1. Bài giảng về sức khỏe tâm thần tuổi vị thành niên
MỘT SỐ VẤN ĐỀ TÂM LÝ THƯỜNG
GẶP Ở TUỔI VỊ THÀNH NIÊN
BS NGUYỄN MINH TIẾN

2. VỊ THÀNH NIÊN – HỌ LÀ AI?
• Tuổi vị thành niên (adolescent) bắt đầu bởi hiện tượng
“lớn lên” về mặt thể chất, đúng nghĩa thì được gọi là hiện
tượng “dậy thì”.
• Vị thành niên là những con người đang trong giai đoạn
phát triển từ trạng thái lệ thuộc sang trạng thái trưởng
thành và trở nên độc lập.
• Các mốc thời gian qui định tuổi vị thành niên thay đổi
khác nhau tùy theo hoàn cảnh lịch sử, xã hội và nền văn
hóa.
• Theo Tổ chức UNFPA (Quỹ Dân Số Liên Hiệp Quốc)
VTN là những người nằm trong khoảng tuổi từ 10 đến 24.

3. MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM TÂM – SINH LÝ CỦA
TUỔI VỊ THÀNH NIÊN
• Có những thay đổi và thách thức về mặt sinh học được đặc
trưng bởi sự tăng trưởng mạnh về thể chất và sự khởi hoạt
các chức năng của hệ sinh dục.
• Có những thay đổi về mặt tư duy và nhận thức, đặc trưng
bởi khả năng tư duy trừu tượng, khả năng suy tư về bản
thân, khả năng hiểu về người khác, suy nghĩ sáng tạo, khả
năng phê phán, và những cách thức mới trong việc tiếp
nhận những thông tin từ cuộc sống.
• Có những thay đổi và xáo trộn về tình cảm và cảm xúc.

4. MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM TÂM – SINH LÝ CỦA
TUỔI VỊ THÀNH NIÊN (tiếp)
• Vị thành niên là giai đoạn định hình bản sắc cá nhân
(identity), trong đó có cả bản sắc giới.
• Bản sắc cá nhân (còn gọi là cái Ngã riêng) giúp người vị
thành niên suy nghĩ về bản thân, về tương lai và tìm kiếm
ý nghĩa cuộc sống.
• Vị thành niên là giai đoạn dễ mẫn cảm với các thay đổi, và
vì thế có nhiều tiềm năng rơi vào các trạng thái khủng
hoảng về tâm lý.

5. MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM TÂM – SINH LÝ CỦA
TUỔI VỊ THÀNH NIÊN (tiếp)
• Người vị thành niên phải đối diện với những thách thức
được tạo ra từ những kỳ vọng của bản thân, gia đình và xã
hội
• Bản sắc cá nhân của người vị thành niên phải luôn đối diện
với các thách thức từ hệ thống giá trị, tinh thần và đạo đức
mà xã hội qui định.
• Khi phải đương đầu với những khó khăn không giải quyết
được mà không được hỗ trợ đầy đủ, người vị thành niên dễ
phát sinh các phản ứng bồng bột, thiếu kềm chế và có thể
phát triển những phương thức ứng phó có tính tiêu cực.

6. VỊ THÀNH NIÊN – MỘT GIAI ĐOẠN
CHUYỂN TIẾP TRONG ĐỜI SỐNG
• Vị thành niên là giai đoạn chuyển đổi của một con người
từ chỗ “là một thành phần của gia đình sang vị trí là một
thành phần của nhóm cùng tuổi, và sau đó trở thành một
người lớn độc lập (Mabey & Sorenson)
• Vị thành niên là giai đoạn trong đó một con người vừa
phải duy trì việc bảo tồn các mối quan hệ phụ thuộc đã có
trước đó, vừa phải tạo lập bản sắc riêng và thực hiện tiến
trình cá thể hóa. Sự cân bằng giữa hai tiến trình này góp
phần quan trọng vào nền tảng sức khỏe tâm thần của lứa
tuổi đầy biến động này.

