Những Kiến Thức Cơ Bản Của Tâm Lý Học Lứa Tuổi Và Tâm Lý Học Sư Phạm.pdf

1. NHỮNG KIẾN THỨC CƠ BẢN CỦA
TÂM LÝ HỌC LỨA TUỔI VÀ TÂM LÝ HỌC SƯ PHẠM
TS Huỳnh Văn Sơn (Chủ biên)
Đinh Quỳnh Châu - Nguyễn Hoàng Khắc Hiếu
LỜI NÓI ĐẦU
Tâm lý học lứa tuổi và Tâm lý học sư phạm là một chuyên ngành của
Tâm lý học. Chuyên ngành này cung cấp cho người học những kiến thức
chuyên sâu về sự phát triển tâm lý theo độ tuổi và các đặc điểm tâm lý cụ thể
ở từng độ tuổi cũng như những cơ sở tâm lý của việc dạy học và giáo dục
con người nói chung và học sinh nói riêng.
Đối với sinh viên sư phạm hoặc những chuyên ngành có liên quan đến
việc giáo dục và đào tạo thì bộ môn Tâm lý học lứa tuổi và Tâm lý học sư
phạm trở thành một môn học hay những tín chỉ bắt buộc phải tích lũy. Những
kiến thức của bộ môn này đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành
những định hướng ban đầu về sự hiểu biết nghề nghiệp, những kỹ năng cơ
bản cũng như những nền tảng nhất định cho việc tiếp thu những tri thức về Lý
luận dạy học bộ môn. Có thể nói cùng với Tâm lý học đại cương thì Tâm lý
học lứa tuổi và Tâm lý học sư phạm đóng vai trò hết sức quan trọng nhằm
hình thành kiến thức chuyên môn nghiệp vụ cho người học chuyên ngành sư
phạm
Ngày nay, việc giảng dạy đòi hỏi người giáo viên phải liên tục cập nhật
những kiến thức khoa học. Tuy nhiên, những kiến thức cơ bản của Tâm lý
học lứa tuổi và Tâm lý học sư phạm vẫn thể hiện được tính thiết yếu của nó.
Từ việc tìm hiểu những đặc điểm cơ bản về nhận thức và học tập của từng
lứa tuổi để người giáo viên biết lựa chọn nội dung dạy học, phương pháp dạy
học đến việc nắm vững cấu trúc tâm lý của việc hình thành khái niệm hay rèn
luyện kỹ năng đều đòi hỏi phải nắm vững những kiến thức cơ bản trong Tâm
lý học lứa tuổi và Tâm lý học sư phạm. Ngay cả thực trạng công tác học

2. đường đang có nhiều vấn đề như: bạo lực học đường, văn hóa học đường
xuống cấp... thì việc giáo dục hành vi đạo đức, hình thành những phẩm chất
của một người học sinh trong thời đại mới cũng đòi hỏi sinh viên sư phạm và
cả những thầy cô giáo - nhà quản lý giáo dục phải thực sự quan tâm đến
những cơ sở tâm lý trong việc giáo dục đạo đức cho học sinh, hình thành
những phẩm chất đạo đức dựa trên cơ sở tâm lý hay cấu trúc tâm lý của
hành vi đạo đức...
Tập tài liệu này ra đời nhằm hỗ trợ sinh viên sư phạm và những người
có liên quan đến chuyên ngành sẽ xác lập được những kiến thức trọng tâm
của môn học, trên cơ sở nghiên cứu có định hướng hoặc sẽ nắm vững những
kiến thức cơ bản nhất qua quá trình học tập - nghiên cứu. Nội dung của tài
liệu tập trung vào những kiến thức chung của Tâm lý học lứa tuổi và sự phát
triển tâm lý của học sinh Trung học (bao gồm học sinh Trung học cơ sở và
Trung học phổ thông). Ngoài ra, những kiến thức cơ bản về Tâm lý học dạy
học, Tâm lý học giáo dục và Tâm lý học nhân cách người giáo viên cũng
được tiếp cận tr6en bình diện khái quát. Tài liệu được trình bày dưới dạng hỏi
đáp những nội dung khoa học cơ bản trong môn học cũng như định hướng
phân tích - giải quyết những tình huống thực tiễn được sử dụng làm chất liệu
giảng dạy hay sử dụng làm câu hỏi mở rộng hay câu hỏi tình huống trong
đánh giá. Các câu hỏi được sắp xếp theo từng phần - từng chương dưới
dạng câu hỏi luận đề và câu hỏi tình huống để người đọc sẽ dễ dàng tham
khảo và nghiên cứu. Hy vọng rằng quyển tài liệu đã đáp ứng nhu cầu học tập
và nghiên cứu của những đối tượng có quan tâm đến bộ môn Tâm lý học lứa
tuổi và Tâm lý học sư phạm.
Chắc chắn rằng quyển tài liệu không thể tránh khỏi những thiếu sót. Hy
vọng sẽ nhận được quan tâm và ủng hộ của quý bạn đọc. Mong rằng quyển
tài liệu này sẽ trở thành tư liệu học tập và nghiên cứu hữu ích cho quý bạn
đọc để việc tìm hiểu - nghiên cứu Tâm lý học lứa tuổi và Tâm lý học sư phạm
sẽ có định hướng và đạt hiệu quả cao. Mong nhận được những chia sẻ và
đóng góp của quý bạn đọc.

3. Phần 1: TÂM LÝ HỌC LỨA TUỔI
Chương 1 - NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG CỦA TÂM LÝ HỌC LỨA TUỔI
TỔNG QUAN
* Với mục tiêu giúp sinh viên nêu được quan điểm đúng đắn và tích cực
về trẻ em và sự phát triển tâm lý trẻ em, biết nhận diện cac quy luật phát triển
tâm lý và biết phân tích vai trò của các yếu tố bẩm sinh di truyền, môi trường
sống, giáo dục và hoạt động và giao tiếp đối với sự phát triển tâm lý cá nhân
cũng như nắm vững các giai đoạn phát triển tâm lý của một đời người;
chương 1 sẽ là các câu hỏi để ôn tập những nội dung cơ bản sau:
1. Khái niệm chung về sự phát triển tâm lý trẻ em
2. Các quy luật phát triển tâm lý trẻ em
3. Các yếu tố tác động đến sự phát triển tâm lý trẻ em
4. Phân chia các giai đoạn phát triển tâm lý trẻ em
* Song song với tài liệu này, sinh viên có thể tham khảo thêm các tài
liệu sau:
1. TLH Lứa tuổi và TLH Sư phạm (1995), Vụ Đại học, NXB Hà Nội.
2. TLH Lứa tuổi và TLH Sư phạm (1998), PGS Lê Văn Hồng - Lê Ngọc
Lan – Nguyễn Văn Thàng, NXB Giáo Dục.
3. Tâm lý học trẻ em (1998), Nguyễn Ánh Tuyết, NXB Giáo Dục.
Câu hỏi:
Tâm lý học lứa tuổi và Tâm lý học sư phạm được ra đời để nghiên cứu
đối tượng gì và thực hiện những nhiệm vụ nào? Từ đó nêu lên ý nghĩa lý luận
và thực tiễn của môn học này?
Trả lời:
Đối tượng và nhiệm vụ nghiên cứu và ý nghĩa nghiên cứu Tâm lý học
lứa tuổi và Tâm lý học sư phạm:

4. a. Đối tượng nghiên cứu:
- Đối tượng của Tâm lý học lứa tuổi là động lực phát triển tâm lý theo
lứa tuổi của con người; sự phát triển cá thể của các quá trình tâm lý và các
phẩm chất tâm lý trong nhân cách của con người đang được phát triển (quá
trình con người trở thành nhân cách như thế nào);
- Tâm lý học lứa tuổi nghiên cứu đặc điểm của các quá trình và các
phẩm chất tâm lý riêng lẻ của cá nhân ở các lứa tuổi khác nhau và sự khác
biệt của chúng ở mỗi cá nhân trong phạm vi một lứa tuổi, nghiên cứu những
khả năng lứa tuổi của việc lĩnh hội tri thức, phương thức hành động ;
- Tâm lý học lứa tuổi nghiên cứu các dạng hoạt động khác nhau của
các cá nhân đang được phát triển (vui chơi, lao động…)
- Do yêu cầu của thực tiễn và thành tựu của khoa học, ngày nay Tâm lý
học lứa tuổi có nhiều phân ngành: Tâm lý học trẻ em trước tuổi học, Tâm lý
học tuổi nhi đồng, Tâm lý học tuổi thiếu niên, Tâm lý học tuổi thanh niên…
- Đối tượng nghiên cứu của Tâm lý học sư phạm là những quy luật tâm
lý của việc dạy học và giáo dục.
- Tâm lý học sư phạm nghiên cứu những vấn đề Tâm lý học của việc
điều khiển quá trình dạy học, nghiên cứu sự hình thành quá trình nhận thức,
tìm tòi những tiêu chuẩn đáng tin cậy của sự phát triển trí tuệ và xác định
những điều kiện để đảm bảo phát triển trí tuệ có hiệu quả trong quá trình dạy
học, xem xét những vấn đề và mối quan hệ qua lại giữa giáo viên và học sinh
cũng như giữa học sinh với học sinh.
Những phân ngành của Tâm lý học sư phạm: Tâm lý học dạy học, Tâm
lý học giáo dục và Tâm lý học về người giáo viên.
b. Nhiệm vụ nghiên cứu:
Từ những gợi mở về đối tượng nghiên cứu thì Tâm lý học lứa tuổi và
Tâm lý học sư phạm có nhiệm vụ nghiên cứu như sau:

5. - Rút ra những quy luật chung của sự phát triển nhân cách theo lứa
tuổi, những nhân tố chỉ đạo sự phát triển nhân cách theo lứa tuổi;
- Rút ra những quy luật lĩnh hội tri thức, kỹ năng kỹ xảo trong quá trình
giáo dục và dạy học, những biến đổi tâm lý của học sinh do ảnh hưởng của
giáo dục và dạy học… từ đó cung cấp những kết quả nghiên cứu để tổ chức
hợp lý quá trình sư phạm, góp phần nâng cao hiệu quả của hoạt động giáo
dục và dạy học.
c. Ý nghĩa nghiên cứu:
Những thành tựu của Tâm lý học lứa tuổi và Tâm lý học sư phạm có ý
nghĩa lý luận và thực tiễn lớn lao.
- Về mặt lý luận, các nghiên cứu của Tâm lý học lứa tuổi và Tâm lý học
sư phạm sử dụng các tài liệu của một số khoa học khác, nhưng đến lượt
mình nó lại cung cấp tài liệu có ý nghĩa quan trọng cho các khoa học khác.
- Về mặt thực tiễn có thể khẳng định sự hiểu biết về Tâm lý học lứa tuổi
và Tâm lý học sư phạm là điều kiện cần thiết để tổ chức có hiệu quả và đúng
đắn quá trình học tập và giáo dục.
Câu hỏi:
Tâm lý học lứa tuổi và Tâm lý học sư phạm có mối liên hệ gì với nhau?
Trả lời:
- Tâm lý học lứa tuổi và Tâm lý học sư phạm có mối quan hệ chặt chẽ
với nhau và chúng quan hệ chặt chẽ với nhiều ngành khoa học khác, đặc biệt
là Tâm lý học đại cương, giáo dục học, phương pháp giảng dạy bộ môn…
- Tâm lý học lứa tuổi và Tâm lý học sư phạm là những chuyên ngành
của Tâm lý học, đều dựa trên cơ sở Tâm lý học đại cương. Tâm lý học lứa
tuổi và Tâm lý học sư phạm gắn bó chặt chẽ với nhau, thống nhất với nhau, vì
chúng có chung khách thể nghiên cứu.
- Tâm lý học lứa tuổi và Tâm lý học sư phạm đều nghiên cứu trẻ em
trong quá trình dạy học và giáo dục.

