“Θεωρητικές προσεγγίσεις της μάθησης & της ανάπτυξης με την αξιοποίηση των δυνατοτήτων του υπολογιστή", του Γ' εξαμήνου του ΜΠΣ "Πληροφορική στην Εκπαίδευση" του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του ΕΚΠΑ, 2013-14, Καζάκου Γεωργία, Καζάκου Μαρίνα, Κουτσικουρή Αθηνά, Γουρνά Στεφανία http://www.socialstudies.edu.gr/

2. Σε τι διαφέρουν τα MOOCs;
Τα δύο χαρακτηριστικά που
διαφοροποιούν τα MOOCs από τα άλλα
παραδοσιακά e-learning εκπαιδευτικά
μοντέλα είναι ότι παρέχονται δωρεάν και
ότι προσφέρονται σε μαζική κλίμακα
(Aguaded – Gomez, J. 2013).
Αυτό που διακρίνει τα MOOCs από την τυπική
διαδικτυακή εκπαίδευση είναι ότι η δεύτερη είναι
προσωπική υπόθεση που απαιτεί αυτενέργεια. Η
εκπαιδευτική διαδικασία δε μοιράζεται. Αντίθετα, τα
MOOCs είναι σαν μια πραγματική τάξη με ημερομηνία
έναρξης, διαβάσματα, εργασίες, συζητήσεις και
αξιολόγηση (Ng, A. 2013; Kumar, V. 2013).

3. Μαζικότητα
• Είναι μαζικά επεκτάσιμα.
• Σχεδιάζονται για χιλιάδες χρήστες.
• Μεγάλος μαθητικός πληθυσμός.
Πρόσβαση
• Χρειάζεται ένας η/υ.
• Πρόσβαση στο διαδίκτυο.
• Ελάχιστος ψηφιακός αλφαβητισμός.
Ευελιξία
• Η διαδικασία της διδασκαλίας προσαρμόζεται στο
χρονοδιάγραμμα των μαθητών.
• Δεν υπάρχουν επίσημες απαιτήσεις εγγραφής.
• Μπορείς να διακόψεις την εγγραφή για οποιοδήποτε
λόγο χωρίς καμία επίπτωση.
Χαρακτηριστικά των MOOCs (Leontyev, A. & Baranov, D. 2013; Wu, K.; Barnes,
C.; Nyoni, J. 2013; Ramakrishna, S. 2013) 1/3

4. Χαρακτηριστικά των MOOCs (Leontyev, A. & Baranov, D. 2013; Wu, K.;
Barnes, C.; Nyoni, J. 2013; Ramakrishna, S. 2013) 2/3
Βαθμολογία
• Χρησιμοποιούνται συστήματα βαθμολόγησης από η/υ.
• Ή και μέθοδοι αξιολόγησης από τους συμμαθητές.
• Συχνά πολλαπλές ή και απεριόριστές προσπάθειες
επιτρέπονται για αξιολόγηση.
Χρήση
βιβλίων
• Οι υπότιτλοι στις βίντεο-διαλέξεις, στις διαφάνειες
διαλέξεων και οι ψηφιακές σημειώσεις μειώνουν ή και
εξαλείφουν την ανάγκη για τη χρήση ενός βιβλίου.
Αλληλεπί-
δραση
• Μεταξύ μαθητών: ενθαρρύνεται η συμμετοχή σε φόρουμ
και η επικοινωνία δια ζώσης με το σχηματισμό τοπικών
ομάδων μελέτης.
• Μεταξύ μαθητή-εκπαιδευτή: η επικοινωνία τους γίνεται σε
φόρουμ, μέσα από webcast συνεδρίες ή ακόμη και
συναντήσεις.

5. Χαρακτηριστικά των MOOCs (Leontyev, A. & Baranov, D. 2013; Wu, K.;
Barnes, C.; Nyoni, J. 2013; Ramakrishna, S. 2013) 3/3
Περιεχόμενο • Οποιοδήποτε θέμα μπορεί να διδαχθεί.
Απτή εμπειρία
• Η χρήση πειραμάτων υποκαθίσταται από
διαδραστικές προσομοιώσεις.
Ηθικά ζητήματα
• Τα περισσότερα MOOCs δεν απαιτούν πιστοποίηση ταυτότητας και
φυσικά απευθύνονται σε ανθρώπους με διαφορετικό ήθος. Αν και η
υπογραφή ενός συμφώνου τιμής είναι υποχρεωτική, οι τρόποι
πρόληψης της αντιγραφής είναι περιορισμένοι.
• Στην πραγματικότητα τα MOOCs μοιράζονται πολύ λίγα κοινά στοιχεία (free
status) (Aguaded – Gomez, J. 2013).

