszone poszerzanie własnych horyzontów
umysłowych, dokształcanie się, a więc czynności związane z zaspokajaniem potrzeb
poznawczych, wiedzy i nowych doświadczeń),
− funkcje wychowawcze (przyswajanie sobie lub wpajanie komuś określonych norm
światopoglądowych, zachowania),
− funkcje integracyjne (spajające grupy rówieśnicze, towarzyskie, zaspokajające potrzeby
przynależności, uznania, osiągnięć),
− funkcje rekreacyjne (obejmujące czynności pozwalające na odpoczynek psychiczny
i fizyczny),
− funkcje kulturalne (tj. tworzenie, przyswajanie wartości kulturowych),
− funkcje kompensacyjne (wyrównanie niezaspokojonych potrzeb).
Prawidłowa organizacja czasu wolnego stanowić może niewyczerpane źródło możliwości
wychodzenia naprzeciw potrzebom rozwojowym jednostki. Dzięki tej organizacji może
spełniać szereg ważnych i wartościowych funkcji – doskonalić wiedzę, dostarczać nowych
przeżyć i doświadczeń, znaleźć własne miejsce w społeczeństwie
1. Jakie są funkcje czasu wolnego wg Z. Dąbrowskiego?
2. Jakie są funkcje czasu wolnego wg A. Roykiewicza?
3. Jakie są funkcje czasu wolnego wg E. Wnuka-Lipińskiego?
4. Na czym polegają funkcje społeczne czasu wolnego?
5. Na czym polegają funkcje czasu wolnego w ujęciu psychohigienicznym?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przygotuj propozycję formy spędzania czasu wolnego uwzględniając funkcje czasu
wolnego wg Z. Dąbrowskiego.
1) określić różne formy spędzania czasu wolnego,
2) określić funkcje czasu wolnego wg Z. Dąbrowskiego,

12
3) przygotować swoją propozycję,
4) wziąć udział w dyskusji uzasadniając swoje propozycje.
– arkusze papieru A4,
– flamastry,
– Poradnik ucznia.
Ćwiczenie 2
Przygotuj propozycję formy spędzania czasu wolnego dla grupy podopiecznych
uwzględniając funkcję wg E. Wnuka-Lipińskiego.
2) określić funkcje czasu wolnego wg E. Wnuka-Lipińskiego,
3) przygotować projekt proponowanych form spędzania czasu wolnego dla grupy
podopiecznych uwzględniając funkcję wg E. Wnuka-Lipińskiego,
4) wziąć udział w dyskusji uzasadniając swoje propozycje.
− arkusz papieru,
− flamastry,
− Poradnik dla ucznia.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić pojęcie: funkcja społeczna czasu wolnego? ￻ ￻
2) wymienić funkcje czasu wolnego wg Z. Dąbrowskiego? ￻ ￻
3) wymienić funkcje czasu wolnego wg A. Roykiewicza? ￻ ￻
4) wymienić funkcje czasu wolnego wg E. Wnuka-Lipińskiego? ￻ ￻
5) zróżnicować funkcje społeczne czasu wolnego od funkcji w ujęciu
psychohigienicznym?
￻ ￻

13
4.3. Sposoby spędzania czasu wolnego
Czas jest ważnym zasobem każdego człowieka. Poprzez dokładną analizę naszego czasu,
jaki mamy do dyspozycji, możemy zaplanować jak zarządzać danym nam czasem.
Każdego dnia powinnyśmy sobie ustalić jak chcemy spędzić dzień, a przede wszystkim
załatwić wszystkie sprawy, które na nas przypadły, wybierając odpowiednią kolejność i nie
rezygnując tym samym z odpoczynku, relaksu lub zajęć, które nam sprawiają przyjemność.
Czas wolny racjonalnie przeznacza się na odpoczynek, który sprawia przyjemność,
działalność społeczną o charakterze dobrowolnym i bezinteresownym, rozwój zainteresowań
i uzdolnień przez zdobywanie wiedzy i amatorską działalność artystyczną, naukową czy
sportową. Jego brak ma silny i ujemny wpływ na zdrowie, stosunek do ludzi i osiągnięcia
osobiste. Wolny czas mądrze wypełniony odpowiednimi zajęciami ma zasadnicze i pozytywne
znaczenie dla rozwoju osobowości jednostki. Jedną z podstawowych funkcji czasu wolnego
jest regeneracja sił fizycznych i psychicznych.
Definicje Światowego Zgromadzenia Zdrowia w sposób wystarczająco jasny ustaliła, że
kryterium zdrowia jest samodzielne, aktywne i twórcze życie bez chorób i niepełnej
sprawności, a nawet wraz z chorobą i niepełną sprawnością, jeśli nie udało się ich
wyeliminować.
To podejście do zdrowia pokazało nowy obszar opieki nad osobami niepełnosprawnymi,
wykraczający poza dotychczasową koncentrację na chorobie i egzystencji tych osób.
Pierwszym celem interwencji będzie przeprowadzenie osoby niepełnosprawnej od
pasywności do aktywności. Wtedy niepełnosprawność nie jest już rozumiana tylko i wyłącznie
jako deficyt obciążający jednostkę, lecz w większym stopniu jako problem praktyczny, który
można przynajmniej częściowo rozwiązać poprzez odpowiednie wspomaganie jednostki.
Aktywizowanie osoby niepełnosprawnej musi dokonywać się stopniowo, ale za to
konsekwentnie.
Aktywizacja to w pobieżnym rozumowaniu uaktywnianie się – jest to zespół działań
mających na celu włączenie człowieka do udziału w różnych dziedzinach życia inaczej
prowadzenie aktywnego trybu życia.
Aktywność – to synonim życia, stały dostosowany do możliwości danej osoby wysiłek.
Jest on warunkiem prawidłowego rozwoju, umożliwia prowadzenie twórczego i harmonijnego
życia, jest podstawą leczenia wielu chorób opóźniania procesu starzenia.
Jest to taki obszar działalności, który daje człowiekowi szanse wyrażania siebie w formie
dostępnej i bardzo indywidualnej, określanej jego możliwościami, upodobaniami i zwyczajami.
Brak aktywności, kontaktów, pomocy ze strony innych osób, daje poczucie krzywdy,
izolacji i osamotnienia.
Zaproponowane sposoby spędzania czasu wolnego zgodnie z zainteresowaniami:
1. Związane z przyjętymi na siebie obowiązkami:
− nauka, dokształcanie, samokształcenie,
− pomoc innym osobom, czynności wykonywane na rzecz innych podopiecznych, np.
pomoc przy robieniu zakupów, wspólne spacery itp.,
− działalność organizacyjno-społecznej, praca w Radzie Mieszkańców,
− religijnymi.
2. Związane z aktywnością człowieka w dziedzinie:
− turystyka z elementami sportu lub realizowana w postaci wycieczek, biwaków
połączona z celami poznawczymi, np. wycieczki do miejsc o charakterze
historycznym,

14
− gry i zabawy ruchowe, konkursy np. gry świetlicowe, warcaby, szachy, układanki –
wpływają nie tylko na podnoszenie sprawności fizycznej ale także na rozwój
umysłowy, kształtują wolę i charakter. Wpływają na uspołecznienie jednostki poprzez
współpracę w zespole, rozwijają poczucie koleżeństwa, sprawiedliwości i społecznej
solidarności.
3. Związane z uczestnictwem w życiu społecznym:
− przebywanie z innymi np. wspólne spacery, spotkania towarzyskie, oglądanie imprez
sportowych, wieczorki przy herbacie,
− aktywny udział w różnych organizacjach społecznych, religijnych, rozwijanie
kompetencji komunikacyjnych, np. grupy zainteresowań, grupy samopomocowe,
grupy przyjacielskie itp.
4. Związane z uczestnictwem w kulturze:
− formy odbioru środków masowego przekazu (TV, radio, prasa, książki, kino, teatr).
Kulturoterapia, np. udział w spektaklach teatralnych, czytanie, recytowanie, pisanie
wierszy, muzykoterapia.
5. Związane z realizacją indywidualnych zamiłowań:
− różnego rodzaju hobby np. praca w ogrodzie, zajęcia plastyczne (malowanie, rysunek,
modelowanie, wycinanki, robótki ręczne),
− rekreacja – w dowolny sposób działania wybrany dobrowolnie przez człowieka
zgodnie z jego zainteresowaniami i dającymi mu poczucie satysfakcji jest formą
czynnego odpoczynku i rozrywką, wzbogaca jego osobowość i rozwija osobiste
zainteresowanie, wpływa na poprawę sprawności psychomotorycznej.
Sposoby wykorzystywania czasu stają się nawykiem, dlatego warto się zastanowić, jak
zmienić swoje złe przyzwyczajenia. Aby lepiej go wykorzystać należy dokładnie
przeanalizować sposób, w jaki jest wykorzystywany obecnie, a następnie rozważyć możliwości
bardziej efektywnego zaplanowania swych zajęć.
1. Jak zdefiniujesz pojęcie „aktywizacja”?
2. Co oznacza pojęcie „brak aktywności”?
3. W jaki sposób efektywnie wykorzystasz czas wolny?
4. Jakie znasz sposoby spędzania czasu wolnego?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przygotuj propozycję spędzania czasu wolnego dla osoby niepełnosprawnej poruszającej
się na wózku inwalidzkim.
1) określić różne sposoby spędzania czasu wolnego,
2) dokonać wyboru, które sposoby spędzania czasu wolnego są preferowane przez osoby
niepełnosprawne poruszające się na wózkach,
3) wypisać swoje propozycje,
4) wziąć udział w dyskusji.