7. VỊ THÀNH NIÊN VÀ GIA ĐÌNH
• Lịch sử phát triển của bản thân người vị thành niên trong
gia đình và lịch sử phát triển gia đình của người vị thành
niên có ảnh hưởng lớn đến giai đoạn phát triển của họ ở
tuổi vị thành niên.
• Các yếu tố có ảnh hưởng lên tâm lý phát triển của trẻ em
trong giai đoạn này bao gồm: mối quan hệ cha mẹ và con,
mối quan hệ giữa cha mẹ với nhau, kiểu cách nuôi dưỡng
con cái, điều kiện giáo dục, học hành, cùng các biến cố, sự
kiện quan trọng trong cuộc sống gia đình trước đó.

8. VỊ THÀNH NIÊN VÀ GIA ĐÌNH (tiếp)
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Một số tác nhân và sự kiện có ảnh hưởng tiêu cực trong quá
trình phát triển trước tuổi vị thành niên:
Bị bỏ rơi, mồ côi, rời gia đình sớm…
Có các vấn đề về gắn bó cha mẹ - con ở tuổi nhỏ.
Sai lầm trong nuôi dưỡng của cha mẹ
Xâm hại trẻ em
Bạo lực gia đình
Các sang chấn tâm lý, mất mát
Ly hôn, xung đột trong hôn nhân giữa cha mẹ
Cha mẹ lạm dụng chất gây nghiện
Có người thân phạm pháp
Điều kiện học hành không đầy đủ

10. VỊ THÀNH NIÊN
VÀ NHỮNG MỐI QUAN HỆ XÃ HỘI
• Các mối quan hệ xã hội ở tuổi vị thành niên cũng trải qua sự thay
đổi: trọng tâm được chuyển từ các mối quan hệ trong gia đình
sang các quan hệ với những người khác bên ngoài xã hội, đặc biệt
là quan hệ với những bạn cùng tuổi.
• Vị thành niên là giai đoạn đấu tranh giữa các áp lực từ gia đình
(giữ gìn các giá trị truyền thống) và các áp lực từ bạn bè (tìm cách
thích nghi, cá thể hóa và xã hội hóa).
• Vị thành niên là giai đoạn dễ mẫn cảm với các tác động từ nhóm
bạn cùng tuổi vào lúc mà các giá trị, niềm tin và khả năng nhận
thức còn đang trong tiến trình hoàn chỉnh.

11. KHẢ NĂNG TIẾP CẬN CỦA NGƯỜI VỊ THÀNH
NIÊN ĐẾN CÁC DỊCH VỤ HỖ TRỢ XÃ HỘI
• Vị thành niên là một trong số những nhóm dân cư khó tiếp cận
đến các dịch vụ hỗ trợ trong xã hội.
• Trong môi trường sống có sự căng thẳng và xung đột, người vị
thành niên thường phát triển các phương thức ứng phó có tính
tiêu cực, ít khi tự đi tìm sự hỗ trợ từ người khác (ngoại trừ bạn
cùng tuổi trong một số trường hợp).
• Người vị thành niên thường tiếp cận các dịch vụ hỗ trợ thông
qua sự dẫn dắt của người lớn, sự chuyển gửi giữa các cơ quan
hoặc do sự chủ động tiếp cận của các dịch vụ hỗ trợ đến người
vị thành niên.

12. CÁC VẤN ĐỀ TÂM LÝ

13. HÀNH VI BẤT BÌNH THƯỜNG
• Tuổi vị thành niên là giai đoạn tập tành và thử nghiệm những
hành vi mới trong cố gắng tìm cách thích nghi với những hoàn
cảnh sống mới.
• Vị thành niên có khuynh hướng quy tụ thành những nhóm bạn
cùng tuổi để dễ đạt được sự chấp nhận từ người khác. Khi
thiếu sự chấp thuận, hoặc có xung đột với gia đình, xu hướng
lệ thuộc nhóm bạn cùng tuổi càng tăng và người vị thành niên
càng dễ thuận theo áp lực nhóm để thực hiện những hành vi có
tính cực đoan.
• Sự quan tâm đến bạn khác giới và khuynh hướng muốn thử
nghiệm các hành vi tình dục có thể thúc đẩy người vị thành
niên thực hiện các hành vi nguy cơ về tình dục khi có tình
trạng thiếu kềm chế và thiếu hiểu biết.