6. - Sự phân chia ranh giới giữa hai ngành Tâm lý học này chỉ có tính chất
tương đối. Những thành tựu của Tâm lý học lứa tuổi sẽ là những cơ sở quan
trọng để Tâm lý học sư phạm vận dụng nhằm định hướng những cơ sở tâm
trong việc điều khiển họat động sư phạm. Ngược lại, Tâm lý học sư phạm sẽ
làm cho những kiến thức của Tâm lý học lứa tuổi sẽ cụ thể hơn khi xem xét
nó trong hoạt động dạy học và giáo dục theo từng độ tuổi.
Câu hỏi:
Dưới góc độ Tâm lý học lứa tuổi, hãy cho biết trẻ em là gì. Trình bày sự
hiểu biết về khái niệm trẻ em trong Tâm lý học lứa tuổi?
Trả lời:
Dựa trên những quan điểm triết học rất khác nhau, người ta đã hiểu về
trẻ em rất khác nhau:
- Có quan niệm cho rằng trẻ em là “người lớn thu nhỏ lại”, sự khác
nhau giữa trẻ em và người lớn khác nhau về mọi mặt (cơ thể, tư tưởng, tình
cảm...) chỉ ở tầm cở, kích thước chứ không khác nhau về chất.
- Theo J.J. Rútxô (1712 - 1778) : Trẻ em không phải là người lớn thu
nhỏ lại và người lớn cũng không phải lúc nào cũng có thể hiểu được trí
tuệ,nguyện vọng và tình cảm độc đáo của trẻ thơ…vì “Trẻ em có những cách
nhìn, cách suy nghĩ và cảm nhận riêng của nó”.
- Tâm lý học duy vật biện chứng khẳng định: Trẻ em không phải người
lớn thu nhỏ lại. Sự khác nhau giữa trẻ em và người lớn là sự khác nhau về
chất. Trẻ em là trẻ em, nó vận động, phát triển theo quy luật của trẻ em. Ngay
từ khi cất tiếng khóc chào đời, đứa trẻ đã là một con người, một thành viên
của xã hội, có nhu cầu giao tiếp với người lớn. Việc nuôi nấng, dạy dỗ trẻ phải
theo kiểu người. Mỗi thời đại khác nhau có trẻ em riêng của mình.
Tóm lại: Trẻ em là trẻ em mà không phải là người lớn thu nhỏ lại. Trẻ
em là những thực thể đang phát triển. Giới hạn của khái niệm trẻ em là từ lúc
mới sinh ra cho đến trước tuổi trưởng thành (trước 18 tuổi). Không nên lấy
chuẩn người lớn để so sánh với trẻ em mà lấy trẻ em làm chuẩn so với chính

7. nó trên bình diện rộng. Trẻ em là con đẻ của thời đại và thể hiện “sự thu gọn”
sự phát triển lịch sử từ trước đến nay.
Câu hỏi:
Phân tích ngắn các quan niệm sai lầm về sự phát triển tâm lý trẻ em?
Trả lời:
- Quan điểm duy tâm coi sự phát triển tâm lý trẻ em chỉ là sự tăng lên
hoặc giảm đi về số lượng của các hiện tượng đang được phát triển, mà không
có sự chuyển biến về chất lượng.
- Quan điểm này xem sự phát triển của mỗi hiện tượng như là một quá
trình diễn ra một cách tự phát mà người ta không thể điều khiển được, không
thể nghiên cứu được, không nhận thức được.
- Quan điểm sai lầm này được biểu hiện ở các thuyết sau:
1. Thuyết tiền định:
+ Thuyết này coi sự phát triển tâm lý là do các tiềm năng sinh vật gây
ra, con người có tiềm năng này từ khi mới sinh ra và sự phát triển chỉ là sự
trưởng thành, chín muồi của những thuộc tính đã có sẵn ngay từ đầu và được
quyết định trước bằng con đường di truyền này.
+ Các nhà Tâm lý học tư sản cho rằng: những thuộc tính của nhân
cách, năng lực cũng đã được mã hóa, chương trình hóa trong các trang bị
gen.
+ Tuy nhiên, có những người theo thuyết này có đề cập đến yếu tố môi
trường. Nhưng theo họ, mmôi trường chỉ là “yếu tố điều chỉnh“, “yếu tố thể
hiện“ một nhân tố bất niến nào đó ở trẻ.
Nhà Tâm lý học Mỹ E. Tóocđai cho rằng: “Tự nhiên ban cho mỗi người
một vốn nhất nhất định, giáo dục cần phải làm bộc lộ vốn đó là vốn gì và phải
sử dụng nó bằng phương tiện tốt nhất“ và “vốn tự nhiên“ đó đặt ra giới hạn
cho sự phát triển, cho nên một bộ phận học sinh tỏ ra không đạt được kết quả

8. nào đó “dù giảng dạy tốt”, số khác lại tỏ ra lại có thành tích “dù giảng dạy
tồi”...)
+ Từ quan điểm này làm cho con người mất lòng tin vào giáo dục, vào
sự tu dưỡng và cải tạo bản thân, họ cho rằng vai trò của giáo dục là thứ yếu,
trẻ tốt hay xấu, học giỏi hay kém không phải do giáo dục mà do gien tốt hay
xấu. Từ đó, họ đi đến kết luận: Trẻ em khó bảo, năng lực trí tuệ kém phát
triển là do bẩm sinh chứ không phải do giáo dục,do môi trường.
Như vậy, vai trò của giáo dục đã bị hạ thấp. Giáo dục chỉ là yếu tố bên
ngoài có khả năng làm tăng nhanh hay kìm hãm quá trình bộc lộ những phẩm
chất tự nhiên, bị chế ước bởi tính di truyền. Và họ đã rút ra kết luận sai sư
phạm lầm: mọi sự can thiệp vào quá trình phát triển tự nhiên của trẻ đều là sự
tùy tiện, không thể tha thứ.
2. Thuyết duy cảm:
Đối lập với thuyết tiền định, thuyết duy cảm giải thích sự phát triển của
trẻ chỉ bằng những tác động của môi trường xung quanh. Theo các tác giả
thuộc trường phái này thì:
+ Môi trường là nhân tố quyết định sự phát triển của trẻ em. Vì thế, họ
cho rằng, muốn nghiên cứu con người chỉ cần nghiên cứu, phân tích môi
trường mà con người sống.
+ Quan điểm này cho rằng: môi trường xã hội là cái bất biến, quyết định
trước sự phát triển tâm lý cá nhân, còn con người được xem như là đối tượng
thụ động trước ảnh hưởng của môi trường.
+ Mọi người sinh ra đều có sẵn những đặc điểm bẩm sinh như nhau để
phát triển trí tuệ và đạo đức. Sự khác nhau giữa các cá nhân về điểm này hay
khác là do ảnh hưởng của môi trường, ảnh hưởng của những tác động khác
nhau.
Với quan niệm như vậy, chúng ta không thể giải thích được vì sao trong
một môi trường sống như nhau lại có những nhân cách khác nhau.

9. 3. Thuyết hội tụ hai yếu tố:
Những người theo quan điểm này cho rằng: Sự tác động qua lại giữa
hai yếu tố di truyền và môi trường quyết định trực tiếp quá trình phát triển,
trong đó di truyền giữ vai trò quyết định và môi trường là điều kiện để biến
những đặc điểm tâm lý đã được định sẵn thành hiện thực.
Theo họ, sự phát triển là sự chín muồi của những năng lực, những nét
tính cách, những hứng thú… mà trẻ sinh ra đã có. Những nét và những đặc
điểm tính cách do cha mẹ truyền lại cho trẻ dưới dạng có sẵn, bất biến…
Một số người theo thuyết này có đề cập đến vai trò của môi trường đối
với tốc độ chín muồi của năng lực và nét tính cách được truyền lại cho trẻ em.
Nhưng theo họ, môi trường không phải là toàn bộ những điều kiện và hoàn
cảnh mà trẻ em sống mà chỉ là gia đình của trẻ…
* Nhận định các thuyết trên:
Mặc dù quan niệm của những người đại diện cho các thuyết trên bề
ngoài có vẻ khác nhau, nhưng thực chất đều có những sai lầm giống nhau:
+ Họ đều thừa nhận đặc điểm tâm lý của con người là bất biến hoặc
tiền định hoặc do tiềm năng sinh vật di truyền hoặc ảnh hưởng của môi
trường bất biến. Những quan điểm này nhầm phục vụ cho giai cấp bốc lột.
(Có nghĩa là sự bất bình đẳng trong xã hội là tất nhiên, là hợp lý).
+ Họ đánh giá không đúng vai trò của giáo dục, từ đó thiếu biện pháp
giáo dục, bi quan trước sản phẩm xấu của giáo dục. Họ xem xét sự phát triển
của trẻ một cách tách rời và không phụ thuộc và những điều kiện cụ thể mà
trong đó quá trình phát triển của trẻ diễn ra.
+ Họ đều cho rằng trẻ em là đối tượng thụ động, cam chịu ảnh hưởng
có tính chất quyết định của yếu tố sinh vật hoặc môi trường… Họ phủ nhận
tính tích cực riêng của cá nhân, coi thường những mâu thuẫn biện chứng
được hình thành trong quá trình phát triển tâm lý của cá nhân, mà không thấy
được con người vừa là sản phẩm của hoàn cảnh, vừa là chủ thể có ý thức
sáng tạo nên hoàn cảnh.

10. Câu hỏi:
Trình bày nội dung cơ bản của thuyết tiền định. Đưa ra những nhận xét
cơ bản về thuyết này trên phương diện sự phát triển tâm lý.
Trả lời:
Nội dung cơ bản của thuyết tiền định:
- Quan điểm của thuyết này cho rằng di truyền, những đặc điểm bẩm
sinh hay chính gen là yếu tố đóng vai trò quyết định đối với sự phát triển tâm
lý trẻ em. Sự phát triển tâm lý do các tiềm năng sinh vật gây ra và con người
có tiềm năng đó ngay từ khi ra đời.
- Sự phát triển chỉ là một quá trình trưởng thành, chín muồi của những
thuộc tính có sẵn ngay từ đầu và được quyết định trước bằng con đường di
truyền này cụ thể đó là sự mã hóa, chương trình hóa được trang bị trong gen.
- Cũng theo luận điểm rằng di truyền là yếu tố quyết định sự phát triển
tâm lý. Sự phát triển tâm lý các khả năng của con người là cái có sẵn. Quan
điểm này cho thấy di truyền là yếu tố quyết định sự phát triển tâm lý còn môi
trường là yếu tố điều chỉnh, biểu hiện của tính di truyền mà thôi. Chính di
truyền mà không phải yếu tố khác sẽ quy định mức tối đa của sự phát triển -
đường hướng và mức độ của nó.
- Bẩm sinh di truyền là nguồn gốc, là động lực của sự phát triển tâm lý
cá thể mang vai trò quyết định nhưng môi trường là yếu tố điều chỉnh, biểu
hiện của tính di truyền.
Một số nhận xét cơ bản về thuyết này trên phương diện sự phát triển
tâm lý
- Trên bình diện văn hóa cũng khó có thể chối cãi hay loại bỏ vai trò
của di truyền tuy nhiên không thể nói rằng di truyền quyết định văn hóa. Bản
thân văn hóa luôn luôn phát triển biến động thì di truyền đến một lúc nào đó
sẽ rất có thể theo kịp sự phát triển này. Hơn nữa, vì tính chất di truyền nên
các cá thể đã khác nhau từ lúc đầu (khi con người được sinh ra) và liên tục vì

11. văn hóa khác nhau con người lại liên tục khác nhau và vì thế không thể cho
rằng di truyền quy định văn hóa.
- Ở góc độ khác, sẽ dễ dàng nhận thấy di truyền không thể quyết định
sự phát triển của mỗi cá nhân. Sự lĩnh hội và sự tiếp thu hay sự phát triển
đích thực của con người ở nhiều bình diện khác nhau như: tình cảm - ước
mơ - ý chí... không thể do yếu tố gen hay di truyền quyết định. Tất cả những
yếu tố ấy phụ thuộc khá nhiều vào sự lĩnh hội văn hóa xã hội mà nó trực tiếp
phụ thuộc vào “phông” văn hóa - những hành trang văn hóa đích thực mà cá
nhân “sở hữu” như bản lĩnh của chính mình trong cuộc sống.
Câu hỏi:
Trình bày nội dung cơ bản của thuyết duy cảm. Đưa ra những nhận xét
cơ bản về thuyết này trên phương diện sự phát triển tâm lý
Trả lời:
Nội dung cơ bản của thuyết duy cảm:
- Môi trường văn hóa xã hội là nhân tố quyết định sự phát triển trẻ em.
Những tác giả theo thuyết này cho rằng giữa môi trường và sự phát triển của
con người có một mối liên hệ đặc biệt mà cụ thể rằng nó chính là yếu tố quy
định tâm lý và sự phát triển của con người diễn ra một cách tương ứng.
- Nhân tố xã hội là nguồn gốc của sự phát triển tâm lý do đó để nghiên
cứu tâm lý con người thì chỉ cần phân tích cấu trúc của môi trường. Môi
trường như thế nào thì tâm lý của con người như thế ấy. Cơ chế hành vi của
con người và những con đường phát triển của nó được ban cho một lần trong
môi trường và vẫn mãi mãi như thế. Nếu trẻ em sinh ra là tờ giấy trắng thì
ảnh hưởng của hoàn cảnh, điều kiện, môi trường, xã hội mà những phẩm
chất - thuộc tính được vẽ lên đó.
- Mọi sự thành công hay thất bại của trẻ đều là do môi trường hay đều
được giải thích bởi môi trường bên ngoài. Muốn nghiên cứu con người chỉ
cần phân tích cấu trúc môi trường của họ như thế nào thì con đường phát
triển hành vi, nhân cách và tâm lý... sẽ như thế.