15
– arkusz papieru A4,
– flamastry,
– Poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Przygotuj propozycję spędzania czasu wolnego dla osoby niepełnosprawnej związaną
z uczestnictwem w życiu społecznym.
1) określić preferencje podopiecznych w zakresie przebywania z innymi ludźmi,
2) dokonać wyboru, które formy spędzania czasu wolnego budzą zainteresowanie, radość
u podopiecznych,
3) opisać wybrane propozycje spędzania czasu wolnego z elementami uczestnictwa w życiu
społecznym,
4) przygotować swoją propozycję,
5) wziąć udział w dyskusji uzasadniając wybór.
− arkusze papieru A4,
− flamastry,
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie „aktywizacja”? ￻ ￻
2) określić pojęcie brak aktywności? ￻ ￻
3) określić efektywność czasu wolnego? ￻ ￻
4) wymienić sposoby spędzania czasu wolnego? ￻ ￻
5) rozróżnić sposoby spędzania czasu wolnego? ￻ ￻

16
4.4. Organizacja czasu wolnego
Konsekwentne gospodarowanie czasem według przedstawianych poniżej zasad,
doprowadzi nie tylko do wyraźnie lepszego rozumowania, planowania i kontroli, ale
dodatkowo przyczyni się także do zmniejszenia pośpiechu i stresu, a tym samym do
pozytywnego, optymistycznego nastawienia do życia. Niepełnosprawny, nie mogący
z przyczyn zdrowotnych podjąć pracy, ma tego wolnego czasu zbyt dużo. Warto więc,
zaprezentować niepełnosprawnemu ciekawą ofertę, zasugerować mu oderwanie się od
telewizora, pokazać co robią inni, przedstawić mu ciekawe oferty spędzania czasu wolnego.
Zasady gospodarowania czasem:
1. Wykorzystaj czas.
Czas jest naszym najcenniejszym dobrem, jest więcej wart niż pieniądz. Naszym
najważniejszym życiowym zadaniem jest zrobić z tego czasu jak najlepszy użytek.
Czas to wartościowy kapitał – czas to życie.
2. Złap złodzieja czasu
Zastanów się:
− Kto albo co zabiera Ci czas? (np. goście, znajomi, współlokatorzy, dodatkowe zbędne
czynności itd.)
− Kto albo co jest głównym złodziejem czasu? (np. telewizja, filmy, telefony, bierna
postawa itp.)
3. Wytyczaj motywujące cele.
Tylko ci którzy świadomie wytyczają sobie cele i dążą do nich również świadomie
skupiają się na tym co robią (samomotywacja i samodyscyplina). Wytyczaj sobie cele –
realizuj swoje marzenia.
4. i 5. Planuj pisemnie, przygotuj plany dnia.
Najważniejszą zasadą jest planowanie na piśmie.
− plany, które ma się tylko „w głowie” na dają właściwej orientacji i łatwiej się od nich
odchodzi („co z oczu – to z głowy”),
− plany na piśmie odciążają pamięć,
− plan sformułowany na piśmie daje psychologiczny efekt samomotywacji do pracy,
− zaplanowane czynności łatwiej wykonać niż wówczas gdy nie trzyma się dokładnie
ustalonego planu dnia,
− kontrolując wyniki dnia nie zapominasz o tym czego nie udało się załatwić (przenosisz
na następny dzień)
6. Ustalaj priorytety.
Ustalanie priorytetów to rozstrzyganie, które sprawy są najważniejsze, które drugorzędne,
a które mogą poczekać. Sprawy o najwyższym priorytecie należy załatwić w pierwszej
kolejności.
7. Zaczynaj i kończ pozytywnie.
By uzyskać pozytywne nastawienie do nowego dnia, przestrzegaj trzech reguł:
− każdego dnia mam robić coś, co sprawia mi wielką przyjemność,
− każdego dnia mam robić coś, co mnie wyraźnie zbliży do przedstawianych sobie celów,
− każdego dnia mam robić coś, co stanowi przeciwwagę pracy, nauki (sport, kultura,
hobby, itp.)
8. Uwzględnij krzywą wydajności.
Wydajność każdego człowieka podlega w ciągu całego dnia określonym wahaniom,
zachodzącym w naturalnych i dających się z góry przewidzieć systemie:

17
− szczyt wydajności występuje przed południem. Taki poziom nie jest osiągalny drugi raz
w ciągu dnia,
− po południu występuje ogólnie znany tzw. poobiedni spadek wydajności,
− później występuje przejściowy wzrost wydajności, a wieczorem krzywa wydajności
stale opada, by wreszcie kilka godzin po północy dojść do absolutnie najniższego
punktu.
Ważne jest poznanie własnego rytmu dnia
9. Zarezerwuj sobie godzinę „spokoju”.
W praktyce sprawdza się godzina świętego spokoju, czyli czas, który raz dziennie masz
tylko dla siebie i kiedy nikt Ci nie przeszkadza. Dlatego uważaj ten czas tylko dla siebie za
sprawę bardzo ważną, a może nawet najważniejszą.
W ramach organizacji czasu należy traktować tę godzinę spokoju jak każde inne ważne
spotkanie, kiedy albo nas nie ma, albo nie wolno nam przeszkadzać:
− umieść godzinę spokoju w swoim planie dnia,
− przez godzinę nikogo nie wpuszczaj do siebie, lub zamknij drzwi, zapowiadając, że Cię
nie ma.
10. Korzystaj z narzędzi do planowania czasu:
− kalendarz tradycyjny,
− terminarz agenta w postaci segregatora zbudowanego na zasadzie luźnych kartek,
− elektroniczne narzędzie planowania czasu,
− indywidualne plany wsparcia mieszkańca.
11. Postępuj zawsze konsekwentnie.
1. Czy wiesz jak określić wartość czasu?
3. Jakie znasz priorytety w organizowaniu czasu wolnego?
4. Czym jest i o czym świadczy krzywa wydajności człowieka?
5. Jakie znasz narzędzia do planowania czasu?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zaplanuj organizację czasu wolnego osoby niepełnosprawnej.
1) określić priorytety podopiecznego,
2) ustalić „złodziei” czasu,
3) wytyczyć cele motywujące,
4) zaplanować organizację czasu wolnego korzystając z narzędzi do planowania czasu,

18
− narzędzia do planowania czasu: kalendarz tradycyjny lub indywidualny plan wsparcia
mieszkańca,
− flamastry,
Ćwiczenie 2
Zorganizuj organizację czasu wolnego dla osoby z umiarkowanym stopniem upośledzenia
umysłowego.
1) określić ogólny stan zdrowia i samopoczucie psychiczne podopiecznego,
2) ustalić ukryte zdolności, zainteresowania i marzenia podopiecznego,
3) ustalić pierwszoplanowe priorytety podopiecznego,
4) wytyczyć cele motywujące podopiecznego,
5) pisemnie zaplanować organizację czasu wolnego,
6) przedyskutować plan na forum grupy.
− flamastry
− tablica flipchart,
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie wartości czasu? ￻ ￻
2) wyjaśnić jakie czynności, działania nazywamy „złodziejem czasu”? ￻ ￻
3) określić znaczenie priorytetów w organizowaniu czasu wolnego? ￻ ￻
4) wyjaśnić czym jest wydajność człowieka? ￻ ￻
5) wymienić narzędzia do planowania czasu? ￻ ￻

19
4.5. Indywidualna i społeczna wartość czasu wolnego
„Nie ma wartości równej wartości czasu” S. King.
Każdy z nas wie, że czas jest bezcenny, ale nie każdy docenia jego wartość. Pittakos miał
powiedzieć niegdyś, że: „Czas działania człowieka jest ograniczony.” Z tego stwierdzenia
wywnioskować można, że człowiek nie żyje wiecznie, nie można w życiu osiągnąć wszystkich
pragnień. Należy również pamiętać o tym, że życie ludzkie to ciąg kolejnych intensywnych
etapów życiowych udanych, bądź miej udanych. Lecz pomimo obecnego pędu życia nie
można zapominać o danym nam i wciąż upływającym czasie. Aktywność jest dominująca cechą
współczesnego społeczeństwa, jednak nie możemy bezgranicznie ulec aktywności. Aby
organizm człowieka funkcjonował prawidłowo konieczny jest wypoczynek, rozumiany jako
czas wolny od zajęć wykonywanych zawodowo i czynności codziennych. Wartość czasu
wolnego jest bezcenna. Brak czasu wolnego od czynności dnia codziennego powoduje
zmęczenie i apatię. Wartość czasu wolnego możemy rozpatrywać w dwóch aspektach tj.:
− indywidualna wartość czasu wolnego,
− społeczna wartość czasu wolnego.
Indywidualną wartość czasu wolnego należy rozważać w aspekcie człowieka, jako
jednostki społecznej i korzyści wynikających z czasu wolnego dla tej jednostki. Każdy
człowiek wybiera inne formy spędzania wolnego czasu, kierując się przy tym swoimi
upodobaniami, zainteresowaniami, możliwościami. Jednak dla wszystkich jest to okres tak
potrzebnego relaksu, odprężenia, rozrywki, samopoznania się.
Społeczna wartość czasu wolnego wiąże się z kolei z korzyściami dla ogółu społeczeństwa,
wynikającymi z czasu wolnego danej osoby/grupy osób. Korzyści te ujawniają się np.
w zwiększonej wydajności pracy osób wypoczętych i w kształtowaniu pozytywnych nastrojów
w środowisku. Czas wolny jest również elementem integrującym społeczeństwo. Podczas
wspólnych spotkań w czasie wolnym, nawiązują się znajomości i budują się więzi
międzyludzkie. To sprzyja jednoczeniu zarówno małych jak i dużych grup społecznych np.
grup wspólnych zainteresowań.
1. W jakim aspekcie należy rozpatrywać indywidualną wartość czasu wolnego?
2. W jakim aspekcie należy rozpatrywać społeczną wartość czasu wolnego?
3. Jakie korzyści wnosi czas wolny dla jednostki społecznej?
4. Jakie korzyści w rozumieniu społecznej wartości ma czas wolny?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zaproponuj formę spędzania czasu wolnego dla jednego podopiecznego, poruszającego
się na wózku inwalidzkim, przeanalizuj, jakie korzyści w aspekcie indywidualnej wartości
czasu wolnego (dla pacjenta) może wnosić spędzenie czasu z wykorzystaniem danej formy.