14. HÀNH VI BẤT BÌNH THƯỜNG (tiếp)
•
•
•
•
•
•
•
Người vị thành niên, thông qua các áp lực từ nhóm bạn
cùng tuổi cũng như mong muốn thể hiện tính cách của bản
thân, có thể biểu hiện tính mạo hiểm thông qua một số
hành vi có tính chất chống đối xã hội.
Nghe nhạc lớn tiếng hoặc kích động
Gây rối trật tự công cộng
Lái xe bạt mạng, tốc độ cao
Gây cháy, nổ
Phá hoại công trình văn hóa
Ăn cắp, ăn trộm trong cửa hàng, nhà riêng
Gây gổ đánh nhau

16. LẠM DỤNG CHẤT GÂY NGHIỆN
• Vị thành niên cũng là lứa tuổi dễ có nguy cơ tiếp xúc với
các chất gây nghiện, hoặc do các áp lực từ nhóm bạn cùng
trang lứa, hoặc do muốn thể nghiệm bản sắc cá nhân, hoặc
do việc sử dụng chất gây nghiện có thể giúp giải tỏa căng
thẳng và né tránh những khó khăn về tâm lý.
• Việc tiếp xúc các chất gây nghiện có thể từ mức độ hút
thuốc lá, uống bia, rượu, cho đến việc lạm dụng các chất
ma túy khác như: cần sa, dẫn chất từ thuốc phiện, các chất
gây hưng thần, gây ảo giác, các loại tân dược….
• Việc lạm dụng các chất gây nghiện, nhất là những chất gây
thay đổi tâm trạng, có thể làm trầm trọng thêm những vấn
đề sẵn có, cũng như phát sinh thêm những khó khăn mới
trong cuộc sống của người vị thành niên.

17. VỊ THÀNH NIÊN PHẠM PHÁP
Trong những trường hợp nghiêm trọng, những hành vi mang
tính chất chống đối xã hội có thể đến mức độ phạm pháp
•
•
•
•
•
•
•
•
Xâm hại tình dục
Sử dụng bạo lực, hung khí
Giết người
Cướp giật
Buôn lậu, mua bán hàng cấm
Lừa đảo, chiếm đoạt tài sản
Tổ chức băng nhóm, đe dọa, khống chế người khác
Bắt cóc, tống tiền vv…

21. RỐI LOẠN ĂN UỐNG
• Một số người vị thành niên có sự thay đổi trong thói quen
ăn uống. Có thể nhịn ăn quá đáng hoặc ăn quá nhiều.
• Sự nhịn ăn quá đáng có thể do ảnh hưởng bởi những hình
mẫu, bởi sự lo ngại tăng cân, bởi những thói quen khác có
hại cho sức khỏe như hút thuốc lá, uống rượu bia…
• Một số trường hợp mắc chứng chán ăn tâm căn (anorexia
nervosa)
• Một số trường hợp mắc chứng háu ăn (bulimia) và có thể
kèm theo tình trạng thừa cân hay béo phì.
• Những thay đổi thói quen ăn uống đôi khi kèm theo những
thói quen không hay khác như nghiện game, nghiện net, đi
chơi vô độ…

22. TRẦM CẢM VÀ TỰ SÁT
• Trầm cảm (depression) là một loại rối loạn về tâm trạng (mood
disorder) biểu hiện bằng sự suy kém các chức năng hoạt động tinh
thần, mất quan tâm, hứng thú đối với các sinh hoạt, hoạt động
thường ngày, cùng với sự giảm sút lòng tự trọng, nhìn đời bi quan
và có thể có ý tưởng tự sát.
• Có ba mức độ trầm cảm:
(1) Nhẹ: Vẫn có thể cố gắng để sinh hoạt, làm việc bình thường
(2) Trung bình: Giảm sút khả năng làm việc và hoạt động xã hội,
và có trở ngại trong sinh hoạt thường ngày
(3) Nặng: Giảm sút đáng kể trong khả năng làm việc, hoạt động xã
hội lẫn trong các sinh hoạt thường ngày. Có thể có kèm những triệu
chứng loạn thần như hoang tưởng và ảo giác.