12. Nhờ vào tác động của môi trường sự phát triển mới hiện hữu. Ngay cả
những thuộc tính của đặc điểm tự nhiên cũng không phải tự nhiên có mà là
sự tác động qua lại giữa các cá nhân trong xã hội và thế giới tự nhiên là sản
phẩm thực sự của xã hội.
Một số nhận xét cơ bản về thuyết này trên phương diện sự phát triển
tâm lý
- Môi trường là nơi để văn hóa thực thi những chức năng khá đặc biệt
của mình nhưng không thể quá đề cao vai trò của môi trường vì thực tiễn cho
thấy trong cùng những điều kiện, hoàn cảnh xã hội như nhau lại hình thành
những nhân cách hoàn toàn khác nhau, trái ngược nhau và trái lại trong
những điều kiện - môi trường xã hội khác nhau lại hình thành những nhân
cách có nhiều nét tương đồng nhau.
Sự phát triển được hình thành nhờ vào sự tương tác tích cực với môi
trường. Thế nhưng sự phát triển thì không hẳn là sự tích lũy hay sự lĩnh hội
một cách thụ động những tác động của môi trường với tư cách con người là
“sản phẩm” hay “bản sao” của môi trường.
- Những ảnh hưởng tiêu cực sẽ bị “gạn lọc” hoặc thậm chí là bị gạt bỏ
để hướng đến sự phát triển có định hướng và thích ứng.
Câu hỏi:
Trình bày nội dung cơ bản của thuyết hội tụ hai yếu tố. Đưa ra những
nhận xét cơ bản về thuyết này trên phương diện sự phát triển tâm lý.
Trả lời:
Nội dung cơ bản của thuyết hội tụ hai yếu tố:
- Sự tác động qua lại giữa môi trường và di truyền quyết định sự phát
triển tâm lý trẻ em. Trong hai yếu tố trên, di truyền giữ vai trò quyết định còn
môi trường là điều kiện để biến những yếu tố có sẵn của di truyền trở thành
hiện thực.

13. - Trong sự phát triển tâm lý của trẻ, nhịp độ và giới hạn của sự phát
triển là tiền định còn môi trường sẽ ảnh hưởng đến tốc độ chín muồi của năng
lực và tính cách được truyền lại sẵn.
- Sự phát triển là sự chín muồi những năng lực, tính cách mà trẻ sinh ra
đã có. Những nét và những đặc điểm tính cách được thế hệ trước truyền lại
một cách bất biến trong đó nhịp độ và giới hạn của sự phát triển là tiền định.
- Ảnh hưởng của môi trường đối với tốc độ chín muồi của năng lực và
nét tính cách được truyền lại cho trẻ. Môi trường ở đây không phải là tất cả
các điều kiện và hoàn cảnh xung quanh - xã hội mà chỉ là môi trường gia đình
là chủ yếu. Môi trường này mang tính riêng biệt và gần như tách rời với đời
sống xã hội hay yếu tố này không hề được quan tâm.
Một số nhận xét cơ bản về thuyết này trên phương diện sự phát triển
tâm lý
- Sự tác động của hai yếu tố này được hiểu quá máy móc, dường như
sự tác động qua lại giữa chúng quyết định trực tiếp tới quá trình phát triển là
một điều hết sức gượng ép.
- Yếu tố con người hay yếu tố hoạt động chưa thể hiện gì cả trong khi
phân tích các mối quan hệ tương tác đã nói đối với sự phát triển tâm lý
- Nếu cho rằng gen và di truyền trở thành yếu tố quyết định giới hạn
của sự phát triển thì dù có tác động như thế nào đi nữa thì sự phát triển vẫn
diễn ra theo tiến độ riêng và đạt đến mức độ vốn có của nó. Bên cạnh đó, nếu
như cho rằng môi trường chỉ ảnh hưởng một cách “có chừng mực” đến sự
phát triển vậy thì vô tình đã làm giới hạn sức ảnh hưởng của văn hóa, sức
ảnh hưởng của kinh nghiệm.
Câu hỏi:
Nêu khái niệm về sự phát triển tâm lý trẻ em. Phân tích những đặc
điểm cơ bản trong khái niệm ấy.
Trả lời:

14. Có thể đề cập đến một số khái niệm sau về sự phát triển tâm lý trẻ em
dưới góc nhìn của Tâm lý học:
- Khái niệm 1: Sự phát triển trẻ em là sự thay đổi có tính quy luật của
các quá trình tâm lý, là sự chuyển động đi lên ở nội dung cuộc sống tâm lý
của đứa trẻ từ hình thức thấp đến cao, là quá trình hình thành nên ý thức của
đứa trẻ.
- Khái niệm 2: Sự phát triển tâm lý đó là sự thể hiện tính tích cực của
đứa trẻ trong việc phân chia các quá trình tâm lý, trong việc hình thành những
hành động định hướng và liên kết tính tích cực này nghĩa là trong việc hợp
nhất các quá trình hành động vào một hoạt động tâm lý thống nhất toàn vẹn.
- Khái niệm 3: Sự phát triển tâm lý đó là một quá trình chuyển đổi liên
tục từ cấp độ này sang cấp độ khác theo quy luật phủ định của phủ định. Quá
trình này gắn liền với sự hình thành và phát triển nhân cách.
- Rõ ràng mỗi khái niệm đều nêu bật lên sự phát triển tâm lý từ một góc
nhìn. Có thể nhận định rằng sự phát triển tâm lý vẫn bao hàm những nội dung
chính như sau:
+ Sự phát triển tâm lý là quá trình chuyển đổi liên tục theo hướng đi lên
+ Sự phát triển tâm lý là sự thay đổi chủ yếu của các quá trình tâm lý ở
cá thể, con người
+ Sự phát triển tâm lý gắn liền với sự hình thành và phát triển nhân
cách - ý thức ở con người
+ Sự phát triển tâm lý phụ thuộc vào bản thân cá nhân đó hay tính chủ
thể của cá nhân
+ Sự phát triển tâm lý không thể tách rời khỏi môi trường bên ngoài nói
khác hơn là môi trường bên ngoài có sự tác động mạnh mẽ đối với sự phát
triển tâm lý của một cá nhân
Như vậy, có thể nhận thấy sự phát triển tâm lý trẻ em ở đây thực chất
chính là quá trình cá thể hóa, chủ thể hóa và là quá trình tạo ra những bản

15. sắc riêng của mỗi cá nhân. Những yêu cầu cơ bản mà tất cả các khái niệm
đều mong muốn hướng đến hay giải quyết:
+ Tìm ra quy luật đặc thù của mỗi cấp độ phát triển
+ Quy luật chuyển đổi từ cấp độ lứa tuổi này sang lứa tuổi khác
+ Sự thay đổi về nhân cách của trẻ trong từng giai đoạn lịch sử xã hội
cụ thể.
Câu hỏi:
Dạy học và giáo dục có vai trò gì đối với sự phát triển tâm lý của trẻ
em?
Trả lời:
- Trẻ chỉ có thể lĩnh hội kinh nghiệm xã hội, phát triển tâm lý bản thân
nhờ sự tiếp xúc thường xuyên với người lớn, nhưng sự tiếp xúc này phải
được tổ chức đặc biệt và chặt chẽ (trong quá trình sư phạm).
- Giáo dục giữ vai trò chủ đạo đối với sự phát triển tâm lý của trẻ. Giáo
dục và dạy học là con đường đặc biệt để truyền đạt những kinh nghiệm xã hội
cho thế hệ sau. Nói tới vai trò chủ đạo của giáo dục và dạy học, chúng ta
nhấn mạnh đó là quá trình tác động có mục đích, có ý thức, có kế hoạch của
thế hệ trưởng thành đối với thế hệ trẻ đang lớn lên, nhằm hình thành những
phẩm chất nhất định của cá nhân, đáp ứng những yêu cầu của thực tiễn, xã
hội.
- Giáo dục được tổ chức chặt chẽ có khả năng:
+ Vạch ra chiều hướng cho sự phát triển nhân cách và dẫn dắt sự hình
thành, phát triển nhân cách của học sinh theo chiều hướng đó.
+ Giáo dục có thể tạo điều kiện thuận lợi để những tiềm năng sinh vật
của trẻ được bộc lộ, phát triển, biến khả năng của trẻ thành hiện thực.
+ Giáo dục có thể đem lại những cái mà bẩm sinh, di truyền, môi
trường tự nhiên không thể đem lại được (học được tiếng nói của loài
người…)

16. + Giáo dục có thể bù đắp những thiếu hụt do khuyết tật hoặc bệnh tật
mang lại.
+ Giáo dục có thể uốn nắn những nét tâm lý xấu được hình thành do
ảnh hưởng tự phát của môi trường.
+ Giáo dục có thể đi trước hiện thực, giúp trẻ phát triển nhanh hơn thực
tế.
Khi khẳng định vai trò chủ đạo của giáo dục và dạy học đối với sự phát
triển tâm lý của trẻ, chúng ta cần lưu ý rằng tâm lý con người mang tính chủ
thể, con người là chủ thể hoạt động hơn nữacon người là một chủ thể tích
cực có thể tự giáo dục, thay đổi được chính bản thân mình, nhưng nó không
tách khỏi những tác động của môi trường, của giáo dục. Do vậy, những tác
động như nhau, có thể ảnh hưởng khác nhau đến trẻ.
- Mối quan hệ giữa giáo dục, dạy học và phát triển là mối quan hệ biện
chứng. Hai quá trình này không phải là hai quá trình diễn ra song song mà
chúng thống nhất nhau.
- Để phát huy vai trò chủ đạo, giáo dục và dạy học phải kích thích, dẫn
dắt sự phát triển, phải đi trước một bước, phải đón trước sự phát triển, tạo
nên ở trẻ quá trình giải quyết mâu thuẫn liên tục để thúc đẩy sự phát triển.
Tuy nhiên dạy học và giáo dục cũng cần tính đến những đặc điểm lứa
tuổi, những đặc điểm của mức độ đã đạt được ở trẻ và quy luật bên trong của
sự phát triển. Vì vậy khả năng của giáo dục và dạy học là không vô hạn mà
yếu tố quyết định sự quyết định tâm lý của trẻ một cách đúng đắn là sự tự
giáo dục của trẻ trong tất cả các thời kỳ của cuộc đời.
Câu hỏi:
Động lực của sự phát triển tâm lý là gì? Nêu những nội dung cơ bản về
vấn đề này.
Trả lời:

17. Động lực của sự phát triển tâm lý nằm ngay trong bản thân quá trình
sống, trong những điều kiện cụ thể của mối liên hệ qua lại của con người với
thực tại và đặc biệt là động lực của sự phát triển nằm ngay trong chính hoạt
động của bản thân của đứa trẻ. Sự phát triển tâm lý phải dựa trên sự đấu
tranh giữa các mặt đối lập giữa các mâu thuẫn hay đó chính là sự giải quyết
mâu thuẫn biện chứng giữa cái mới và cái cũ. Sự giải quyết mâu thuẫn này
được thực hiện bởi chính bản thân chủ thể - đó chính là đứa trẻ mà đặc biệt
là dưới sự hướng dẫn giúp đỡ của người lớn thông qua các tác động dạy học
và giáo dục.
Ở góc độ chung nhất, khi xét về động lực của sự phát triển tâm lý trẻ
em cần nhìn nhận nhiều nhất về mâu thuẫn nội tại trong lòng của khách thể.
Đó chính là những mâu thuẫn giữa mong muốn của chính bản thân và khả
năng thực thi của bản thân mình. Mặt khác, đó còn là những mâu thuẫn giữa
mong muốn này và mong muốn khác, giữa khả năng này và khả năng khác
hay mâu thuẫn giữa mong muốn, đòi hỏi và sự không cho phép hay sự kiềm
chế của chủ thể. Bên cạnh đó, ngay trong lòng của những diễn tiến tâm lý,
còn thấy sự mâu thuẫn giữa tác động bên ngoài (đó chính là xã hội, người lớn
với những chuẩn mực - yêu cầu - đòi hỏi với chính bản thân khách thể (mà đó
là thái độ, khả năng, hành vi thực... và những yếu tố khác tồn tại trong lòng
khách thể).
Có thể phân chia các mâu thuẫn thành bốn nhóm cơ bản sau:
- Nhóm 1: Mâu thuẫn giữa khả năng cũ của đứa trẻ với những nhu cầu
mới được nảy sinh do hoạt động của cá nhân.
- Nhóm 2: Mâu thuẫn giữa khả năng (tinh thần thể lực) của trẻ đang
phát triển với những hình thức cũ của các mối quan hệ đã được hình thành.
- Nhóm 3: Mâu thuẫn giữa hình thức cũ và hình thức mới của những
mâu thuẫn hay sự đối kháng giữa hình thức cũ và hình thức mới của mâu
thuẫn.