20
2) przygotować dowolny opis przypadku osoby niepełnosprawnej opisując m.in. wiek, stan
zdrowia, zainteresowania,
3) zaproponować formę spędzania czasu wolnego,
4) przygotować swoją pracę na arkuszu A4,
5) przeanalizować korzyści wynikające z wybranej formy.
− flamastry,
Ćwiczenie 2
Opracuj formę spędzania czasu wolnego dla 3 podopiecznych o podobnym stopniu
i rodzaju niepełnosprawności. Opisz jakie korzyści w aspekcie społecznej wartości czasu
wolnego wnosi, Twoim zdaniem, wspólne spędzanie czasu z wykorzystaniem danej formy.
2) przeanalizować informacje o stanie zdrowia podopiecznych oraz ich ograniczenia
i możliwości,
3) określić zainteresowania podopiecznych,
4) wybrać najodpowiedniejsze formy spędzania czasu wolnego, biorąc pod uwagę możliwość
realizacji,
5) zaprezentować wyniki ćwiczenia na forum grupy.
− flamastry,
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) podać w jakim aspekcie należy rozpatrywać indywidualną wartość czasu
wolnego?
￻ ￻
2) podać w jakim aspekcie należy rozpatrywać społeczną wartość czasu
wolnego?
￻ ￻
3) wymienić korzyści jakie wnosi czas wolny dla jednostki społecznej? ￻ ￻
4) wymienić korzyści jakie wnosi czas wolny dla społeczeństwa? ￻ ￻

21
4.6. Wypoczynek czynny i bierny
Stan wypoczynku osiągamy przez właściwe wykorzystanie czasu wolnego od pracy.
Znane są dwa sposoby wypoczywania: wypoczynek czynny i bierny. Słowo „wypoczynek”
odnosi się do okresu relaksu po wysiłku i sugeruje, że skoro wykonywało się wytężoną pracę,
to należy po tym odpocząć. Samo zestawienie przeciwności: praca-wypoczynek, niesie za sobą
znamienne skutki dla naszego postrzegania. Praca jest traktowana aktywnie, zaś wypoczynek
pasywnie.
Wypoczynek bierny dla niektórych jest kwintesencją dobrego relaksu, dla innych tylko
jego drobną częścią. Sen jest najbardziej naturalną formą wypoczynku biernego dla wszystkich
układów i narządów naszego organizmu. Przede wszystkim odpoczywa kora mózgowa, gdyż
w czasie snu zostaje wyłączona świadomość. Serce pracuje spokojniej, zmniejsza się liczba
oddechów, wolniej też odbywają się procesy trawienia. Zapotrzebowanie na sen jest zazwyczaj
regulowane automatycznie przez sam organizm. Sen jest zjawiskiem fizjologicznym,
umożliwiającym organizmowi wypoczynek i odbudowę sprawności wszystkich jego narządów.
Potrzebę snu można częściowo opanować, jednakże człowiek wytrzymać może bez snu
najwyżej 4–5 dni i po tym okresie bezwzględnie zasypia. Ludzie dorośli śpią na dobę 7–8
godzin.
Wypoczynek czynny oznacza wykonywanie prac, czynności „odwrotnych" do prac
i czynności zawodowych oraz codziennych. Jest kojarzony często jako naturalna alternatywa
biernego. Rozumiany jest jako wysiłek fizyczny, uprawianie ulubionych sportów, rozwijanie
hobby czy nauka nowych umiejętności.
Czynne formy wypoczynku sprzyjają regeneracji układu nerwowego. Podczas uprawiania
sportu, turystyki pieszej czy prac ogrodowych w organizmie produkowane są endorfiny, które
korzystnie wpływają na pracę mózgu, sposób myślenia, dają poczucie zadowolenia i chronią
przed stresem.
Korzystne działanie endorfin zostaje wzmocnione zastosowaniem technik relaksacji,
koncentracji, doskonaleniem oddychania i ćwiczeniami rozciągającymi. Uzyskuje się dzięki
temu umiejętności szybkiej i głębokiej regeneracji oraz wsparcie wewnętrznych mechanizmów
obronnych. Następuje zwiększenie wydolności organizmu, wzrasta odporność na choroby,
utrwala poczucie radości i poprawia się jakość życia.
Wypoczynek czynny samopoznawczy daje człowiekowi najwięcej korzyści. Zawiera
element aktywności oraz rozwijania swoich umiejętności. Jest uzupełniony koncentracją na
chęci autentycznego poznania samego siebie i zasad kierujących rozwojem i zachowaniem.
Jeszcze kilkanaście lat temu zły stan zdrowia, trwały bądź tymczasowy, był często
powodem do zaniechania udziału w rekreacji. Panowało uprzedzenie do aktywności
rekreacyjnej ludzi z widoczną niepełnosprawnością. Tymczasem człowiek zdrowy czy chory,
ma prawo brać udział w rekreacji na swoim poziomie, względem swoich możliwości. Zdrowy
może robić prawie wszystko. Chory natomiast musi się przekonać, że może robić więcej niż
myśli. Pomóc w tym może asystent, rodzina, przyjaciele, lekarze. Jest wiele dyscyplin
sportowych, które może uprawiać człowiek, np. bez kończyny, na wózku inwalidzkim
z chorobą serca, niewidomy, niesłyszący czy nawet leżący w łóżku. Dla tych ostatnich możliwa
jest gra na gitarze, w szachy, w karty. Dla pozostałych możliwości jest o wiele więcej. Dziś
prawie każdy sport ma swoje rozwiązania dla osób niepełnosprawnych. Dostępne są różne
urządzenia umożliwiające i ułatwiające, np. jazdę na rowerze, na nartach itp. Człowiek na
wózku inwalidzkim też świetnie sobie radzi na boisku sportowym grając w koszykówkę,
uprawiając szermierkę czy ścigając się. Dla chorych na nadciśnienie, czy z innymi problemami
krążeniowo-sercowymi, poleca się wędrówkę nizinną, jak również pływanie czy szachy.

22
Najważniejsza dla osób ze złym stanem zdrowia jest akceptacja, motywacja, a także chęci i
zainteresowanie. Dziś wiele dziedzin sportu proponuje specjalne spotkania i treningi dla tych
osób. Uczy to zdrowych ludzi akceptacji niesprawności. Bardzo dobrą zachętą są
paraolimpiady, które pokazują, że niepełnosprawni też mogą odnosić sukcesy w sporcie.
1. Czym jest wypoczynek bierny?
2. Czym jest wypoczynek czynny?
3. Jaki wpływ na funkcjonowanie organizmu człowieka wywiera wypoczynek czynny?
4. Jakie znasz formy wypoczynku czynnego?
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zaproponuj formę wypoczynku czynnego dla:
– osoby leżącej (młodej, sprawnej intelektualnie),
– osoby poruszającej się na wózku inwalidzkim (starszej, ograniczonej motorycznie,
sprawność intelektualna w normie).
1) określić formy wypoczynku czynnego,
2) zapoznać się ze szczegółowymi informacjami o stanie zdrowia podopiecznych,
3) poznać zainteresowania podopiecznych,
4) ustalić najodpowiedniejsze formy wypoczynku czynnego z uwzględnieniem uzyskanych
informacji,
5) zaprezentować wyniki ćwiczenia i przedstawić (w przypadku, gdy zaproponowane formy
są różne) jakie ograniczenia były brane pod uwagę w poszczególnych przypadkach.
− flamastry,
Ćwiczenie 2
Zaproponuj formę wypoczynku biernego dla osoby starszej, bardzo aktywnej,
poruszającej się z pomocą laski.
1) określić formy wypoczynku biernego,
2) zapoznać się/zebrać informacje o stanie zdrowia podopiecznego,
3) zaplanować, w jaki sposób należy zachęcić podopiecznego do włączenia się w daną formę
wypoczynku,
4) przedstawić korzyści wynikające z wypoczynku,
5) zaproponować wybraną formę wypoczynku biernego,
6) wziąć udział w dyskusji, jak należy zorganizować wybraną formę wypoczynku biernego.

23
− flamastry,
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie wypoczynku biernego? ￻ ￻
2) zdefiniować pojęcie wypoczynku czynnego? ￻ ￻
3) określić wpływ wypoczynku czynnego na funkcjonowanie organizmu
człowieka? ￻ ￻
4) podać formy wypoczynku czynnego? ￻ ￻

24
4.7. Zainteresowania a sposób spędzania czasu wolnego
Proponując formy spędzania czasu wolnego asystent osoby niepełnosprawnej powinien
uwzględnić różne aspekty. Bardzo ważnym zagadnieniem w tej kwestii jest zwrócenie uwagi
na zainteresowania podopiecznego. Należy poznać zainteresowania danej osoby, a następnie
wspólnie wybrać najciekawszą, możliwą do realizacji ofertę zgodną z zainteresowaniami
podopiecznego. Tego typu dobór formy spędzania wolnego czasu sprawi, że zaangażowanie
podopiecznego wzrośnie, a czynności które będzie wykonywał poszerzą jego dotychczasową
wiedzę, poprawią samopoczucie i sprawią, że nasz podopieczny poczuje się interesujący dla
otoczenia. Dawanie możliwości rozwoju zainteresowań jest bardzo ważne dla podopiecznego.
Często w trakcie choroby czy okresu rekonwalescencji towarzyszy mu poczucie
osamotnienia, bezsilności. Dlatego też asystent osoby niepełnosprawnej powinien umożliwiać
rozwój zainteresowań podopiecznego, bo przecież powrót do przyjemnych czynności
wykonywanych w okresach pełnej sprawności, z pewnością jest dobrym bodźcem do pracy
w kierunku odzyskania dobrej formy zdrowotnej. Zainteresowania podopiecznego są
w pewnym sensie powiązane ze stylem jego życia, dlatego też należy dokonać wszelkich
starań, aby dać podopiecznemu możliwość trwania w tym stylu.
Zainteresowania to inaczej hobby (pasja, potocznie „konik”) – to praca wykonywana dla
relaksu, w czasie wolnym od obowiązków. Może łączyć się ze zdobywaniem wiedzy w danej
dziedzinie, doskonaleniem swoich umiejętności w pewnym określonym zakresie, albo też
nawet z zarobkiem – głównym celem pozostaje jednak przyjemność płynąca z uprawiania
zainteresowań.
Przykładowe rodzaje zainteresowań:
− kolekcjonerstwo to inaczej zbieractwo (gromadzenie wszelkich przedmiotów), dotyczących
różnych dziedzin w celu tworzenia zbiorów, wystaw i pokazów, najczęściej w formie
amatorskiej jako hobby,
− amatorskie uprawianie sportu,
− zajęcia rekreacyjne takie jak łowienie ryb czy zbieranie grzybów,
− robótki ręczne,
− malarstwo.
1. Jak można zdefiniować pojęcie zainteresowań?
2. Jakie znasz przykłady zainteresowań?
3. Jakie są korzyści wynikające z rozwoju zainteresowań?