6. Ιστορικά στοιχεία (Barnes, C. 2013; Leontyev, A. &
Baranov, D. 2013; Wu, K. 2013)
2000
2008
2012

7. Πλατφόρμες των MOOCs 1/2
http://en.wikipedia.org/wiki/Massive_open_online_course
http://aelsnet.net/links-to-moocs/
http://www.technoduet.com/a-comprehensive-list-of-mooc-massive-open-online-courses-providers/
NovoEd Class2Go – Stanford World Education
University
First Business MOOC
Futurelearn MRUniversity CourseSites MOOCs africamooc
OpenUpEd Academic Earth Unimooc OpenCulture
iversity P2PU Open Learning
Initiative – CMU
MOOC List
Open2Study Udemy iDESWEB Mechanical MOOCS
Canvas Caltech’s ‘Learning
From Data’ Course
ALISON WideWorldEd
10gen Education OpenHPI Peer to Peer University Eliademy
OpenLearning UoPeople MOOEC Schoo
Class2Go – UWA Saylor World Education
Portals
Veduca

8. Πλατφόρμες των MOOCs 2/4
http://edutechnica.com/moocmap/

9. Πλατφόρμες των Moocs (Wu, K. 2013; Ausdley, S. et al. 2013,) 3/4
https://www.udacity.com/
• STEM (science, technology, engineering and math).
https://www.edx.org/
• STEM (science, technology, engineering and math).
• Χημεία, μέθοδοι έρευνας.
https://www.coursera.org/
• Πάνω από 300 μαθήματα (Αγγλικά, Γαλλικά και
Γερμανικά).
• Ανθρωπιστικές, κοινωνικές, φυσικές επιστήμες,
τεχνολογία, μουσική και κινηματογράφος.

10. Πλατφόρμες των Moocs (Wu, K. 2013; Ausdley, S. et al. 2013,
Tovar et al. 2013) 4/4
Ανεπίσημη πιστοποίηση.
Σύντομες βιντεο-διαλέξεις και παρουσιάσεις, online quizzes και σύγχρονα forum.
Αξιολόγηση των quiz από συμμαθητές, εργασίες και προβλήματα για το σπίτι.
Online forum, ομάδες μελέτης και συναντήσεις.
Δωρεάν και ανοιχτή άδεια χρήσης.
Επίσημη πιστοποίηση.
edX open source και βίντεο.
Αυτόματη διόρθωση των τεστ και των εργασιών για το σπίτι μέσω λογισμικού.
Διαδικτυακές ομάδες συζήτησης.
Δωρεάν και ανοιχτή άδεια χρήσης.
Ανεπίσημη πιστοποίηση.
Σύντομα βίντεο, quizzes και ανατροφοδότηση.
Βαθμολόγηση των τεστ και των προβλημάτων μέσω λογισμικού.
Διαδικτυακά forums και ομάδες μελέτης, συναντήσεις μαθητών οργανώνονται σε
πάνω από 450 πόλεις.
Online και δωρεάν υλικό. Δεν αντιγράφεται, δεν αναπαράγεται, δε διανέμεται, δε
δημοσιεύεται ούτε τροποποιείται.

11. cMOOC:
connectivist MOOC,
ο πρώτος τύπος MOOC,
αναπτύχθηκε από τον George
Siemens, δίνει έμφαση στη
δημιουργία υλικού μέσω
κοινωνικής αλληλεπίδρασης.
xMOOC:
ο νέος και πολυδιαφημισμένος τύπος
MOOC, μετατρέπει το παραδοσιακό
παράδειγμα μάθησης των
Πανεπιστημίων σε ένα διαδικτυακό
χώρο μάθησης, δίνει έμφαση
αποκλειστικά στο περιεχόμενο.
Ταξινόμηση των MOOCs (Kay, J. 2013; Tovar, E. et al.
2013)

12. Αριθμητικά στοιχεία (Ramakrishna, S. 2013) 1/4
Το μάθημα του Sebastian Thrun με
τίτλο «Τεχνητή νοημοσύνη» που έλαβε
χώρα το Δεκέμβριο του 2011 στο
Stanford University είχε 160.000
εγγραφές, σε πάνω από 190 χώρες.
Το Coursera
ισχυρίζεται ότι έχει
πάνω από 1
εκατομμύριο
μαθητές
Περίπου 180 εκατομμύρια μαθητές
γράφτηκαν σε περισσότερα από
20.000 ιδρύματα Τριτοβάθμιας
εκπαίδευσης παγκοσμίως.
Προβλέπεται ότι μέχρι το
2025 οι εγγραφές θα
φτάσουν τα 260
εκατομμύρια.