18. - Nhóm 4: Mâu thuẫn giữa hình thức và nội dung (chính là mâu thuẫn
giữa những đòi hỏi đang phát triển của xã hội, tập thể và những người trưởng
thành với trình độ ban đầu của sự phát triển tâm lý)
Các mâu thuẫn nảy sinh trong sự phát triển tâm lý lứa tuổi phụ thuộc
vào sự nỗ lực và tự chủ của mỗi cá nhân mà đặc biệt là đặc điểm về tuổi tác,
đặc điểm tâm lý, sinh lý nên ở mỗi một lứa tuổi, những mâu thuẫn này chứa
đựng rất “sâu sắc” đặc trưng của lứa tuổi.
Việc giải quyết tất cả các mâu thuẫn trên sẽ làm cho trình độ hoạt động
tâm lý ngày càng cao và kết quả là trẻ em phát triển chuyển sang trình độ
phát triển tâm lý cao hơn. Tuy nhiên, mâu thuẫn được giải quyết không có
nghĩa là bị triệt tiêu hoàn toàn vì nhu cầu luôn luôn được nâng cao và mâu
thuẫn tiếp tục được nảy sinh. Các mâu thuẫn mới lại tiếp tục thay thế các mâu
thuẫn cũ và tiếp tục được giải quyết và sự phát triển sẽ diễn ra tiếp tục hay
động lực phát triển tâm lý là tồn tại thực.
Câu hỏi:
Trình bày quy luật về tính không đồng đều của sự phát triển tâm lý trẻ
em - tâm lý lứa tuổi:
Trả lời:
Quy luật này thể hiện ở đặc điểm là các chức năng tâm lý, biểu hiện
tâm lý không thể phát triển ở mức độ như nhau dù trong những điều kiện
giống nhau. Trong sự phát triển tâm lý lứa tuổi có những thời kỳ tối ưu đối với
sự phát triển một hình thức hay một hoạt động tâm lý nào đó. Bên cạnh đó,
trong những điều kiện bất kỳ hoặc thuận lợi nhất của việc giảng dạy và giáo
dục thì các thuộc tính biểu hiện tâm lý của một cá nhân cũng không phát triển
như nhau.
Có thể phân tích quy luật này ở các khía cạnh sau:
* Sự phát triển tâm lý của cá nhân xét trong tiến trình phát triển của mỗi
cá thể:

19. - Thứ nhất, sự phát triển tâm lý của trẻ ở các mặt riêng biệt như: trí tuệ,
ý thức, đạo đức, quan hệ xã hội, ngôn ngữ giao tiếp không thể diễn ra đồng
đều do sự tác động của nhiều nguyên nhân khác nhau như: giáo dục, di
truyền...
- Thứ hai, trong sự phát triển tâm lý của trẻ có những giai đoạn sự phát
triển được thực hiện với một tốc độ rất nhanh chóng và có giai đoạn phát triển
rất chậm chạp. Trong tiến trình phát triển, có thể thấy có những giai đoạn phát
cảm (mà ở đó con người có những điều kiện thuận lợi nhất để phát triển theo
một xu hướng nào đó mà một trong số những điều kiện đó có tính chất tạm
thời.
* Sự phát triển tâm lý cá nhân xét trong quan hệ giữa trẻ này với trẻ
khác:
- Dù rằng sự phát triển tâm lý của mỗi trẻ em đều trải qua những giai
đoạn phát triển giống nhau theo từng bậc trong một trình tự định sẵn nhưng
cách thức phát triển với tốc độ nhịp độ, khuynh hướng riêng là khác nhau. Có
những giai đoạn, ở một số trẻ sự phát triển xuất hiện sớm hoặc chậm hơn so
với trẻ khác.
- Tốc độ, nhịp độ của sự phát triển ở mỗi trẻ là không thể giống nhau
thể hiện ở sự phát triển về thể chất, tinh thần mà cụ thể là nhịp độ phát triển
các quá trình, phẩm chất tâm lý, sự hiểu biết và nắm rõ từng dạng hoạt động
riêng biệt.
- Sự không đồng đều này còn thể hiện ở những khác biệt về tính cách,
hứng thú, đam mê... làm cho mỗi đứa trẻ không có sự phát triển tương đồng
cũng như có những khuynh hướng phát triển khác nhau, tạo ra cái riêng rất
đặc trưng và không lặp lại.
Câu hỏi:
Trình bày quy luật về về tính toàn vẹn trong sự phát triển tâm lý trẻ em -
tâm lý lứa tuổi:
Trả lời:

20. Quy luật về về tính toàn vẹn trong sự phát triển tâm lý trẻ em - tâm lý
lứa tuổi:
- Tâm lý người có tính trọn vẹn, thống nhất và bền vững. Sự phát triển
tâm lý là sự chuyển biến dần các trạng thái tâm lý dẫn đến sự thay đổi các
đặc điểm tâm lý cá nhân nên sự phát triển tâm lý luôn mang tính trọn vẹn. .
- Các đặc điểm tâm lý của cá nhân mà đặc biệt là mối quan hệ giữa tính
cách - xu hướng... luôn có liên quan chặt chẽ với nhau. Và ngay cả các đặc
điểm về thể chất - tinh thần lại liên quan với nhau cho nên sự thay đổi nếu có
luôn là sự thay đổi mang tính chất hai mặt (tác động, chi phối - kéo theo) làm
cho tâm lý cá nhân được biến đổi toàn vẹn.
- Tính trọn vẹn của tâm lý phụ thuộc khá nhiều vào động cơ chỉ đạo của
hành vi và khi động cơ thực sự được ý thức thì sự phát triển tâm lý luôn bị chi
phối nên lại thể hiện tính toàn vẹn một lần nữa. Cùng với giáo dục, cùng với
sự mở rộng của kinh nghiệm sống, những động cơ hành vi của trẻ sẽ trở nên
có sức mạnh đặc biệt chỉ đạo những hành vi và sự ứng xử của trẻ trong cuộc
sống. Thông qua đó, những diễn tiến tâm lý của trẻ sẽ thống nhất và mang
tính toàn vẹn hơn dưới sự chỉ đạo hay chi phối của một hệ thống động cơ
hành vi nhất định.
Câu hỏi:
Trình bày quy luật về tính mềm dẻo và khả năng bù trừ trong sự phát
triển tâm lý trẻ em - tâm lý lứa tuổi:
Trả lời:
Quy luật về tính mềm dẻo và khả năng bù trừ trong sự phát triển tâm lý
trẻ em - tâm lý lứa tuổi:
- Xu hướng bù trừ trong tâm lý là quy luật tâm lý cơ bản trong quá trình
phát triển. Nó dựa trên cả những quy luật về mặt sinh lý cũng như tâm lý
trong sự phát triển của cá thể.

21. - Tâm lý của trẻ em có thể thay đổi khi có các tác động thích hợp do hệ
thần kinh của trẻ vốn mềm dẻo. Chính tính mềm dẻo của hệ thần kinh cho
phép sự phát triển tâm lý diễn ra dưới những tác động phù hợp và đúng “điểm
rơi”. Dựa trên tính mềm dẻo của hệ thần kinh mà tác động của giáo dục có
thể làm thay đổi tâm lý trẻ em. .
- Một chức năng tâm lý hoặc sinh lý nào đó yếu hoặc thiếu thì các chức
năng tâm lý khác được bù trừ bằng cách tăng cường hoặc phát triển mạnh
hơn. Điều này thể hiện rất rõ đối với sự phát triển tâm lý của trẻ em bình
thường và càng thể hiện rõ hơn nữa với trẻ em đặc biệt.
- Chính sự mềm dẻo cũng đã tạo ra khả năng bù trừ. Xét trên phương
diện chức năng, chức năng trội ở một bộ phận nào đó sẽ góp phần khắc phục
những chức năng bị hạn chế. Xét trên bình diện cá nhân, khi cá nhân ý thức
được sự thiếu hụt, yếu kém của mình thì chính sự tự ý thức sẽ thôi thúc con
người hoạt động một cách tích cực để khắc phục, bù trừ những khiếm khuyết
khuyết đó.
Câu hỏi:
Trình bày vai trò của tiền đề sinh vật hay yếu tố bẩm sinh di truyền đối
với sự phát triển tâm lý trẻ em – tâm lý lứa tuổi:
Trả lời:
Có thể phân tích về vai trò của tiền đề sinh vật hay yếu tố bẩm sinh di
truyền đối với sự phát triển tâm lý trẻ em – tâm lý lứa tuổi như sau:
- Trước hết, bẩm sinh là những đặc điểm về giải phẩu sinh lý khi khi
sinh ra đứa trẻ đã có. Còn di truyền là những đặc điểm mà thế hệ trước
truyền lại cho thế hệ sau. Có những đặc điểm khi sinh ra đứa trẻ có được
nhưng cha mẹ không hề có đó là những đặc điểm thuộc về bẩm sinh, còn
những đặc điểm sinh lý ở trẻ giống như cha mẹ thì được gọi là đặc điểm di
truyền.
- Đứa trẻ khi ra đời đã được trang bị những đặc điểm, tiền đề của con
người để phát triển tâm lý. Đó là hệ thần kinh não - giác quan - thể chất của

22. con người; nhu cầu sinh vật của con người; đó là tư chất của con người. Các
đặc điểm di truyền này sẽ ảnh hưởng đến trình độ và đỉnh cao của thành tựu
ở con người.
- Quá trình chín muồi về mặt cơ thể, về mặt sinh lý là tiền đề quan
trọng, là điều kiện cần cho sự phát triển tâm lý và đây là điều kiện khá quan
trọng trong sự phát triển tâm lý trẻ em.
- Những đặc điểm bẩm sinh của đứa trẻ có được từ trong giai đoạn bào
thai đến lúc sinh ra sẽ để lại trên cấu tạo của cơ thể sẽ ảnh hưởng rất rõ đối
với sự phát triển tâm lý trẻ em.
Đơn cử như việc người mẹ mang thai mà lại nghiện thuốc, rượu sẽ ảnh
hưởng trực tiếp trên bào thai và từ đó sẽ để lại những dấu ấn trực tiếp trên
tâm lý trẻ.
Như vậy, các đặc điểm bẩm sinh di truyền là tiền đề là cơ sở quan
trọng để phát triển tâm lý trẻ em. Những đặc điểm tự nhiên quy định những
con đường và phương thức khác nhau của các thuộc tính tâm lý. Bẩm sinh di
truyền ảnh hưởng đến trình độ và đỉnh cao phát triển ở con người, trẻ em
Câu hỏi:
Trình bày vai trò của giáo dục và sự phát triển tâm lý trẻ em - tâm lý lứa
tuổi:
Trả lời:
Có thể phân tích về vai trò của giáo dục và sự phát triển tâm lý trẻ em -
tâm lý lứa tuổi như sau:
- Giáo dục được hiểu là hoạt động có mục đích, có kế hoạch nhằm
truyền lại cho thế hệ mới những kinh nghiệm mà thế hệ trước đó đã tích lũy
được, hình thành nhân cách của con người theio những yêu cầu của xã hội,
chuẩn bị cho họ có kiến thức, tâm thế tham gia vào cuộc sống xã hội sau này.