25
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zaplanuj przeprowadzenie wywiadu z podopiecznym w celu uzyskania informacji o jego
zainteresowaniach.
1) zapoznać się ze stosowną dokumentacją, informacjami z innych źródeł (wywiad z rodziną,
dotychczasowym opiekunem, lekarzem) o stanie fizycznym i psychicznym podopiecznego,
2) ocenić, na podstawie dokumentacji, możliwe sposoby komunikacji i wybrać najlepszy
z nich,
3) zaplanować przeprowadzenie wywiadu, ułatwiając podopiecznemu komunikowanie się
poprzez np. odpowiednio głośne i wyraźne zadawanie pytań krótkich, jasno
sprecyzowanych.
4) zaprezentować wyniki na forum grupy,
− przykładowa dokumentacja (wywiad z rodziną, lekarzem) i informacje ogólne o stanie
fizycznym i psychicznym podopiecznego,
− arkusz z przykładowymi zdaniami do wywiadu:
− czym lubi się Pani/Pan zajmować w wolnym czasie?
− a może czytanie sprawia Pani/Panu przyjemność?
− czy uprawia Pani/Pan jakąś dyscyplinę sportu?
− mam wrażenie, że lubi Pani/Pan grę w szachy.
− zapewne pływanie musi być przyjemne,
− flamastry,
Ćwiczenie 2
Zaplanuj ścieżkę rozwoju zainteresowań podopiecznego poprzez zdobywanie nowej
wiedzy. Opracuj listę pytań, na które odpowiedź ułatwi Ci poznanie jego zainteresowań.
1) zapoznać się ze stosowną dokumentacją, informacjami z innych źródeł (wywiad z rodziną,
dotychczasowym opiekunem, lekarzem) o stanie fizycznym i psychicznym podopiecznego,
2) na podstawie dokumentacji ocenić możliwość zastosowania odpowiedniej formy nauki,
3) przeprowadzić wywiad i poznać zainteresowania,
4) ustalić z podopiecznym potrzeby zdobywania wiedzy,
5) opracować ścieżkę rozwoju,
6) zaprezentować wyniki ćwiczenia,

26
– przykładowa dokumentacja (wywiad z rodziną, lekarzem) i informacje ogólne o stanie
fizycznym i psychicznym podopiecznego,
– arkusze papieru,
– flamastry,
– flipchart,
– Poradnik ucznia.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie zainteresowań? ￻ ￻
2) podać kilka przykładów zainteresowań? ￻ ￻
3) wymienić korzyści wynikające z rozwoju zainteresowań? ￻ ￻

27
4.8. Środki masowego przekazu a model spędzania czasu wolnego
Środki masowego przekazu (mass media, publikatory) to środki społecznego
komunikowania o szerokim zasięgu. Należą do nich: czasopisma, telewizja, radio, Internet,
a w szerszym znaczeniu także film, książka itp. Środki masowego przekazu są elementami
kultury masowej. Cechą charakterystyczną kultury masowej jest ujednolicenie treści
przekazywanych przez mass media. Zrozumienie tych treści na ogół nie wymaga zbytniego
wysiłku intelektualnego. Niski poziom treści kultury masowej wyjaśnia koncepcja mianownika
wspólnego, aby treści kulturowe mogły być zrozumiałe dla wszystkich, muszą być one
przedstawione w najprostszej formie, nie wyrafinowanej i tak dobranej, aby mogły dotrzeć do
jak największej liczby odbiorców. Jeżeli różnice kulturowe między nimi są zbyt duże,
koncepcja wspólnego mianownika zakłada, że będą jeszcze bardziej upraszczane.
Powstanie i rozwój środków masowego przekazu to zjawiska dość odległe czasowo.
Początki prasy sięgają XVII wieku – pierwszym wydawcą gazety był niemiecki drukarz
i księgarz Johann Carolus w Strasburgu w 1609 roku. Pomysł szybko przyjął się w całej
Europie. Pierwsza polska gazeta była wydana w 1661 roku w Krakowie. Jednak prawdziwego
znaczenia nabrała w XIX wieku. Pierwsze regularne programy radiowe nadane zostały w 1920
roku. Telewizja narodziła się w 1936 roku, ale prawdziwą popularność zyskała w latach
czterdziestych i pięćdziesiątych. W Polsce pierwszy program telewizyjny nadano w 1953 roku.
W 1973 roku pojawiła się kolorowa telewizja.
Środki masowego przekazu pełnią istotne funkcje w społeczeństwie. Jako pierwszy
funkcje środków masowego przekazu wyróżnił Harold Lasswell. Według niego główne
funkcje mediów to:
− nadzór nad otoczeniem,
− koordynacja elementów systemu społecznego,
− transmisja kultury, czyli transmisja dziedzictwa społecznego następnym pokoleniom.
Obecnie jednak mówi się raczej o funkcji: informatywnej, interpretującej oraz kulturowej.
W 1960 r. Charles Wright dodał jako czwarty element rozrywkę. Rozrywka jest częścią
transmisji kultury, ale posiada też wymiar psychologiczny-dostarcza ludziom relaksu i redukuje
napięcia, co ułatwia im radzenie sobie z problemami życiowymi, a społeczeństwu unikanie
rozpadu. Dodając piątą funkcję – mobilizację, a w jej obrębie wykorzystanie mediów do
politycznej i handlowej promocji, możemy za McQuailem wskazać następujący zestaw zadań i
funkcji mediów w społeczeństwie:
− informacja – dostarczanie informacji o wydarzeniach i sytuacji w społeczeństwie, kraju i na
świecie, wskazywanie rozkładu sił we władzy politycznej, ułatwianie innowacji, adaptacji
i rozwoju,
− korelacja – wyjaśnianie, interpretowanie oraz komentowanie znaczenia i sensu wydarzeń
oraz informacji, popieranie ustalonych norm i autorytetów, ustalanie autorytetów
i nadawanie statusu społecznego,
− kontynuacja – wyrażanie dominującej kultury oraz subkultur i nowych wydarzeń
kulturalnych, wytwarzanie i utrzymywanie wspólnoty wartości, zachowanie ciągu
wydarzeń,
− rozrywka – organizowanie zabawy, odprężenia i relaksu ,redukowanie napięcia
społecznego,
− mobilizacja – kampanie publiczne w sferze polityki, wojny, rozwoju ekonomicznego
i religii.

28
Nie można jednak wyznaczyć rangi powyższych elementów czy częstotliwości ich
występowania.
Z uwagi na powszechność i dostępność środków masowego przekazu, asystent osoby
niepełnosprawnej powinien w organizacji czasu wolnego podopiecznego uwzględnić
możliwość korzystania z mediów. Wspólne czytanie książek czy prasy poprawi zasób
informacji podopiecznego, a tym samym spowoduje wzrost jego samooceny. Wesołe
słuchowisko radiowe lub program telewizyjny, to wskazana forma rozrywki. Wprowadzi ona
podopiecznego w dobry nastrój. Z kolei programy radiowe i telewizyjne o charakterze
publicystycznym, dają możliwość poznania podopiecznemu poglądów na dany temat i osób
wiodących w środowisku. Opinie te są bardzo ważne dla podopiecznego, dają mu możliwość
kształtowania własnych poglądów, zgodnych lub nie, są również elementem dyskusyjnym,
a tym samym integracyjnym podopiecznego. Wspólna wymiana spostrzeżeń tworzy grupy
zainteresowań. Podopieczny staje się aktywny towarzysko, poprawia się jego forma
psychiczna i fizyczna. Media kształtują również postawy społeczne. Wpływają na zachowania
poszczególnych jednostek i grup. Podopieczni analizujący wydarzenia społeczno-polityczne
włączają się w te wydarzenia. Dzięki przekazowi medialnemu są jednostkami aktywnymi
w aspekcie społecznym. Przykładem tego typu działań są wydarzenie polityczne (wybory,
referendum, itp.). Bardzo ważnym medium w życiu podopiecznych jest Internet. To dogodna
forma pozyskiwania informacji oraz szybka forma komunikacji społecznej. Zatem można
stwierdzić, że umiarkowane korzystanie ze środków masowego przekazu jest doskonałą
możliwością spędzania wolnego czasu. Warunkiem jest prawidłowo dobrany do potrzeb
i możliwości podopiecznego rodzaj środków przekazu.
1. Jak brzmi definicja środków masowego przekazu?
2. Jakie znasz środki masowego przekazu?
3. Jakie znasz funkcje środków masowego przekazu wg Harolda Lasswellda?
4. Jakie funkcje i zadania środków masowego przekazu w społeczeństwie wyróżnia
McQuail?
5. Czy przekazy medialne korzystnie wpływają na podopiecznego?
4.8.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opracuj plan spędzania czasu wolnego czasu z wykorzystaniem środków masowego
przekazu.
1) poznać ogólny stan fizyczny i psychiczny podopiecznego,
2) zapoznać się zainteresowaniami podopiecznego,
3) dobrać rodzaj środków masowego przekazu, zgodny z zainteresowaniami i preferencjami
podopiecznego,
4) zaplanować w czasie możliwość korzystania z ustalonych środków masowego przekazu,
5) zaplanować, jak stworzyć, zgodnie z możliwościami, komfortowe warunki dla
podopiecznego do korzystania ze środków przekazu,
6) ocenić możliwy wpływ środków masowego przekazu na stan podopiecznego,