23. TRẦM CẢM VÀ TỰ SÁT (tiếp)
• Phần lớn vị thành niên đều thỉnh thoảng có những lúc bị trầm
cảm như một phần của đời sống bình thường. Điều này càng
dễ làm tăng nguy cơ xảy ra trầm cảm nặng ở vị thành niên.
• Các dấu hiệu cô đơn và rút lui khỏi các quan hệ xã hội thường
là những dấu hiệu báo trước của trầm cảm.
• Trầm cảm có thể biểu hiện bởi cái nhìn tiêu cực về bản thân,
diễn giải tiêu cực về những trải nghiệm sống riêng và những
quan điểm tiêu cực về tương lai.
• Một số em bỏ nhà ra đi. Vị thành niên dễ phát sinh các phản
ứng hướng ngoại, bồng bột, quá khích, trong khi nữ thì phản
ứng hướng nội, trở nên băn khoăn, lo lắng quá đáng.

24. TRẦM CẢM VÀ TỰ SÁT (tiếp)
• Nhiều vị thành niên trong đời sống bình thường cũng có lúc
nghĩ đến cái chết.
• Đời sống căng thẳng, nhiều lo lắng hoặc trạng thái trầm cảm
có thể làm tăng khả năng người vị thành niên có những ý
tưởng tự sát, toan tự sát hoặc thực hiện tự sát.
• Việc thiếu những nguồn lực hỗ trợ trong môi trường sống,
sống cô độc và khả năng ứng phó kém là những điều kiện
thuận lợi khiến ý tưởng tự sát dễ xuất hiện.
• Một số yếu tố thuận lợi khác: lạm dụng chất gây nghiện,
khiếm khuyết nghiêm trọng về giao tiếp với người thân, gia
đình, bạn bè và khả năng dễ tìm kiếm phương tiện gây chết…

25. STRESS VÀ KHỦNG HOẢNG

26. STRESS VÀ KHỦNG HOẢNG
• Stress và khủng hoảng là một phần của đời sống bình
thường ở mọi con người nói chung và ở tuổi vị thành niên
nói riêng.
• Khủng hoảng (crisis) là trạng thái mất thăng bằng về hoạt
động cảm xúc và lý trí khi một người phải đối diện với một
sự kiện xảy ra bất ngờ, có tiềm năng gây nguy hại hoặc đối
diện với một giai đoạn chuyển tiếp trong phát triển có độ
thách thức cao.

28. CAN THIỆP VÀ HỖ TRỢ NGƯỜI VỊ THÀNH
NIÊN GẶP VẤN ĐỀ KHÓ KHĂN VỀ TÂM LÝ
• Các biện pháp can thiệp hỗ trợ cho người vị thành niên có
khó khăn về tâm cần phải sử dụng những chiến lược và kỹ
thuật phù hợp.
• Việc hỗ trợ phải luôn chú ý đến tính chất đặc thù của giai
đoạn phát triển này.
• Cần xây dựng mối quan hệ hỗ trợ tốt với người vị thành
niên.
• Cần áp dụng phương pháp tham vấn tạo chủ động.
• Sử dụng “con người vị thành niên bên trong” của hỗ trợ
viên khi làm việc với người vị thành niên.

29. MẠNG LƯỚI HỖ TRỢ VỀ SỨC KHỎE
TÂM THẦN VÀ HỖ TRỢ XÃ HỘI