23. - A.N. Leonchiev khẳng định: Sự phát triển lịch sử xã hội loài người
không thể thiếu sự truyền thụ tích cực cho thế hệ trẻ những thành tựu văn
hóa của loài người, không thể thiếu sự giáo dục.
- Được thụ hưởng sự giáo dục của người lớn từ rất sớm đứa trẻ được
chăm sóc, nuôi dưỡng để phát triển về thể lực và một số quá trình tâm lý.
- Nhờ vào sự tác động giáo dục của người lớn, đứa trẻ sẽ được phát
triển các giác quan, các quá trình nhận thức - ngôn ngữ, cảm xúc... trong khi
tham gia các hoạt động, các mối quan hệ dưới sự chỉ đạo, hướng dẫn và tổ
chức của người lớn.
- Sự giáo dục của người lớn giúp trẻ sẽ lĩnh hội những kinh nghiệm lịch
sử xã hội. Sự tác động này nâng đứa trẻ lên theo từng trình độ phát triển và
dần dần người lớn chỉ đóng vai trò kích thích, tổ chức mà trẻ tự hoàn thành,
thực hiện hoạt động để phát triển tâm lý chính mình.
- Giáo dục còn có thể giúp trẻ rèn luyện làm thay đổi một số điều kiện
sinh học, hoạt động thần kinh cấp cao bù đắp một số thiếu hụt về chức năng
làm cho quá trình phát triển của trẻ mang tính phù hợp, thích ứng. Giáo dục
cũng có thể tác động qua lại mật thiết với những ảnh hưởng của môi trường
theo hướng thúc đẩy hoặc kiềm chế chung để tạo ra những điều kiện tương
đối nhất để trẻ phát triển tâm lý.
- Giáo dục có thể định hướng phát triển tâm lý trẻ em góp phần hình
thành những phẩm chất tâm lý cần thiết và điều chỉnh những nét tâm lý đã
hình thành trước đây. Giáo dục có thể thôi thúc, tạo điều kiện để con người,
trẻ em vươn đến đỉnh cao của sự phát triển dựa trên các điều kiện của tư
chất, năng khiếu...
Đối với trẻ em trước tuổi học (vườn trẻ, mẫu giáo), giáo dục gia đình có
ảnh hưởng đặc biệt đến sự hình thành xu hướng và tính cách của trẻ. Những
phẩm chất đạo đức của nhân cách trẻ được hình thành thông qua giao tiếp
giữa những người thân cùng huyết thống hoặc người nuôi dưỡng với nội
dung hướng vào việc giáo dục trẻ nói lời hay (lễ phép), làm việc tốt (chăm

24. chỉ), ứng xử đẹp (hiếu thảo) và hình thành ở trẻ những thói quen tốt trong
sinh hoạt gia đình (gọn gàng, ngăn nắp, giờ nào việc nấy,…). Sự ảnh hưởng
giáo dục này vừa mang tính chất trực tiếp, vừa để lại những ấn tượng sâu
sắc và khó phai đến suy nghĩ, hành vi của trẻ.
Đối với học sinh, nhất là học sinh bậc Trung học, con đường giáo dục
nhà trường sẽ kém hiệu quả nếu chỉ giới hạn trong giờ dạy các môn học ngay
cả môn Đạo đức (Giáo dục công dân) trên lớp. Ở lứa tuổi thiếu niên trẻ có
nhu cầu giao tiếp mạnh mẽ, có khát vọng chiếm được uy tín và sự thừa nhận
của bạn bè, muốn tìm cho mình “chỗ đứng” trong tập thể bạn cùng học. Đối
với tuổi đầu thanh niên, sự khẳng định trỗi dậy như một nét tâm lý đặc trưng
đòi hỏi tác động giáo dục phải thực sự tinh tế và khéo léo.
Câu hỏi:
Trình bày vai trò hoạt động của trẻ và tính tích cực của trẻ em đối với
sự phát triển tâm lý trẻ em - tâm lý lứa tuổi
Trả lời:
Vai trò hoạt động của trẻ và tính tích cực của trẻ em đối với sự phát
triển tâm lý trẻ em - tâm lý lứa tuổi:
Trước hết, cần xác lập rõ ràng khái niệm về hoạt động và tính tích cực
của trẻ em.
Hoạt động của trẻ em là sự tác động qua lại tích cực của đứa trẻ với
thế giơí bên ngoài. Trong quá trình tác động này diễn ra sự hình thành tâm lý
về phương diện phát sinh cá thể của đứa trẻ.
Hiểu theo nghĩa cụ thể thì hoạt động ảnh hưởng đến sự phát triển tâm
lý là hoạt động đích thực do chính đứa trẻ hay chính chủ thể thực hiện và tích
lũy được những giá trị tạo nên sự “lớn lên” đúng nghĩa về mặt tâm lý hay tinh
thần. Hoạt động này được thực hiện dựa trên sự sẵn sàng, hứng thú, nhu cầu
... của chính đối tượng thực hiện trong sự nỗ lực đích thực về mặt tinh thần.
Có thể hiểu khái niệm tính tích cực như sau:

25. + Tính tích cực là thái độ cải tạo, biến đổi của chủ thể đối với thế giới
xung quanh, là phẩm chất quan trọng của nhân cách.
+ Tính tích cực gắn liền với hoạt động, mang tính chủ động của chủ
thể, đối lập với bị động.
+ Động cơ, nhu cầu, hứng thú hoạt động chính là nguồn gốc bên trong
của tính tích cực, là động lực thúc đẩy con người hoạt động.
+ Tính tích cực là sự cố gắng, nỗ lực, vượt khó của chủ thể để đạt
được mục đích đã đề ra.
- Trước hết, có thể khẳng định rằng hoạt động cá nhân là nhân tố quyết
định trực tiếp đối với sự phát triển tâm lý của trẻ em.
- Có những điều kiện tốt những cá nhân không hoạt động hoặc không
hoạt động tích cực thì tâm lý cũng không phát triển.
- Hoạt động cá nhân đóng vai trò là chủ thể, là bộ lọc cho sự phát triển
tâm lý cá nhân.
- Ở bất kỳ giai đoạn lứa tuổi nào thì hoạt động cá nhân đều đóng vai trò
trực tiếp đối với sự phát triển tâm lý dù rằng mức độ ảnh hưởng - quyết định
có thể khác nhau.
- Hoạt động của đứa trẻ rất phong phú, đa dạng trong đó có những hoạt
động đóng vai trò là hoạt động chủ đạo sẽ ảnh hưởng rất rõ đối với sự phát
triển tâm lý của trẻ bên cạnh các hoạt động khác của lứa tuổi trong từng thời
kỳ, giai đoạn lứa tuổi.
- Hoạt động của cá nhân đòi hỏi cá nhân phải luôn tích cực. Ngay từ
nhỏ, đứa trẻ phải tích cực trước sự thay đổi của hoàn cảnh, của kích thích...
để thích ứng và phát triển tâm lý.
- Tính tích cực của trẻ còn thể hiện thông qua sự phát triển của hành
động. Trong quá trình hành động cá nhân - các động tác bản năng, không chủ
định dần dần chuyển sang những hành động có chủ định. Chính những hành
động có chủ định này tạo thành một hệ thống định hướng vào mục đích nhất

26. định để dần đến hoạt động ra đời. Lúc này hoạt động được thực hiện một
cách có tổ chức, điều khiển có được thúc đẩy bởi các động cơ...
- Tính tích cực của cá nhân còn thôi thúc các hoạt động cá nhân mang
màu sắc “mới” hơn. Khi tích cực, đứa trẻ bắt đầu có sự tìm tòi, suy nghĩ thực
hiện hoạt động để thỏa mãn nhu cầu của mình. Từ đây hoạt động của trẻ
mang màu sắc “trí tuệ”, “ý chí”, “tình cảm” và nói chung tính “người”, tính “chủ
thể” thể hiện rõ.
- Tính tích cực của cá nhân thôi thúc cá nhân phải trở thành chủ thể
tích cực của môi trường, của các tác động xung quanh mà đặc biệt là của
hoạt động ở chính mình để tạo ra sự phát triển cá nhân mang tính chủ động,
tích cực.
- Tính tích cực của cá nhân cùng với hoạt động của chính mình sẽ giúp
đứa trẻ hình thành được các hoạt động tâm lý bên trong. Đây là nội dung cơ
bản của sự phát triển tâm lý ở trẻ nhỏ giúp trình độ phát triển tâm lý đạt ở
mức cao hơn mang tính người hơn.
Câu hỏi:
Trình bày những quan niệm về mối quan hệ giữa dạy học và phát triển
tâm lý trẻ em hay tâm lý lứa tuổi.
Trả lời:
Có khá nhiều quan niệm khác nhau về mối quan hệ giữa dạy học và
phát triển tâm lý trẻ em hay tâm lý lứa tuổi. Có thể đề cập đến ba nhóm quan
niệm cơ bản sau:
1. Nhóm quan niệm 1: Dạy học đi sau sự phát triển:
Nhóm quan niệm này với đại diện tiêu biểu là Jean Piaget
- J. Piaget cho rằng sự phát triển trí tuệ của trẻ diễn ra bên trong, theo
quy luật của mình tạo ra những biến đổi phát sinh về chất. Dạy học có khả
năng làm nhanh một chút hoặc chậm một chút quá trình chín muồi trí tuệ
nhưng căn bản là không có ảnh hưởng đến sự chín muồi trí tuệ. Chính vì vậy

27. dạy học phải phục tùng các quy luật của sự phát triển, phải ăn khớp với tiến
trình phát triển của đứa trẻ.
- J. Piaget đã dựa trên cơ sở này để đưa ra quy định có tính chất
nghiêm ngặt về mức độ khác nhau của dạy học tùy thuộc vào từng lứa tuổi
nhất định, tùy thuộc vào khả năng tâm lý tương ứng đang có.
2. Nhóm quan niệm 2: Dạy học chính là phát triển:
- Nhóm quan niệm này với một số đại biểu nổi bật như: Thorrn dike,
D.J. Gilxơn... Công thức ngắn gọn trên cũng không phải bắt nguồn từ những
cơ sở giống nhau khi lý thuyết này nảy sinh trên những cơ sở khác nhau.
- Dạy học và phát triển tồn tại song song và bằng nhau hay dạy học
chính là phát triển. Quan điểm này đã khẳng định rằng mỗi một bước trong
dạy học tương ứng với một bước phát triển do đó các quy luật dạy học là quy
luật của sự phát triển như việc hình thành các tri thức, kỹ năng, kỹ xảo...
- Dạy học và phát triển trùng khớp lên nhau, là đồng nhất với nhau, có
quan hệ phụ thuộc hoàn toàn. Dạy học và phát triển song song nghĩa là mỗi
bước dạy học tương ứng với một bước phát triển. Nói cách khác, hai quá
trình này phụ thuộc vào nhau.
3. Nhóm quan niệm 3: Quan hệ dạy học và phát triển dưới cái nhìn
nhị nguyên:
- Quan niệm này phụ thuộc vào tư tưởng của các nhà Tâm lý học
Ghestalt mà cụ thể là Koffka.
+ Phát triển được xem như là một quá trình không phụ thuộc vào dạy
học mà là sự chín muồi.
+ Dạy học là quá trình tiếp thu một loạt các hình thái hành vi mới, dạy
học chính là phát triển (sự phát triển các cấu trúc)
- Thuyết này cho rằng quá trình phát triển là quá trình không phụ thuộc
vào giảng dạy, dạy học là quá trình tiếp thu một loạt hành vi mới đồng nhất
với phát triển.