29
7) zaprezentować wyniki pracy na forum grupy,
− przykładowa dokumentacja podopiecznego,
− flamastry,
− dostęp do nośników mediów,
Ćwiczenie 2
Opracuj plan wykorzystania środków masowego przekazu z uwzględnieniem funkcji
korelacyjnej i kontynuacyjnej mediów (telewizji) w odniesieniu do osoby ograniczonej
motorycznie.
1) poznać stan fizyczny i psychiczny podopiecznego,
2) zapoznać się zainteresowaniami podopiecznego i poziomem włączenia w wydarzenia
prezentowane w mediach,
3) przygotować/wybrać ofertę programową na dany okres czasu (tydzień, miesiąc),
4) zaplanować, jak stworzyć zgodnie z możliwościami komfortowe warunki dla
podopiecznego do korzystania z wybranego medium i umożliwić jak najlepszy odbiór
komunikatów,
5) opisać sposób czuwania nad realizacją ustalonej oferty pod względem czasowym,
6) ocenić wpływ środków masowego przekazu na stan podopiecznego,
7) przedstawić wyniki pracy na forum grupy,
− przykładowa dokumentacja podopiecznego,
− przykładowe programy telewizyjne z gazet,
− flamastry,
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie środków masowego przekazu? ￻ ￻
2) wymienić środki masowego przekazu? ￻ ￻
3) wymienić funkcje środków masowego przekazu wg Harolda Lasswellda? ￻ ￻
4) scharakteryzować funkcje i zadania środków masowego przekazu wg
McQuaila?
￻ ￻
5) wskazać ogólne korzyści dla podopiecznego wynikające z przekazów
medialnych? ￻ ￻

30
4.9. Organizacja czasu wolnego w placówkach opiekuńczych
Organizacja czasu wolnego w placówkach opiekuńczych nie może odbywać się bez
osobistego udziału podopiecznych. To zadanie musi być wyjątkowo zindywidualizowane,
dopasowane do potrzeb i specyficznych upodobań bezpośrednio zainteresowanego.
Organizacja czasu wolnego osoby niepełnosprawnej nie różni się od zajęć osób sprawnych.
Przede wszystkim musimy mieć na względzie dobro konkretnego człowieka, stan zdrowia
i samopoczucie psychiczne.
Podstawą w organizacji czasu wolnego w placówkach opiekuńczych jest opracowanie
tzw. indywidualnych planów terapeutycznych. Plany te tworzy zespół terapeutyczno-
opiekuńczy w celu aktywizacji podopiecznego z uwzględnieniem jego indywidualnych potrzeb
i możliwości.
W organizowaniu czasu wolnego dla osób niepełnosprawnych należy przestrzegać
pewnych reguł:
1. Niepełnosprawni powinni być jak najwcześniej włączeni w planowanie i przygotowanie
oferty wolnego czasu.
2. Organizujemy zajęcia dla wszystkich podopiecznych, a także dla tych najciężej
upośledzonych i skłonnych do destruktywnego zachowania. Nikt nie powinien być
z założenia wyłączony z oferty spędzania czasu wolnego.
3. Niepełnosprawni powinni mieć możliwość dokonania wyboru tego, co im najbardziej
odpowiada, na co maja ochotę. Oferta powinna być atrakcyjna dla wszystkich.
4. Uczestnictwo musi być oczywiście dobrowolne, tylko wtedy możemy mówić o spędzaniu
czasu wolnego. A więc – jak najdalej od wszystkiego, co obowiązkowe, konieczne.
5. Zajęcia, które zostały zaakceptowane i pozytywnie przyjęte przez uczestników, można
włączyć do kontynuowania w przyszłości.
6. Każda oferta musi uwzględniać specyfikę osób niepełnosprawnych. Oferty aktywne
powinny być przedzielone czasem odpoczynku i regeneracji sił.
7. Zadania i role realizowane w czasie tych zajęć powinny być przynajmniej powiązane
z doświadczeniami typowymi dla codziennego życia mieszkańca. Daje to pewność, że
podopieczny będzie w stanie poprawnie je zinterpretować i wykorzystać.
8. O ile treść oferty może w jakimś zakresie stanowić przyjemną niespodziankę dla
podopiecznych, o tyle czas i miejsce realizowania zajęć muszą być wiadome wszystkim
wychowankom. Przewidywalność tego co ma nastąpić, redukuje lęki i zachęca do
skorzystania z oferty.
9. W czasie wolnym nie wywieramy nacisku na niepełnosprawnego, gdyż cel nie jest
najważniejszy, lecz samo uczestniczenie. Na ten okres „zapominamy” o wspomaganiu,
oddziaływaniu pedagogicznym. Do niezbędnego minimum sprawdzamy też kontrolowanie
i nadzorowanie podopiecznego.
Kwestia umotywowania podopiecznych do korzystania z wolnego czasu, do przeżywania
choć trochę inaczej niż pozostałych części dnia, należy do priorytetowych, integralnych zadań
asystenta.
Motywacja to stan gotowości człowieka do podjęcia określonego działania, to wzbudzony
potrzebą zespół procesów psychicznych i fizjologicznych określający podłoże ludzkich
zachowań i ich zmian. Procesy motywacyjne ukierunkowują zachowanie podopiecznego na
osiągnięcie określonych, istotnych dla niego stanów rzeczy, kierują wykonywaniem pewnych
czynności tak, aby prowadziły do zamierzonych wyników/celów. Proces motywacyjny składa
się z zespołu pojedynczych motywów. Motywem zaś nazwać można przeżycie pobudzające
człowieka do działania lub powstrzymujące go, lub przeszkadzające jego wykonaniu.

31
Proces motywacyjny składa się z następujących elementów:
− wzbudzanie energii,
− ukierunkowywanie wysiłku na cel,
− selektywność uwagi w stosunku do bodźców tj. zwiększenie wrażliwości na bodźce istotne,
− kontynuowanie czynności dopóki warunki, które ją zapoczątkowały nie ulegną zmianie,
− pobudzenie emocjonalne tj. uczucia dodatnie (w przypadku realizacji zamierzeń) lub ujemne
(w przypadku niespełnienia),
Według psychologa Janusza Reykowskiego, motywacja będzie miała maksymalne
natężenie, gdy prawdopodobieństwo sukcesu i porażki będzie równe. Poziom motywacji
zależy też od wysiłku i ryzyka związanego z daną czynnością. Początkowy wzrost wysiłku
i ryzyka zwiększa motywację jednostki, przy ich dalszym wzroście proces ten osiąga
optymalny poziom, następnie malejąc aż do wartości ujemnych.
Motywację podopiecznego możemy zwiększyć poprzez niżej wymienione czynniki
motywujące:
1. Deklaracja innym tego, co mamy zrobić.
2. Analiza celów.
3. Zaplanowanie nagrody za wykonanie celu.
4. Wizualizacja celu – twórcze wykorzystanie wyobraźni.
5. Analiza negatywnych konsekwencji niezrealizowania celu.
6. Analiza pozytywnych konsekwencji zrealizowania celu.
7. Gwarancja 5 minut – najtrudniejszy jest pierwszy krok, trzeba po prostu zacząć.
8. Rozpoczęcie zadania od czegoś prostego.
9. Metoda szwajcarskiego sera – duże zadanie do wykonania, to duży kawałek sera bez
dziur. Z tego zadania można wyodrębnić mniejsze zadania, które są proste, mechaniczne
i zajmują nie więcej niż 5–10 minut. W wolnych chwilach można zacząć od wykonywania
właśnie tych zadań (zawsze można znaleźć kilka wolnych minut w ciągu dnia, po co je
tracić?) Pracując tą metodą w końcu okaże się, że duże zadanie – duży kawałek sera
stanie się serem szwajcarskim, który ma więcej dziur niż sera. Dziury te to już wykonane
małe zadania.
10. Podniesienie znajomości przedmiotu. Łatwiej zabrać się do robienia czegoś, o czym dużo
wiemy, zadanie nie wydaje się takie trudne.
1. Co to jest indywidualny plan terapeutyczny?
2. Kto ustala plan terapeutyczny?
3. Jakie reguły należy zachować przy organizacji czasu wolnego podopiecznych?
4. Co to jest motywacja?
5. Z jakich elementów składa się proces motywacji?
6. W jaki sposób możemy zwiększyć motywację podopiecznego do działań?
4.9.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zaplanuj działania motywujące osobę niepełnosprawną do podjęcia aktywności.
1) zdefiniować pojęcie motywacji i określić elementy procesu motywacji,

32
2) określić czynniki motywujące,
3) zaplanować kilka możliwych działań zwiększających motywację do podjęcia aktywności,
4) przedstawić propozycje na forum grupy, uzasadniając wybór,
5) zapoznać się z propozycjami innych,
− flamastry,
Ćwiczenie 2
Opracuj założenia do indywidualnego planu terapeutycznego dla podopiecznego.
1) przygotować syntetyczną informację o podopiecznym,
2) zaplanować najbardziej odpowiedni czas realizacji zajęć, konieczne przerwy i ich rodzaj,
3) zaplanować rodzaj zajęć,
4) wyniki ćwiczenia zapisać na plakacie i zaprezentować na forum grupy,
5) wziąć udział w dyskusji,
6) zapisać ciekawe propozycje kolegów/koleżanek.
− flamastry,
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić pojęcie indywidualnego planu terapeutycznego? ￻ ￻
2) wskazać kto ustala indywidualny plan terapeutyczny? ￻ ￻
3) określić reguły do uwzględnienia przy organizacji czasu wolnego
podopiecznego? ￻ ￻
4) zdefiniować pojęcie motywacji? ￻ ￻
5) wymienić elementy procesu motywacji? ￻ ￻
6) wymienić sposoby motywowania podopiecznych do działań? ￻ ￻
7) uzasadnić, która z reguł obowiązujących przy planowaniu czasu
wolnego dla osób niepełnosprawnych jest najważniejsza? ￻ ￻

33
4.10. Higiena żywienia
Racjonalne żywienie: to dostarczanie organizmowi w określonym czasie odpowiednich
ilości pożywienia pokrywającego zapotrzebowanie na energię, składniki budulcowe
i regulacyjne. Do składników budulcowych zaliczamy: białka, wodę i niektóre związki
mineralne. Do składników energetycznych zaliczamy przede wszystkim węglowodany
i tłuszcze, a do składników regulujących witaminy i niektóre sole mineralne. Wszystkie te
składniki (oprócz energetycznych) są niezbędne do budowy nowych i odbudowy zużytych
komórek i tkanek oraz do regulowania procesów fizjologicznych ustroju. Wyżywienie
człowieka powinno być: pełno kaloryczne, pełnowartościowe, urozmaicone o odpowiedniej
objętości, łatwo strawne i łatwo przyswajalne, smaczne, wolne od substancji szkodliwych,
o odpowiedniej temperaturze, odpowiednio podzielone w ciągu dnia. Przyjmowane potrawy
powinny całkowicie zaspokoić ilościowe i jakościowe zapotrzebowanie ustroju.
Liczba posiłków może wahać się od 3 do 5 dziennie. Najbardziej korzystne jest
przyjmowanie pożywienia 4 razy dziennie.
Śniadanie: 25–30% dziennej racji energetycznej,
Obiad: 40–50% dziennej racji energetycznej,
Kolacja: 25% dziennej racji energetycznej.
Białka są wykorzystywane jako:
– materiał budulcowy,
– składnik enzymów i hormonów,
– składniki ciał odpornościowych,
– czynniki równowagi kwasowo-zasadowej,
– regulacja ciśnienia onkotycznego.
Białka należą do najbardziej skomplikowanych związków organicznych. W ich skład wchodzą
następujące pierwiastki: azot, węgiel, wodór, tlen, siarka oraz niekiedy fosfor, żelazo, miedź,
jod, wapń, magnez. Pierwiastki te tworzą związki chemiczne zwane aminokwasami.
W zależności od składu aminokwasów białka dzielimy na pełnowartościowe
i niepełnowartościowe. Białka pełnowartościowe, pochodzenia zwierzęcego, zawarte
w mięsie, mleku, jajach, dostarczają człowiekowi niezbędnych aminokwasów. Natomiast białka
niepełnowartościowe, pochodzenia roślinnego nie zawierają wszystkich niezbędnych dla
człowieka aminokwasów. Znajdują się one w takich produktach, jak groch, fasola, mąka,
kasza.
Zapotrzebowanie na białko:
Dorośli – 1,0g/kg masy ciała
Młodzież – 1,5–2g/kg masy ciała.
Dzieci – 2–4g/kg masy ciała.
W tym białko zwierzęce:
Dorośli 1/3.
Młodzież ½.
Dzieci ¾.
Niedobór białek – zarówno w ustroju dziecka, jak i dorosłego człowieka – może przyczynić się
do powstania niektórych schorzeń (zaburzenia wzrostu, rozwoju fizycznego i psychicznego).
Tłuszcze stanowią dla ustroju źródło energii. Jest to zapasowy materiał energetyczny,
gromadzony głównie pod skórą jako podściółka tłuszczowa. Rola tłuszczów w organizmie:
– dostarczają energii,
– są materiałem podporowym,
– są nośnikami witamin A, D, E, K,
– są źródłem kwasów tłuszczowych wielonasyconych, nasyconych, nienasyconych.

34
Tłuszcze dzieli się na zwierzęce i roślinne. Do tłuszczów zwierzęcych zaliczamy: słoninę,
smalec, masło, a do roślinnych: oliwę, margarynę i oleje. Dla dorosłego jako normę
spożywania tłuszczu przyjmuje się 1g/kg masy ciała na dobę, to około 70 g – dziennie, przy
czym pożądane jest, aby połowa zapotrzebowania była pokryta przez tłuszcze zwierzęce. Duży
wpływ na zapotrzebowanie dzienne na tłuszcze mają także klimat i pora roku. W klimacie
gorącym zapotrzebowanie na tłuszcze jest mniejsze, a w klimacie zimowym większe.
Węglowodany są wykorzystywane w ustroju jako materiał energetyczny. Zawarte są
głównie w produktach pochodzenia roślinnego, tylko niewielka ich ilość znajduje się
w produktach zwierzęcych. Węglowodany pokrywają 60% zapotrzebowania energetycznego
organizmu. Spożycie węglowodanów – 6g/kg masy ciała. Najobfitszym źródłem cukrów
prostych: cukier, miód, niektóre przetwory owocowe i słodycze. W codziennym pożywieniu
najwięcej węglowodanów dostarczamy organizmowi w produktach i przetworach zbożowych
(mące, chlebie) oraz ziemniakach, warzywach i owocach.
Witaminy zalicza się do składników regulujących. Są one niezbędne do utrzymywania
prawidłowego stanu zdrowia i właściwego rozwoju. Witaminy są związkami chemicznymi,
występującymi w małych ilościach zarówno w produktach roślinnych jak i zwierzęcych. Dzieli
się je na rozpuszczalne w wodzie i rozpuszczalne w tłuszczach. Do grupy witamin
rozpuszczalnych w wodzie należy komplet witamin B (witaminy ważne dla człowieka z tej
grupy to: B1, B2, B6, B12) oraz witamina C. Do witamin rozpuszczalnych w tłuszczach
zalicza się witaminy A, D, E, K. Zapotrzebowanie dzienne na witaminy jest niewielkie i waha
się w granicach od kilku gramów do kilkudziesięciu miligramów. Witaminy muszą być
dostarczane wraz z pożywieniem.
Organizm dorosłego człowieka zawiera około 3,3 kg soli mineralnych, to około 4% masy
ciała. Niektóre sole mineralne występują w bardzo małych, tzw. śladowych ilościach –
nazywamy je mikroelementami. Do mikro elementów w organizmie należą między innymi: jod,
miedź, cynk, kobalt, fluor. Spośród makroelementów największe znaczenie, zwłaszcza dla
dzieci mają sole wapnia, fosforu i żelaza. Sole wapnia i fosforu są głównymi materiałami
budulcowymi kości, warunkują prawidłowy przebieg procesów kostnienia. Wapń jest
potrzebny do pracy serca, prawidłowej krzepliwości krwi oraz pobudliwości mięśni i nerwów.
Najbogatszym źródłem wapnia w pożywieniu jest mleko i jego przetwory, ryby i jarzyny,
przetwory zbożowe. Dzienne zapotrzebowanie osób dorosłych na wapń wynosi przeciętnie
około 1g. Jeśli chodzi o dzieci i młodzież, jest ono większe i wynosi 1,5g.
Żelazo tworzy z białkami związek zwany hemoglobiną. Bogatym źródłem żelaza są:
wątroba i inne produkty mięsne, jajka, fasola, ciemny chleb, jak również niektóre owoce
i zboża. Dzienne zapotrzebowanie dzieci i młodzieży na żelazo wynosi 6-12 μg, a dorosłych
12-15 μg.
Woda krążąca w ustroju odgrywa podstawową rolę w procesach życiowych. Organizm
dorosłego człowieka ważącego 70 kg zawiera około 45 kg wody. U dzieci ilość wody jest
jeszcze większa. Woda stanowi więc podstawowy składnik wszystkich tkanek i płynów
w ustroju. Jest niezbędna do trawienia wchłaniania i wprowadzania przez krew składników
odżywczych do wszystkich tkanek. Stanowi ona środowisko, w którym zachodzą wszystkie
procesy życiowe organizmu. Niedobory wody są bardzo niebezpieczne, mogą one prowadzić
do ciężkich zaburzeń w gospodarce wody, a te z kolei do wyniszczenia ustroju, a nawet
w najcięższych przypadkach do śmierci.
Codzienny posiłek powinien dostarczać wszystkich podstawowych składników
pokarmowych. Posiłki powinny być spożywane zawsze o tych samych określonych porach
dnia bez pośpiechu, przed połknięciem potrawy dokładnie przeżuć i połykać w małych
ilościach. Przed jedzeniem należy zachować spokój, unikać nadmiernych wzruszeń i stanów
pobudzenia emocjonalnego.
Aby być zdrowym, codziennie należy spożywać:
− co najmniej 3 posiłki umiarkowanej wielkości – w tym koniecznie śniadanie,

35
− produkty zbożowe, takie jak: pieczywo ciemne, płatki, kasze, makarony lub ziemniaki,
− warzywa, owoce (mogą być mrożone) do każdego posiłku, a także między posiłkami,
− co najmniej 2 szklanki mleka (najlepiej chudego) lub tyle samo kefiru czy jogurtu oraz 1-2
plasterki serów,
− jedną z porcji (do wyboru) ryby, drobiu, grochu, fasoli lub mięsa,
− jedną łyżkę stołową oleju lub oliwy oraz nie więcej niż 2 łyżeczki masła,
− wodę mineralną i naturalne soki warzywne i owocowe (około 1 litra).
Należy unikać nadmiaru soli, cukru i alkoholi. Wadliwy sposób żywienia jest bezpośrednią
przyczyną wielu chorób cywilizacyjnych. W przypadku wystąpienia chorób u podopiecznych
dietę specjalistyczną ustala lekarz leczący w porozumieniu z dietetyczką specjalną. Wtedy
zadaniem asystenta jest przestrzegać ustalonej diety i dopilnować żeby podopieczny stosował
ją zgodnie z zaleceniami lekarza.
1. Czym jest racjonalne żywienie?
2. Jakie znasz składniki pokarmowe energetyczne?
3. Jakie znasz składniki budulcowe?
4. Jaką rolę spełniają składniki regulujące?
5. Jakie witaminy rozpuszczają się w tłuszczu?
6. Jaką rolę spełniają witaminy w odżywianiu?
7. Jaką rolę spełniają sole mineralne?
4.10.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przygotuj uwzględniając upodobania podopiecznego jadłospis na jeden dzień.
1) poznać upodobania, ulubione potrawy podopiecznego,
2) zaplanować godziny spożywania posiłków biorąc pod uwagę przerwy między posiłkami
(trzy posiłki stałe + podwieczorek),
3) przygotować propozycję zestawu posiłków uwzględniając podstawowe składniki
pokarmowe: budulcowe, energetyczne i regulacyjne zgodnie z potrzebami
żywnościowymi,
4) przygotować jadłospis na plakacie i zawiesić na tablicy,
− arkusz A2,
− flamastry,