28. Như vậy, các quan niệm trên vẫn chưa giải quyết một cách thỏa đáng
về mối quan hệ giữa dạy học và phát triển. Một câu hỏi đặt ra và nó trở thành
nhiệm vụ để những nghiên cứu về Tâm lý học phát triển cần giải quyết về mối
quan hệ giữa dạy học và phát triển vẫn tiếp tục trở thành thách thức.
Câu hỏi:
Trình bày luận điểm về vùng phát triển gần nhất của L.X. VƯGÔTXKI
Trả lời:
- L.X. Vưgôtxki nhấn mạnh về mối quan hệ “lẫn nhau” giữa dạy học và
phát triển, ông nhấn mạnh vai trò quan trọng của giáo dục - dạy học trong sự
phát triển tâm lý. Ông cho rằng giữa dạy học và phát triển tồn tại mối quan hệ
biện chứng tương hỗ nhưng không phải tất cả mọi cái đã học (hoặc được
dạy) đều giúp ích cho sự phát triển.
- Nhờ vào dạy học mà trong đó chính là sự giúp đỡ của người lớn đứa
trẻ nắm được những tri thức về đồ vật thế giới xung quanh và cả các phương
pháp đúng đắn để sử dụng - đó chính là sự dạy học đúng nghĩa để phát triển
về mặt tâm lý cho đứa trẻ.
- L.X. Vưgôtxki cho rằng “Dạy học phải đi trước sự phát triển và thúc
đẩy sự phát triển theo mình và không được đi theo đuôi của sự phát triển.
- Trong mối quan hệ giữa dạy học và sự phát triển có thể thấy phải xác
định hai trình độ phát triển của trẻ hay hai mức độ của sự phát triển tâm lý.
+ Mức 1: Trình độ phát triển hiện tại (hiện thời)
Trình độ phát triển hiện tại đó là trình độ phát triển các chức năng tâm
lý của trẻ được hình thành như là kết quả của các thời kỳ phát triển nhất định
đã hoàn tất. Trình độ phát triển hiện tại là những gì trẻ tự làm được bởi khả
năng và sức lực về mặt tinh thần của mình mà chưa cần bất kỳ sự hỗ trợ nào
của người khác.
+ Mức 2: Vùng phát triển gần nhất của trẻ:

29. Vùng phát triển gần nhất giúp ta xác định ngày mai của trẻ, trạng thái
động của sự phát triển nghĩa là không những chỉ tính đến những gì đạt được
trong sự phát triển mà còn tính đến những cái đang diễn ra trong quá trình
chín muồi. Trình độ phát triển tương lai là những gì trẻ sẽ có thể làm được
dưới sự hướng dẫn của người lớn dựa trên sự nỗ lực và tự thực hiện của bản
thân mình.
- Khi đề cập đến trình độ phát triển tương lai, sẽ dễ dàng nhận ra rằng
những gì trẻ làm được dưới sự hướng dẫn của người lớn ở ngày mai sẽ trở
thành trình độ phát triển hiện tại nếu ngày mai trở thành ngày hôm nay.
- Dạy học và phát triển không diễn ra song song và dạy học sẽ tạo ra
sự phát triển và dạy học đi trước sự phát triển và kéo sự phát triển theo mình
dù rằng phải dựa trên nó.
Câu hỏi:
Khái niệm về lứa tuổi. Nhấn mạnh những nội dung cơ bản trong khái
niệm này.
Trả lời:
Có thể đề cập đến một số khái niệm sau về lứa tuổi - giai đoạn lứa tuổi:
1. Khái niệm 1:
Lứa tuổi là một thời kỳ nhất định, một chu kỳ hay là một bậc thang của
sự phát triển như là một giai đoạn phát triển đóng kín một cách tương đối. Ở
mỗi cấp độ lứa tuổi, sự phát triển tâm lý đạt tới một chất lượng mới và diễn ra
theo một quy luật đặc thù [theo L.X. Vưgôtxki]
2. Khái niệm 2:
Lứa tuổi là một giai đoạn phát triển tâm lý đặc biệt về chất và được đặc
trưng bởi nhiều biến đổi và những biến đổi này gộp lại tạo nên tính độc đáo
của cấu trúc nhân cách của đứa trẻ trong giai đoạn phát triển của nó. Khi
chuyển từ lứa tuổi này sang lứa tuổi khác có sự xuất hiện những cấu tạo tâm

30. lý mới chưa từng có trong các thời kỳ trước, những cấu tạo mới này cải tổ lại
và làm biến đổi chính tiến trình phát triển [theo PGS. TS Nguyễn Ánh Tuyết]
3. Khái niệm 3:
Lứa tuổi là một giai đoạn phát triển của con người. Giai đoạn đó diễn
ra theo một quy luật đặc thù gắn liền với sự hình thành cơ thể và phát triển
nhân cách con người, có những cấu tạo bền vững về tâm lý và hình thể học.
[Theo các nhà Tâm lý học Mac xit sau này]
Có thể thấy mỗi khái niệm đều đề cập đến những đặc trưng khác nhau
của khái niệm lứa tuổi dựa trên những góc nhìn khác nhau. Nổi bật nhất là
các khái niệm đều đề cập đến “chất lượng mới - quy luật phát triển đặc trưng”
khi nói về khái niệm lứa tuổi cũng như sự chi phối của đặc điểm này đối với
sự phát triển của cá thể.
Như vậy khái niệm lứa tuổi được đặc trưng bởi những đặc điểm của
các điều kiện sống và của các yêu cầu đề ra cho đứa trẻ ở giai đoạn phát
triển hiện nay của nó. Bởi những đặc điểm của các quan hệ của đứa trẻ với
thế giới xung quanh, bởi mức độ phát triển của cấu trúc tâm lý của nhân cách
đứa trẻ, bởi trình độ phát triển của các tri thức và tư duy của nó, bởi toàn bộ
những đặc điểm sinh lý nhất định.
Câu hỏi:
Trình bày các tiêu chuẩn phân kỳ lứa tuổi trong sự phát triển tâm lý lứa
tuổi.
Trả lời:
Có thể đề cập đến các tiêu chuẩn phân kỳ lứa tuổi trong sự phát triển
tâm lý lứa tuổi như sau:
1. Tình huống xã hội phát triển [Theo tư tưởng ban đầu của L.X.
Vưgôtxki]:
- Mỗi giai đoạn lứa tuổi có tình huống xã hội phát triển đặc trưng của
mình. Tình huống xã hội phát triển là sự phối hợp đặc biệt giữa những quá

31. trình phát triển bên trong và những điều kiện phát triển bên ngoài mà sự phối
hợp này quy định tiến trình phát triển tâm lý của các giai đoạn lứa tuổi đó.
- Tình huống xã hội phát triển đặc trưng cho từng giai đoạn lứa tuổi, là
hệ thống các mối liên hệ của chủ thể trong hiện thực xã hội phản ánh sự bận
tâm - lo lắng được thực hiện trong hoạt động cùng nhau với người lớn.
- Tình huống xã hội phát triển chỉ rõ động thái sự phát triển của trẻ vì ở
đây các quy luật làm xuất hiện và thay đổi cấu trúc nhân cách của trẻ ở một
giai đoạn lứa tuổi được xác định. Sự thay đổi nhân cách của trẻ là sự thay đổi
hàng loạt những đặc điểm nhân cách xét trên bình diện tinh thần mà cụ thể
như: tính cách, xu hướng...
- Tình huống xã hội phát triển phản ánh bộ mặt cuộc sống trẻ mà nhờ
đó trẻ lĩnh hội các thuộc tính mới của nhân cách và cấu tạo tâm lý mới. Các
cấu tạo tâm lý lứa tuổi mới thường xuất hiện vào cuối giai đoạn lứa tuổi và
làm tan rã tình huống xã hội phát triển và làm xuất hiện tình huống xã hội mới
và dẫn đến khủng hoảng lứa tuổi.
2. Cấu tạo mới của tâm lý lứa tuổi
- Cấu tạo mới của tâm lý lứa tuổi là thể loại mới trong cấu tạo hoạt động
của nhân cách, đó là những thay đổi về mặt tâm lý xã hội mà lần đầu tiên
được xuất hiện ở giai đoạn lứa tuổi đó. Chúng xác định ý thức, mối quan hệ,
hoạt động và cuộc sống bên trong của đứa trẻ.
- Cấu tạo mới của tâm lý lứa tuổi được xuất hiện vào thời điểm cuối của
giai đoạn lứa tuổi. Cấu tạo mới của tâm lý lứa tuổi dẫn đến sự thay đổi hệ
thống những mối quan hệ với thế giới, với con người và với bản thân.
- Mỗi một giai đoạn được đặc trưng bởi cấu tạo tâm lý mới mà ở giai
đoạn trước chưa có. Đây là đặc trưng điển hình nhất để xác định các giai
đoạn phát triển.
3. Hoạt động chủ đạo: [Tư tưởng chính là của A.N. Leonchiev và
sau đó ElKonin tiếp tục dựa trên đó nghiên cứu sâu - rộng hơn]

32. - Hoạt động chủ đạo là hoạt động mà sự phát triển của nó quy định
những biến đổi chủ yếu nhất trong các quá trình tâm lý và trong các đặc điểm
tâm lý của nhân cách đứa trẻ ở giai đoạn phát triển nhất định của nó.
Hoạt động chủ đạo có một số đặc điểm sau:
+ Là hoạt động có đối tượng mới mẻ, chưa hề có trước đó. Chính đối
tượng này tạo ra những cái mới (hay cấu tạo tâm lý mới) trong tâm lý hay nói
khác hơn là tạo ra sự phát triển tâm lý
+ Là hoạt động có khả năng chi phối toàn bộ đời sống tâm lý của trẻ;
những quá trình tâm lý của trẻ được cải tổ, được tổ chức lại bằng hoạt động
này.
+ Là hoạt động có khả năng chi phối các hoạt động khác cũng diễn ra
đồng thời và tạo ra những nét đặc trưng trong tâm lý của trẻ ở mỗi giai đoạn
phát triển.
Ngoài ra, trong suốt giai đoạn lứa tuổi nhất đụnh nào đó, hoạt động chủ
đạo ứng với lứa tuổi ấy sẽ được diễn ra một cách hết sức độc đáo. Ngay
trong lòng hoạt động chủ đạo của lứa tuổi này sẽ là tiền đề để nảy sinh - hình
thành hoạt động chủ đạo ở giai đoạn lứa tuổi kế tiếp một cách tự nhiên và linh
hoạt.
Câu hỏi:
Trình bày khái niệm khủng hoảng và khủng hoảng tâm lý trong sự phát
triển tâm lý lứa tuổi.
Trả lời:
- Sự khủng hoảng cũng là một khái niệm cần chú ý trong phân kỳ lứa
tuổi. Khủng hoảng trong Tâm lý học được quan niệm là trạng thái rối loạn tâm
lý dẫn đến việc không thỏa mãn kéo dài đối với bản thân và môi trường bên
ngoài.
- Khủng hoảng còn được xem như thời điểm cá nhân thường rơi vào
trạng thái tâm lý không ổn định, rối loạn, hẫng hụt, hay xuất hiện những biến

33. đổi bất ngờ, không thể lường trước từ đó làm ảnh hưởng rất lớn đến nhịp độ,
tốc độ và chiều hướng của cá nhân trong các giai đoạn tiếp theo. Thời kỳ
khủng hoảng này diễn ra một cách rất tự nhiên và trong trường hợp đó,
những sự cố gắng tiếp xúc hay những tác động của thế giới xung quanh
thường rất khó thực thi.
Khi khủng hoảng, cá nhân có thể ý thức nhưng cũng có thể không ý
thức được chính mình đang khủng hoảng. Tại thời điểm khủng hoảng, sự
phát triển có thể có biểu hiện tạm dừng hoặc thậm chí là thụt lùi tương đối.
Khủng hoảng lứa tuổi là thuật ngữ dùng để chỉ các giai đoạn phát triển
lứa tuổi chuyển tiếp chiếm vị trí giữa các thời kỳ ổn định. Nói cách khác, hủng
hoảng được xem xét trong các quan niệm về giai đoạn phát triển. Khủng
hoảng lứa tuổi như là sự giải quyết nhiệm vụ cơ bản của lứa tuổi mà trong đó
những “rắc rối” tâm lý lứa tuổi được giải quyết để chuyển sang hướng nhẹ
nhàng, êm ả và bình lặng.
Sự khủng hoảng ở lứa tuổi được đánh dấu bằng sự chuyển tiếp sang
thể loại mới trong mối quan hệ của trẻ với người lớn làm xuất hiện những khả
năng mới của trẻ thay đổi tình huống xã hội mới, thay đổi hoạt động và sự cải
tổ toàn bộ cấu trúc ý thức của trẻ.
Khủng hoảng lứa tuổi được xác định như là sự thay đổi hoàn chỉnh
nhân cách của trẻ xuất hiện trong sự chuyển đổi các thời kỳ ổn định. Khủng
hoảng lứa tuổi quy định sự hình thành những phát sinh tâm lý cơ bản mới
xuất hiện trước các giai đoạn ổn định. Các tiêu chuẩn về hành vi khủng hoảng
tâm lý lứa tuổi thường là sự thay đổi về tâm lý hành vi như: bướng bỉnh, khó
chịu, làm ngược lại... Sự khủng hoảng này thường bị tác động từ những
nguyên nhân tâm lý và nguyên nhân sinh lý.
Câu hỏi:
Trình bày khái quát về sự phân chia các giai đoạn lứa tuổi trong sự
phát triển tâm lý theo quan niệm của Sigmund Freud. Đưa ra một số nhận
định cơ bản.

34. Trả lời:
Sigmund Freud cho rằng sự phát triển tâm lý có thể phân chia thành
các giai đoạn sau:
Giai đoạn 1: từ 0 đến 1 tuổi: giai đoạn dục vọng môi miệng
Ở giai đoạn này, theo ông thì dục vọng được tập trung vào vùng môi
miệng là chủ yếu. Ở trẻ, những đặc thù tâm lý cũng nảy sinh liên quan trực
tiếp với những khoái cảm xoay quanh biểu hiện trên. Trẻ chưa phân biệt bản
thân với đối tượng, trẻ còn thể hiện rõ những cảm xúc khoái cảm trong quá
trình tiếp xúc, trẻ rất hòa mình với mẹ và chưa có những biểu tượng cụ thể
khác
Giai đoạn 2: từ 1 đến 3 tuổi: giai đoạn hậu môn
Đây còn được xem là giai đoạn tiền sinh dục của quá trình phát triển
tính dục. Ở giai đoạn này trẻ bớt đần những xúc cảm bị động thông qua hành
động tiếp xúc với mẹ và chuyển dần những khoái cảm sang hành động tiêu
tiện. Ở giai đoạn này, tình cảm của trẻ với mẹ mang tính hai chiều vì nếu mẹ
thỏa mãn khoái cảm của trẻ thì trẻ sẽ yêu thương và thích thú nhưng nếu mẹ
cấm đoán trẻ thì trẻ rất căng thẳng - khó chịu...
Giai đoạn 3: từ 3 đến 5 tuổi: giai đoạn dương vật - mặc cảm
Ở giai đoạn này trẻ bắt đầu quan tâm đến dương vật của mình và
những khoái cảm tương ứng nảy sinh. Trẻ bắt đầu nhận thức về giới tính của
mình và tình cảm của trẻ bắt đầu hướng về đối tượng thân tình có giới tính
đối lập. Cũng chính điều này thôi thúc trẻ ghét người còn lại và hiện tượng
này Sigmund Freud gọi là mặc cảm Ơ- đip.
Giai đoạn 4: từ 6 đến 12 tuổi: giai đoạn “ẩn - tàng”
Ở giai đoạn này thì những khoái cảm bắt đầu được chuyển về vùng kín
một cách sâu sắc. Trẻ bắt đầu thể hiện những dục vọng của mình một cách
ngầm hơn thông qua những biến đổi bên trong. Tuy nhiên, những biểu hiện
này cũng thực sự mãnh liệt và sâu sắc.

35. Giai đoạn 5: từ 12 tuổi trở đi: giai đoạn sinh dục
Ở giai đoạn này, bản năng tình dục đã chi phối những hoạt động và kể
cả suy nghĩ của con người. Sigmund Freud khẳng định đây chính là giai đoạn
mà con người sẽ thực sự để bản năng của mình hướng về một đối tượng tình
dục mà mình lưạ chọn. Bản năng tình dục sẽ đóng vai trò quan trọng để định
hướng hành vi cũng như thể hiện tâm lý thông qua những quan hệ bình
thường của cuộc sống.
Một số nhận định cơ bản:
Cách phân chia này rõ ràng dựa vào bản năng tình dục. Đây cũng là
“luận điểm chính - cơ sở chính” mà Phân tâm học của S. Freud quan tâm- tìm
hiểu và nghiên cứu. Lẽ đương nhiên, cách phân chia này chưa vạch rõ những
biểu hiện tâm lý đặc trưng khác ngoài yếu tố bản năng hay những khoái cảm
cho nên chưa thể nêu rõ những đặc trưng tâm lý trên bình diện hệ thống nét
tâm lý cơ bản của lứa tuổi trong tiến trình phát triển.
Câu hỏi:
Trình bày khái quát về sự phân chia các giai đoạn lứa tuổi trong sự
phát triển tâm lý theo quan niệm của Jean Piaget.
Trả lời:
Với Jean Piaget thì ông phân chia sự phát triển tâm lý dựa trên sự phát
triển về mặt thao tác nhận thức - tư duy.
J. Piaget phân chia như sau:
Giai đoạn 1: 0 - 2 tuổi: Giai đoạn giác động (phối hợp cảm giác và
vận động)
Ở giai đoạn này, trẻ sơ sinh sử dụng những khả năng cảm giác và vận
động để thăm dò và đạt được một sự am hiểu cơ bản về môi trường. Khi mới
sinh ra, trẻ chỉ có những phản xạ bẩm sinh để gắn mình với thế giới xung
quanh. Khi ở trẻ có sự phát triển, đến cuối thời kỳ cảm giác vận động, trẻ có
thể phối hợp được những cảm giác vận động phức tạp.

36. Giai đoạn 2: 2 - 7 tuổi: Giai đoạn tiền thao tác
Ở giai đoạn này, trẻ sử dụng những biểu trưng (các hình ảnh và ngôn
ngữ) để diễn tả và hiểu nhiều thứ từ thế giới xung quanh. Khi có bất kỳ sự tác
động nào từ phía môi trường xung quanh, trẻ thường phản ứng lại với các đối
tượng và sự kiện ấy bằng cách cảm nhận và cách nghĩ của riêng mình. Ở trẻ
xuất hiện những suy nghĩ cảm tính rằng mọi người cũng sẽ nhìn nhận và suy
nghĩ giống như mình và trẻ chưa có những thao tác trí tuệ đích thực.
Giai đoạn 3: 7- 11 tuổi: Giai đoạn thao tác cụ thể
Ở giai đoạn này, trẻ có được và sử dụng những thao tác nhận thức đó
là những hành động tinh thần hay những thành phần của suy nghĩ logic trên
đối tượng vật thật. Nói khác đi, vật thật ảnh hưởng khá lớn đến kiểu suy nghĩ
và những hành động tư duy của trẻ.
Giai đoạn 4: sau 11 tuổi: Giai đoạn thao tác hình thức (Giai đoạn tư
duy logic)
Ở giai đoạn này, những thao tác hình thức của trẻ được tổ chức lại
theo một cách thức nhất định cho phép trẻ có thể kiểm tra những hành động
nhận thức của mình mà cụ thể đó là những suy nghĩ. Những suy nghĩ của trẻ
cũng bắt đầu mang tính trừu tượng và hệ thống. Ở trẻ xuất hiện khả năng
nhận thức lại hay nhận thức về những gì mình đang suy nghĩ.
Câu hỏi:
Tóm tắt sự phân kỳ lứa tuổi của trẻ em từ 0 tuổi đến 18 tuổi (từ tuổi sơ
sinh đến tuổi đầu thanh niên).
Trả lời:
Sự phân kỳ lứa tuổi của trẻ em từ 0 tuổi đến 18 tuổi được tóm tắt thông
qua bảng sau:
Lứa tuổi Hướng
tâm lý
Hoạt động chủ
đạo
Đặc trưng tâm lý
Sơ sinh Ngoại Hoạt động ăn, Hành động bộc phát, chưa thể

37. ngủ điều khiển
Hài nhi Nội Hoạt động giao
lưu cảm xúc
trực tiếp
Cộng sinh cảm xúc, động tác biểu
cảm
Ấu nhi Ngoại Hoạt động với
đồ vật hay hoạt
động có đối
tượng
Tìm tòi và khám phá đồ vật
Bắt chước hành động tiếp xúc, sử
dụng đồ vật
Mẫu giáo Nội Hoạt động vui
chơi -trọng tâm
là trò chơi phân
vai có chủ đề
hay trò chơi sắm
vai
Thích làm người lớn, bắt đầu ý
thức về bản thân, phân định
khách quan với chủ quan
Nhạy cảm với những chuẩn mực
đạo đức -thẩm mỹ; tư duy trực
quan hình tượng phát triển
Nhi đồng Ngoại Hoạt động học
tập
Tìm tòi và khám phá trực tiếp thế
giới xung quanh
Hiếu động và vận động liên tục
Thích thú lĩnh hội những tri thức
khoa học
Quan tâm đến phương pháp,
công cụ nhận thức
Thiếu
niên
Nội Hoạt động giao
lưu bè bạn
Phát triển mạnh về thể chất và
tâm lý dẫn đến dậy thì
Quan hệ bạn bè đóng vai trò cực
kỳ quan trọng
“Cải tổ” nhân cách và định hình
bản ngã, tự ý thức xuất hiện

38. Mong muốn được đối xử như
người lớn và có thể xuất hiện
khủng hoảng tâm lý tuổi dậy thì
Đầu
thanh
niên
Ngoại Hoạt động học
tập hướng
nghiệp
Tự ý thức phát triển, hình thành
thế giới quan
Định hướng nghề nghiệp bắt đầu
phát triển mạnh
Ham thích hoạt động xã hội, cái
tôi định hình rõ
Xuất hiện rung động đầu đời và
mối tình đầu
Chương 2 - TÂM LÝ HỌC HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ
TỔNG QUAN
Với mục tiêu giúp các giáo sinh nêu được các đặc điểm cơ bản của tâm
lý lứa tuổi thiếu niên trong quan hệ giao tíếp, nhân cách và sự phát triển trí
tuệ, từ đó có thể vận dụng những điều đã học vào việc nhận dạng hành vi,
tâm lý, của học sinh khi quan sát hoặc tiếp xúc với học sinh THCS; chương 2
sẽ khái quát các nội dung cơ bản sau:
1. Điều kiện của sự phát triển tâm lý lứa tuổi học sinh THCS
2. Sự phát triển tâm lý của học sinh THCS
a. Sự phát triển trí tuệ của học sinh THCS.
b. Sự phát triển nhân cách của học sinh THCS.
Song song với tài liệu này, sinh viên có thể tham khảo thêm các tài liệu
sau:
- TLH Lứa tuổi và TLH Sư phạm (1998) PGS Lê Văn Hồng - Lê Ngọc
Lan - Nguyễn Văn Thàng, NXB Giáo Dục.

39. - Giáo trình TLH Lứa tuổi - Sư phạm (đào tạo Giáo viên THCS) (2005)
Nguyễn Kế Hào (chủ biên) - Nguyễn Quang Uẩn, NXB Đại Học Sư Phạm.
- 101 điều sai lầm trong tâm lý thanh thiếu niên (2006) Thanh Sơn, NXB
Hà Nội.
- Các vấn đề cần quan tâm ở tuổi vị thành niên (2006) Hà Thương,
NXB Lao Động.
- Tâm lý bất thường của thiếu niên, những điều bạn cần biết (2006) Việt
Dũng, NXB Lao Động.
Câu hỏi:
Hãy cho biết những điều kiện thúc đẩy sự phát triển tâm lý lứa tuổi của
học sinh Trung học cơ sở?
Trả lời:
Những điều kiện thúc đẩy sự phát triển tâm lý lứa tuổi của học sinh
Trung học cơ sở:
1. Sự biến đổi về mặt giải phẩu sinh lý
a. Sự phát triển cơ thể của thiếu niên diễn ra mạnh mẽ nhưng không
cân đối.
Sự hoạt động tổng hợp của các tuyến nội tiết quan trọng nhất (tuyến
yên, tuyến giáp trạng, tuyến thượng thận) tạo ra nhiều thay đổi trong cơ thể
trẻ, trong đó sự nhảy vọt về chiều cao và sự phát dục
- Chiều cao của các em tăng lên một cách đột ngột, hằng năm có thể
tăng từ 5 - 6 cm; Trọng lượng cơ thể hằng năm tăng từ 2,4 - 6 kg; vòng ngực
- vòng mông tăng trưởng … là những yếu tố đặc biệt trong sự phát triển thể
chất của trẻ.
- Ở giai đoạn dưới 14 tuổi vẫn còn có các đốt sụn hoàn toàn giữa các
đốt xương sống, nên cột sống dễ bị cong vẹo khi đứng ngồi không đúng tư
thế.