36
Ćwiczenie 2
Zaplanuj przygotowanie posiłku, np. kolacji, uwzględniając upodobania podopiecznego.
1) ustalić co chciałby zjeść podopieczny na kolację,
2) zorientować się jakie produkty spożywcze są potrzebne do przygotowania kolacji,
3) wspólnie z podopiecznym przygotować stanowiska pracy do przygotowania posiłku
(stolik, produkty spożywcze, sprzęt do przygotowania posiłków),
4) dokonać podziału pracy, uwzględniając te czynności, które podopieczny może sam
wykonać, a które musi wykonać asystent,
5) zaprezentować na forum grupy opracowany projekt,
− flamastry,
− flipchart,
− sprzęt do przygotowania posiłków,
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić pojęcie racjonalnego żywienia? ￻ ￻
2) wymienić składniki pokarmowe energetyczne, budulcowe i regulacyjne? ￻ ￻
3) określić prawidłowe wyżywienie człowieka? ￻ ￻
4) wymienić, które z witamin rozpuszczają się w wodzie, a które w tłuszczu? ￻ ￻
5) wyjaśnić rolę witamin i soli mineralnych w organizmie? ￻ ￻
6) zróżnicować prawidłowe odżywianie od wadliwego sposobu żywienia? ￻ ￻

37
4.11. Etyka w pracy asystenta osoby niepełnosprawnej
Etykę pochodzącą od greckiego słowa ethos (oznaczającego stałe miejsce zamieszkania,
obyczaj) rozumieć będziemy jako filozoficzną i normatywną teorię moralności, a dokładniej –
moralnej wartości czynu. Podmiotem zainteresowań etyka jest nade wszystkim czyn (ludzkie
działanie, postępowanie) pod kątem jego wartości moralnej, czyli jest on moralnie dobry, czy
zły.
Etyka to ogół norm moralnych przyjętych w danej zbiorowości społecznej
(społeczeństwie, klasie lub grupie społecznej, środowisk) w określonej epoce historycznej,
synonim moralności [wg Encyklopedii Powszechnej PWN].
Mówiąc o moralności mamy na myśli etykę normatywna lub właściwą, czyli naukę
o dobru. Głównym zadaniem etyki normatywnej jest formowanie reguł postępowania
pozwalającego zachować dobro i unikać czynienia zła. Etyka normatywna dzieli się na etykę
ogólną i etykę szczegółową obejmującą etykę osobową oraz społeczną.
Etyka szczegółowa jest to nauka filozoficzna ustalająca reguły, czyli oceny i normy
moralnego działania np. świadczenie usług osobom potrzebującym, wykonywanie czynności
zawodowych, itp.
Etyka osobowa jako dziedzina etyki szczegółowej rozważa normy regulujące zachowanie
się osoby względem samej siebie oraz względem innych osób i przyrody.
Natomiast etyka społeczna jest nauką ustalającą normy moralne dla tych stosunków
społecznych i działań, których podmiotem jest grupa, zbiorowość a nie szczególne jednostki.
Etyka w aspekcie opisowym zajmuje się analizą, opisem i wyjaśnieniem moralności
rzeczywiście przyjmowanej w różnych epokach i środowiskach społecznych, wskazywaniem
źródeł struktury, funkcji moralności jej rozwoju. Etyka zawodowa to zespół norm
wyznaczających określone obowiązki moralne związane z wykorzystywaniem zawodu
i społecznymi stosunkami zawodowymi.
Etyka zawodowa poza normami zawiera także konkretne dla danego zawodu nakazy
i zakazy.
Zasady moralne w pracy asystenta jako podstawowe pojęcie umożliwiające osąd moralny
postępowania to:
1) zasada autonomii – prawo do samostanowienia, niezależności i wolności – poszanowanie
praw podopiecznych,
2) nieszkodzenie – unikanie działań szkodliwych dla podopiecznych a także otaczanie opieką
tych, którzy ze względu na wiek, chorobę oraz stan psychiczny, nie są w tanie sami siebie
chronić przed czynnikami szkodliwymi,
3) zasada dobroci wymaga, aby asystent osoby niepełnosprawnej czynił dobro w celu
zapewnienia korzyści innych. Oznacza to uwzględnienie podstawowych ludzkich potrzeb
przetrwania, bezpieczeństwa, przynależności. Całościowe spojrzenie na człowieka we
wszystkich jego wymiarach, a więc nie tylko biologicznych, ale psychicznych
i społecznych,
4) zasada sprawiedliwości – domaga się aby asystent osoby niepełnosprawnej traktował
każdego podopiecznego jednakowo,
5) zasada poufności nakazuje, aby asystent osoby niepełnosprawnej zachował w ścisłej
tajemnicy informacje zawodowe. Zasada poufności wiąże się z zasadą lojalności
i szacunku dla tych, którzy pokładają ufność w swoich opiekunach,
6) zasada prawdomówności wynika obowiązku mówienia prawdy i nie wprowadzenia
podopiecznych w błąd. Wyjątek gdy prawda podopiecznemu mogłaby spowodować

38
poważne szkody dla jego stanu fizycznego i psychicznego. W tym przypadku należy
uwzględnić zasadę nieszkodzenia,
7) zasada odpowiedzialności jest jedną z najważniejszych zasad w życiu osobistym
i zawodowym człowieka. Oznacza ona ponoszenie odpowiedzialności moralnej, a także
i prawnej za rezultaty podejmowanych działań wobec podopiecznych i wobec zawodu.
Oznacza ona, że jeśli ktoś podjął zobowiązanie realizacji jakiegoś działania, które nie jest
zobowiązane sankcją prawna to powinien je wykonać, nawet jeżeli byłby to dla niego
trudne bądź niewygodne, gdyż skłania go do tego jego sumienie.
Z powyższych zasad wynikają określone powinności moralne, określone normy
godziwego postępowania asystenta osoby niepełnosprawnej. W skrócie można je przedstawić
w postaci sześciu dyrektyw powinnościowych:
1) szanuj godność podopiecznego i jego prawa,
2) nie szkodź swym postępowaniem podopiecznemu, chroń go przed krzywdą i szkodą,
3) przyczyniaj się do dobra podopiecznego we wszystkich wymiarach jego osoby, tj.
fizyczno-biologicznym, psychicznym, społecznym, duchowym,
4) świadcz opiekę sprawiedliwie wobec każdego podopiecznego,
5) zachowaj w tajemnicy uzyskanie informacje o stanie zdrowotnym podopiecznego
i przebiegu procesu leczenia oraz opieki,
6) bądź odpowiedzialny za podjęte obowiązki i swe zobowiązania. Powinności te stanowią
ogólne reguły postępowania w odniesieniu do codziennych obowiązków asystentów.
Etyka spolegliwego opiekuna
Asystent osoby niepełnosprawnej jest spolegliwy tj. automatycznie troskliwy i opiekuńczy,
budzi zaufanie, nie wycofuje się w niebezpieczeństwie, jest silnym oparciem w każdych
okolicznościach można zawsze liczyć na jego pomoc. Podstawową zasadą jest maksyma
„przede wszystkim nie szkodzić”. Spolegliwym opiekunem może być jedynie człowiek
o dobrym sercu wrażliwy na cudze potrzeby, skłonny do udzielania innym pomocy, odważny,
sprawiedliwy i życzliwe usposobiony do swych podopiecznych.
Schemat podstawowych cnót moralnych i przeciwnych im wad:
1) męstwo – tchórzostwo,
2) dobre serce – zły człowiek,
3) prawość – nierzetelność,
4) panowanie nad sobą – brak woli,
5) szlachetność – niskie motywy.
Opiekun spolegliwy to realista i człowiek praktyczny, działający roztropnie, umiejący
ustalić sobie hierarchię ważności problemów, opanowany, odważny na drugiego człowieka.
Kotarbiński zalecał także ideę powszechnej życzliwości, zaniechania wrogości i niechęci
wobec innych ludzi.
Etyka troski jest etyką ochrony cierpiącego człowieka: jego ciała i ducha
Istnieją trzy główne rodzaje odpowiedzialności:
− zawodowa,
− cywilna,
− karna.
Odpowiedzialność zawodowa – jest to odpowiedzialność za popełnienie tzw. przewinienia
zawodowego. Skutkiem nieprawidłowego postępowanie jest orzeczenie kary dyscyplinarnej
(upomnienia, nagany, czasowego lub trwałego pozbawienie prawa do wykonywania zawodu).
Odpowiedzialność cywilna – jest to odpowiedzialność za wyrządzenie szkody majątkowej
albo krzywdy niemajątkowej (dotyczącej życia, czci, wolności, dobrego imienia, kultu osoby
zmarłej). Skutkiem jest konieczność zapłacenia odszkodowania (w przypadku szkody), lub
zadośćuczynienia (w przypadku krzywdy). W sprawach z powództwa cywilnego orzekają sądy
powszechne.

39
Odpowiedzialność karna – jest to odpowiedzialność za popełnienie przestępstwa
(określonego przez ustawę). Skutkiem jest orzeczenie kary: pozbawienia wolności,
ograniczenia wolności, grzywny.
Podopieczny, którego prawa zostały naruszone może dochodzić ich na drodze
administracyjnej lub sądowej. Dochodzenie może zmierzać do:
− żądania zaniechania naruszenia prawa,
− żądania zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub odszkodowania za wyrządzoną
naruszeniem szkodę lub ukarania sprawcy naruszenia z tytułu odpowiedzialności służbowej
lub karnej.
1. Jak brzmi definicja etyki?
2. Co jest przedmiotem zainteresowań etyki?
3. Czym zajmuje się etyka normatywna?
4. Co to jest etyka zawodowa?
5. Jakie znasz zasady moralne, którym powinien kierować się asystent osoby
niepełnosprawnej w pracy?
6. Jakie są dyrektywy powinności?
7. Czym charakteryzuje się opiekun spolegliwy?
8. Jakie znasz rodzaje odpowiedzialności prawnej?
4.11.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przygotuj plakat nt.: Dylematy etyczne występujące najczęściej w pracy z osobami
niepełnosprawnymi?
1) zebrać informacji na temat najczęściej występujących dylematów etycznych występujących
u podopiecznych,
2) dokonać hierarchii dylematów etycznych od najważniejszych do najmniej ważnych (np.
związane z eutanazją, zachowań w kontakcie z innymi osobami),
3) omówić najczęściej występujące dylematy etyczne u podopiecznych,
4) przedstawić je w formie plakatu,
− duże arkusze papieru,
− flamastry,
− flipchart,

40
Ćwiczenie 2
Przedstaw, sposób postępowania wobec osób, które chcą się dowiedzieć o stanie zdrowia
i samopoczuciu podopiecznego.
1) ustalić czy podopieczny życzy sobie przekazania informacji o sobie innym osobom,
2) uzgodnić jakie informacje można przekazać i w jakim zakresie,
3) ustalić jakich informacji nie wolno przekazywać dochowując tajemnicy zawodowej,
4) przedstawić wyniki ćwiczenia w formie pisemnej,
− flamastry,
− flipchart,
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie etyki? ￻ ￻
2) określić co jest przedmiotem zainteresowań etyki? ￻ ￻
3) określić czym zajmuje się etyka normatywna? ￻ ￻
4) określić co to jest etyka zawodowa? ￻ ￻
5) wymienić zasady moralne, którymi powinien kierować się asystent w pracy? ￻ ￻
6) scharakteryzować cechy opiekuna spolegliwego? ￻ ￻

41
5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Dla każdego zadania są dołączone 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawdziwa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, zakreślając X prawidłową
odpowiedź.
6. Pracuj samodzielnie.
7. Na rozwiązanie testu masz 30 min.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH
1. Czasem wolnym nazywamy
a) czas przeznaczony na pracę zarobkową.
b) czas przeznaczony na pracę zarobkową.
c) zajęcia którym jednostka może oddawać się z własnej chęci bądź dla odpoczynku,
rozrywki, dobrowolnego udziału w życiu społecznym.
d) czas przeznaczony na obowiązki rodzinne.
2. Funkcje czasu wolnego wg Z. Dąbrowskiego to
a) psychokompensacyjna, kulturalna, psychokreatywna, psychorekreacyjna.
b) wypoczynek, rozrywka, rozwój zainteresowań i uzdolnień, poszukiwanie własnego
miejsca w społeczeństwie.
c) edukacyjne, wychowawcze, integracyjne.
d) psychorekreacyjne, kompensacyjne, kulturalne, psychokreatywne.
3. Indywidualną wartość czasu wolnego należy rozpatrywać w aspekcie
a) korzyści społecznych.
b) korzyści indywidualnych.
c) zarządzania czasem.
d) funkcji czasu wolnego.
4. Zainteresowaniem nazywamy
a) pracę wykonywaną dla relaksu, w czasie wolnym od obowiązków.
b) czynności wykonywane z przyjemnością poza praca zarobkową.
c) czynności zawodowe, których wykonywanie nie satysfakcjonuje.
d) pracę wykonywana w wolnym czasie.
5. Aktywizacją nazywamy
a) zespół działań mających na celu włączenie człowieka do udziału w różnych
dziedzinach życia.
b) przeprowadzenie osoby niepełnosprawnej z aktywności do pasywności.
c) brak kontaktów, pomocy ze strony innych osób, poczucie izolacji i osamotnienia.
d) połączenie obowiązków zawodowych, rodzinnych i społecznych.

42
6. Pojęcie wartości czasu należy określać w kontekście
a) czas to pieniądz.
b) czas przemija bezpowrotnie.
c) czas to wartościowy kapitał – czas to życie.
d) czas leczy rany.
7. Etyką nazywamy
a) to ogół norm moralnych przyjętych w danej zbiorowości społecznej.
b) zespół norm i ocen zachowania jednostki.
c) zespół norm względem innych osób i przyrody.
d) świadczenie usług osobom potrzebującym.
8. Jedną z funkcji środków masowego przekazu wg Harolda Lasswellda jest
a) kontynuacja.
b) korelacja.
c) informacja.
d) nadzór nad otoczeniem.
9. Funkcją i zadaniem środków masowego przekazu wg McQuaila jest
a) nadzór nad otoczeniem.
b) informacja, korelacja, kontynuacja, rozrywka, mobilizacja.
c) koordynacja elementów systemu społecznego.
d) transmisja kultury, czyli transmisja dziedzictwa społecznego następnym pokoleniom.
10. Racjonalnym żywieniem jest
a) dostarczanie organizmowi składników budulcowych.
b) dostarczanie organizmowi składników energetycznych.
c) dostarczanie organizmowi w określonym czasie odpowiednich ilości składników
budulcowych, energetycznych i regulacyjnych.
d) dostarczanie organizmowi składników regulujących witaminy i sole mineralne.
11. Witaminy w odżywianiu
a) są niezbędne do utrzymania prawidłowego stanu zdrowia i właściwego rozwoju
zaliczają się do składników regulujących.
b) są niezbędne w odżywianiu zaliczają się do składników energetycznych.
c) dostarczają organizmowi składników budulcowych.
d) są niezbędne do rozwoju organizmu i prawidłowego odżywiania.
12. Tłuszcze w odżywianiu
a) są wykorzystywane jako materiał budulcowy i składniki ciał odpornościowych.
b) dostarczają organizmowi witamin i soli mineralnych.
c) stanowią dla ustroju źródło energii.
d) są wykorzystywane jako składniki enzymów i hormonów.
13. Środki masowego przekazu
a) wywierają niekorzystny wpływ na stan zdrowotny osoby niepełnosprawnej.
b) wpływają korzystnie na stan zdrowia podopiecznego, pod warunkiem, że są
odpowiednio dobrane.
c) nie są elementem kultury masowej.
d) nie zawierają koncepcji wspólnego mianownika.

43
14. Motywacja jest
a) elementem etyki opiekuna.
b) stanem gotowości człowieka do podjęcia określonego działania.
c) funkcja czasu wolnego.
d) formą spędzania czasu wolnego.
15. Etyka zawodowa
a) poza normami zawiera także konkretne dla danego zawodu nakazy i zakazy.
b) to świadczenie opieki sprawiedliwie wobec każdego podopiecznego.
c) charakteryzuje się rzetelnym wykonywaniem obowiązków w pracy zawodowej.
d) to unikanie działań szkodliwych dla podopiecznych.
16. Przy organizowaniu czasu wolnego dla osoby niepełnosprawnych należy uwzględnić
a) włączenie osoby niepełnosprawnej w planowanie i organizowanie ofert wolnego
czasu.
b) przygotowanie samodzielnie ofert wolnego czasu przez asystenta.
c) ambicje asystenta.
d) potrzeby placówek opiekuńczych.
17. Formą wypoczynku biernego jest
a) sen.
b) gra w kart.
c) pływanie.
d) indywidualne codzienne czynności rehabilitacyjne.
18. Brak aktywności należy rozumieć jako
a) prowadzenie życia rodzinnego i społecznego.
b) niechęć do kontaktów społecznych, towarzyskich, poczucie krzywdy i izolacji.
samotności.
c) wykonywanie obowiązków zawodowych, uczenie się.
d) prowadzenie twórczego i harmonijnego życia.
19. Głównym „złodziejem czasu” jest
a) praca zawodowa, nauka, samokształcenie.
b) gry i zabawy ruchowe, konkursy itp.
c) aktywny udział w różnych organizacjach społecznych.
d) telewizja, filmy, telefony, bierna postawa oraz goście, znajomi, itp.
20. Aby czas wolny był efektywnie wykorzystany należy
a) zajmować się dodatkowo pracą zawodową.
b) wykonywać obowiązki rodzinne.
c) wykorzystać czas na rozwój zainteresowań i uzdolnień.
d) przeznaczyć czas na obowiązkową pracę społeczną.

44
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko..........................................................................................
Realizowanie potrzeb osoby niepełnosprawnej w zakresie wykorzystania czasu
wolnego
Zakreśl poprawną odpowiedź
Nr
zadania
Odpowiedź Punkty
1. a b c d
2. a b c d
3. a b c d
4. a b c d
5. a b c d
6. a b c d
7. a b c d
8. a b c d
9. a b c d
10. a b c d
11. a b c d
12. a b c d
13. a b c d
14. a b c d
15. a b c d
16. a b c d
17. a b c d
18. a b c d
19. a b c d
20. a b c d
Razem:

45
6. LITERATURA
1. Błędowski P.: Pomoc Społeczna i opieka nad osobami starszymi w RFN. Interart,
Warszawa 1996
2. Drzycimski A.: Komunikatorzy, wpływ, wrażenie, wizerunek. Warszawa 2000
3. Garlin Ch. D., Seabury B.A.: Działania interpersonalne w pracy socjalnej. Warszawa
1996
4. Globan-Klas T.: Madia i komunikowanie masowe. Warszawa 1999
5. Gurzycka A.: Rozwój i kształtowanie zainteresowań. Warszawa 1990
6. Hale G.: Poradnik dla niepełnosprawnych. Muza S.A. Warszawa 1996
7. Hulek A. (red.): Świat ludziom niepełnosprawnym. Warszawa 1993
8. Jaroszuk Z., Czakon W.: Gry i metody. Lublin 1996
9. Kawczyńska-Butrym Z.: Niepełnosprawność – specyfika pomocy społecznej. BPS,
Katowice 1998
10. Korczak C.: Higiena i ochrona zdrowia. PZWL, Warszawa 1997
11. Ploch L.: Jak organizować czas wolny dzieci i młodzieży upośledzonej umysłowo.
Warszawa 1997
12. Przetacznik Gierowska M., Makieło Jarża G.: Podstawy psychologii ogólnej. WSiP,
Warszawa 1989
13. Przeździak B.: Zaopatrzenie rehabilitacyjne. Via Medica, Gdańsk 2003
14. Rojewska J.: Grupa bawi się i pracuje. UNUS 2000
15. Seiwert L.J.: Jak organizować czas. Warszawa 1993
16. Szczepankowska B., Mikulski J. (red): Osoby niepełnosprawne w środowisku lokalnym.
Wyrównywanie szans. Warszawa 1999.
17. Tondelli G.: W stronę sportu. Jedność 2004
18. Tyszkowa M.: Aktywność i działalność dzieci i młodzieży. Warszawa 1990
19. Vopel K. W.: Gry i zabawy interakcyjne dla dzieci i młodzieży. Część 1, 2, 3. Jedność
2005
20. Wieczorek Chełmińska Z.: Zasady żywienia i dietetyka stosowana. PZWL 1987

Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] z2.02_u

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (14)

Viewers also liked

Viewers also liked (14)

Similar to Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] z2.02_u

Similar to Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] z2.02_u (20)

Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] z2.02_u