40. - Sự tăng khối lượng các bắp thịt và lực của cơ bắp diễn ra mạnh nhất
vào cuối thời kì dậy thì khiến các em khỏe ra rõ rệt. Tuy nhiên, sự phát triển
cơ của các em trai khác biệt nhất định báo hiệu sự hình thành ở các em
những nét khác biệt về cơ thể: con trai cao lên, vai rộng ra, con gái tròn dần,
xương chậu rộng ra…
Sự phát triển cơ thể diễn ra không cân đối làm cho các em lúng túng,
vụng về, “lóng ngóng”.
- Xương chân và tay chóng dài nhưng cơ phát triển chậm hơn và lồng
ngực phát triển chậm, nên đầu tuổi thiếu niên thường có thân hình dài, hơi
gầy và ít nhiều không cân đối.
- Sự phát triển của hệ tim - mạch cũng không cân đối: thể tích tim tăng
nhanh, hoạt động mạnh hơn nhưng đường kính phát triển chậm hơn. Điều
này gây nên rối loạn tạm thời của hệ tuần hoàn máu.
b. Hoạt động thần kinh cấp cao của tuổi thiếu niên cũng có những nét
riêng biệt.
- Ở tuổi thiếu niên, quá trình hưng phấn chiếm ưu thế rõ rệt, dẫn đến
thiếu niên không làm chủ được cảm xúc của mình, không kiềm chế được xúc
động mạnh. Các em dễ bị kích động, dễ bực tức, cáu gắt, mất bình tĩnh…
- Ở tuổi thiếu niên, phản xạ có điều kiện đối với những tính hiệu trực
tiếp được hình thành nhanh hơn những phản xạ có điều kiện đối với những
tính hiệu từ ngữ. Do vậy, ngôn ngữ của trẻ cũng thay đổi. Các em nói chậm
hơn, hay “nhát gừng”, “cộc lốc”… Nhưng hiện tượng này chỉ tạm thời, khoảng
15 tuổi trở lên hiện tượng này cân đối hơn.
c. Hiện tượng dậy thì
- Sự trưởng thành về mặt sinh dục là yếu tố quan trọng nhất của sự
phát triển cơ thể của thể thiếu niên. Tuyến sinh dục bắt đầu hoạt động và cơ
thể các em xuất hiện những dấu hiệu phụ khiến chúng ta nhận ra các em
đang ở độ tuổi dậy thì.

41. - Biểu hiện bên ngoài chủ yếu của sự chín muồi của các cơ quan sinh
dục ở các em trai là sự xuất tinh, ở các em gái là hiện tượng kinh nguyệt. Tuổi
dậy thì của các em nữ thường vào khoảng 11 - 13 tuổi, các em nam bắt đầu
và kết thúc chậm hơn các em gái khoảng 1 - 1,5 năm.
- Sự phát dục cùng với những chuyển biến trong sự phát triển cơ thể
của thiếu niên có một ý nghĩa không nhỏ trong sự nảy sinh những cấu tạo tâm
lý mới: Cảm giác về tính người lớn thực sự của mình; cảm giác về tình cảm
giới tính mới lạ, quan tâm tới người khác giới.
2. Sự thay đổi của điều kiện sống
a. Đời sống gia đình của học sinh Trung học cơ sở:
- Đến tuổi này, các em đã có những vai trò nhất định, được gia đình
thừa nhận như là một thành viên tích cực của gia đình, được cha mẹ, anh chị
giao cho những trọng trách khá năng nề như: chăm sóc các em nhỏ, nấu
cơm, dọn dẹp nhà cửa, chăn nuôi gia súc,… Thậm chí khá nhiều em trở
thành lao động chính, góp phần tăng thu nhập của gia đình, các em đã ý thức
được các nhiệm vụ đó và thực hiện tích cực.
- Điều quan trọng và có ý nghĩa lớn đối với các em là cha mẹ không còn
coi các em là bé nhỏ nữa, mà đã quan tâm đến ý kiến của các em hơn, dành
cho các em những quyền sống độc lập hơn, đề ra những yêu cầu cao hơn,
các em được tham gia bàn bạc một số công việc của gia đình và đã biết quan
tâm đến việc xây dựng, bảo vệ uy tín của gia đình.
Những sự thay đổi đó đã làm cho trẻ ý thức được vị thế của mình trong
gia đình và động viên, kích thích các em hoạt động tích cực, độc lập, tự chủ.
b. Đời sống trong nhà trường của học sinh Trung học cơ sở cũng có
nhiều thay đổi
- Hoạt động học tập và các hoạt động khác của các học sinh Trung học
cơ sở đòi hỏi và thúc đẩy các em có thái độ tích cực và độc lập hơn, tạo điều
kiện cho các em thõa mãn nhu cầu giao tiếp của mình.

42. - Sự thay đổi về nội dung dạy học:
Vào học trường Trung học cơ sở, các em được tiếp xúc với nhiều môn
học khác nhau, có nội dung trừu tượng, sâu sắc và phong phú hơn, do đó đòi
hỏi các em phải có sự thay đổi về cách học.
Sự phong phú về trí thức của từng môn học làm cho khối lượng tri thức
các em lĩnh hội được tăng lên nhiều, tầm hiểu biết của các em được mở rộng.
- Sự thay đổi về phương pháp dạy học và hình thức học tập:
Các em được học nhiều môn học do nhiều thầy, cô giảng dạy, cho nên
phương pháp học tập thay đổi ở các bộ môn và mỗi thầy, cô có cách trình
bày, có phương pháp độc đáo của mình.
Thái độ say sưa, hứng thú học tập, lĩnh hội, phát triển trí tuệ, việc hình
thành và phát triển cách lập luận độc đáo cùng những nét tính cách quý báu
của các em điều do ảnh hưởng của cách dạy và nhân cách của người thầy.
- Các em được học với nhiều thầy, nhiều bạn, chịu ảnh hưởng của
nhiều nhân cách, phong cách xử thế khác nhau.
- Các em được tham gia vào nhiều dạng hoạt động ở nhà trường như:
lao động, học tập ngoại khóa, văn nghệ, thể thao...
c. Đời sống của học sinh Trung học cơ sở trong xã hội:
- Ở lứa tuổi này các em được thừa nhận như một thành viên tích cực
và được giao một số công việc nhất định trên liều lĩnh vực khác nhau như
tuyên truyền cổ động, giữ trật tự đường phố, giúp đỡ gia đình thương binh,
liệt sĩ, bổ túc văn hóa...
- Thiếu niên thích làm công tác xã hội:
Có sức lực, đã hiểu biết nhiều, muốn làm được những công việc được
mọi người biết đến, nhất là những công việc cùng làm với người lớn.
Các em cho rằng công tác xã hội là việc làm của người lớn và có ý
nghĩa lớn lao. Do đó được làm các công việc xã hội là thể hiện mình đã là
người lớn và muốn được thừa nhận mình là người lớn.

43. Hoạt động xã hội là hoạt động có tính chất tập thể, phù hợp với sở thích
của thiếu niên.
Do tham gia công tác xã hội, mà quan hệ của học sinh Trung học cơ sở
được mở rộng, kinh nghiệm cuộc sống phong phú lên, nhân cách của thiếu
niên được hình thành và phát triển.
Tóm lại:
Sự thay đổi điều kiện sống, điều kiện hoạt động của thiếu niên ở trong
gia đình, nhà trường, xã hội mà vị trí của các em được nâng lên. Các em ý
thức được sự thay đổi và tích cực hoạt động cho phù hợp với sự thay đổi đó.
Do đó, đặc điểm tâm lý, nhân cách của học sinh Trung học cơ sở được hình
thành và phát triển phong phú hơn so các lứa tuổi trước.
Câu hỏi:
Chỉ ra những điểm đặc trưng trong vị trí của lứa tuổi học sinh Trung học
cơ sở.
Trả lời:
Những điểm đặc trưng trong vị trí của lứa tuổi học sinh Trung học cơ sở
- Tuổi thiếu niên là giai đoạn phát triển của trẻ từ 11 - 15 tuổi, các em
được vào học ở trường Trung học cơ sở (từ lớp 6 - 9). Lứa tuổi này có một vị
trí đặc biệt và tầm quan trọng trong thời kỳ phát triển của trẻ em, vì nó là thời
kỳ chuyển tiếp từ tuổi thơ sang tuổi trưởng thành và được phản ánh bằng
những tên gọi khác nhau như: “thời kỳ quá độ”, “tuổi khó bảo”, “tuổi khủng
hoảng”, “tuổi bất trị”...
- Đây là lứa tuổi có bước nhảy vọt về thể chất lẫn tinh thần, các em
đang tách dần khỏi thời thơ ấu để tiến sang giai đoạn phát triển cao hơn
(người trưởng thành) tạo nên nội dung cơ bản và sự khác biệt trong mọi mặt
phát triển : thể chất, trí tuệ, tình cảm, đạo đức… của thời kỳ này.

44. - Ở lứa tuổi thiếu niên có sự tồn tại song song “vừa tính trẻ con, vừa
tính người lớn”, điều này phụ thuộc vào sự phát triển mạnh mẽ về cơ thể, sự
phát dục, điều kiện sống, hoạt động… của các em.
- Mặt khác, ở những em cùng độ tuổi lại có sự khác biệt về mức độ
phát triển các khía cạnh khác nhau của tính người lớn - điều này do hoàn
cảnh sống, hoạt động khác nhau của các em tạo nên. Hoàn cảnh đó có cả hai
mặt:
Những yếu điểm của hoàn cảnh kiềm hãm sự phát triển tính người lớn:
trẻ chỉ bận vào việc học tập, không có những nghĩa vụ khác, nhiều bậc cha
mẹ có xu hướng không để cho trẻ hoạt động, làm những công việc khác nhau
của gia đình, của xã hội.
Những yếu tố của hoàn cảnh thúc đẩy sự phát triển tính người lớn: sự
gia tăng về thể chất, về giáo dục, nhiều bậc cha mẹ quá bận, gia đình gặp khó
khăn trong đời sống, đòi hỏi trẻ phải lao động nhiều để sinh sống. Điều đó
đưa đến trẻ sớm có tính độc lập, tự chủ hơn.
- Phương hướng phát triển tính người lớn ở lứa tuổi này có thể xảy ra
theo các hướng sau:
Đối với một số em, tri thức sách vở làm cho các em hiểu biết nhiều,
nhưng còn nhiều mặt khác nhau trong đời sống thì các em hiểu biết rất ít ỏi.
Có những em ít quan tâm đến việc học tập ở nhà trường, mà chỉ quan
tâm đến những vấn đề làm thế nào cho phù hợp với mốt, coi trọng việc giao
tiếp với người lớn, với bạn lớn tuổi để bàn bạc, trao đổi với họ về các vấn đề
trong cuộc sống, để tỏ ra mình cũng như người lớn.
Ở một số em khác không biểu hiện tính người lớn ra bên ngoài, nhưng
thực tế đang cố gắng rèn luyện mình có những đức tính của người lớn như:
dũng cảm, tự chủ, độc lập, quyết đoán… nhưng đôi khi lại quan hệ với bạn
gái như trẻ con.
- Trong những giai đoạn phát triển của con người, lứa tuổi thiếu niên có
một vị trí và ý nghĩa vô cùng quan trọng. Đây là thời kỳ phát triển phức tạp

45. nhất, và cũng là thời kỳ chuẩn bị quan trọng nhất cho những bước trưởng
thành sau này. Thời kỳ thiếu niên quan trọng ở chỗ: trong thời kỳ này những
cơ sở, phương hướng chung của sự hình thành quan điểm xã hội và đạo đức
của nhân cách được hình thành, chúng sẽ được tiếp tục phát triển trong tuổi
thanh niên.
- Hiểu rõ vị trí và ý nghĩa của giai đoạn phát triển tâm lý thiếu niên, giúp
chúng ta có cách đối xử đúng đắn và giáo dục để các em có một nhân cách
toàn diện.
Câu hỏi:
Ở tuổi Trung học cơ sở, hoạt động học tập có những đặc điểm gì mới
so với tuổi tiểu học?
Trả lời:
Hoạt động học tập của học sinh Trung học cơ sở có những đặc điểm
mới so với tuổi tiểu học như sau:
a. Trẻ càng lớn lên, hoạt động học tập càng có vị trí quan trọng trong
cuộc sống của trẻ và vai trò của nó trong sự phát triển của trẻ ngày càng to
lớn.
Việc học tập ở trường Trung học cơ sở là một bước ngoặt quan trọng
trong đời sống của trẻ. Ở các lớp dưới, trẻ học tập các hệ thống các sự kiện
và hiện tượng, hiểu những mối quan hệ cụ thể và đơn giản giữa các sự kiện
và hiện tượng đó. Ở trường Trung học cơ sở, việc học tập của các em phức
tạp hơn một cách đáng kể. Các em chuyển sang nghiên cứu có hệ thống
những có sở của các khoa học, các em học tập có phân môn… Mỗi môn học
gồm những khái niệm, những quy luật được sắp xếp thành một hệ thống
tương đối sâu sắc. Điều đó đòi hỏi các em phải tự giác và độc lập cao.
b. Quan hệ giữa giáo viên và học sinh cũng khác trước. Các em được
học với nhiều giáo viên. Các giáo viên có cách dạy và yêu cầu khác nhau đối
với học sinh, có trình độ nghề nghiệp và phẩm chất, uy tín khác nhau. Quan
hệ giữa giáo viên và học sinh “xa cách” hơn so với bậc tiểu học. Sự thay đổi