13. Αριθμητικά στοιχεία (Wu, K., 2013) 2/4
Αυτά τα ιλλιγγιώδη νούμερα στην πραγματικότητα σημαίνουν ότι τα MOOCs
στοχεύουν στο να δημοκρατικοποιήσουν την εκπαίδευση όπως η Wikipedia και τα
Blogs δημοκρατικοποίησαν τη διαδικασία δημιουργίας και διάδοσης της
πληροφορίας.
260
εκατομμύρια
μαθητές
160.000
εγγραφές
180
εκατομμύρια
μαθητές

14. Αριθμητικά στοιχεία 3/4
http://en.wikipedia.org/wiki/Massive_open_online_course
27.7
8.8 5.1 4.4 4 3.6 2.3 2.2
41.9
Ποσοστό εγγραφών ανά χώρα
Ποσοστό εγγραφών

15. Μαθητές κάτοχοι πτυχίου ή
μεταπτυχιακού
70%
Ακαδημαϊκό υπόβαθρο μαθητών
MOOCs are "textbooks on steroids"
Αριθμητικά στοιχεία (Vihavainen, A. et al. 2013) 4/4

16. Μελετώντας 3 πλατφόρμες
Οι ιδρυτές οραματίζονται
«μια παγκόσμια κοινότητα
των μαθητών»
Οι ιδρυτές επιδιώκουν « την
ενίσχυση των ατόμων με
εκπαίδευση που θα βελτιώσει τη ζωή
τους, τις ζωές των οικογενειών τους,
καθώς και τις
κοινότητες στις οποίες ζουν "
«Έχουμε βρει το μαγικό
συνδυασμό για την
ηλεκτρονική μάθηση» και
«στο μέλλον θα υπάρχουν
10 πανεπιστήμια"

17. Παιδαγωγικά χαρακτηριστικά (1/7)
Σύμφωνα με τους Anderson και Dron (2011) υπάρχουν 3 γενιές παιδαγωγικών θεωριών
για την εξ’ αποστάσεως εκπαίδευση (distance education DE).Και οι τρεις γενιές
εξελίχθηκαν σε συνδυασμό με την τεχνολογία και συνεχίζουν να υπάρχουν και σήμερα
(Rodriguez, O. 2012).
Η γνωστικο-
συμπεριφοριστική
Ο κοινωνικός
κονστρουκτιβισμός
Ο κοννεκτιβισμός

18. Παιδαγωγικά χαρακτηριστικά (2/7)
Αυτές οι ιδέες αποτελούν
τη βάση «μιας νέας,
ανερχόμενης θεωρίας»
(Siemens, 2004).
Και ο Downes (2007a) ότι
περιλαμβάνει την εκμάθηση
μέσα από τη διασταύρωση
δικτύων στα οποία βρίσκεται
γνώση.
Ο Siemens (2008) δηλώνει ότι η μάθηση
λαμβάνει χώρα ως αποτέλεσμα της
λήψης συνδέσεων σε κοινωνικό,
εννοιολογικό και νευρωνικό επίπεδο.
Η θεωρία του
Κοννεκτιβισμού

19. Παιδαγωγικά χαρακτηριστικά (3/7)
Ο σχεδιασμός του μαθήματος περιλαμβάνει ένα
σύμπλεγμα πόρων γύρω από ένα αντικείμενο-περιοχή
και όχι μια γραμμική σειρά που όλοι οι φοιτητές
πρέπει να ακολουθούν.
«... Θα πρέπει να δοκιμάσετε τα υλικά,
επιλέγοντας μόνο αυτά που θεωρείτε
ενδιαφέροντα και επίκαιρα, δημιουργώντας έτσι
μια προσωπική άποψη για τα υλικά» (Downes
2009a).
«Στην καρδιά της, η κοννεκτιβιστική θεωρία
υποστηρίζει ότι η γνώση είναι κατανεμημένη σε ένα
δίκτυο συνδέσεων. Η γνώση δεν αποκτάται, όπως αν
ήταν ένα πράγμα. Δεν μεταδίδεται, σαν να ήταν κάποιο
είδος επικοινωνίας» Downes (2011).

20. Παιδαγωγικά χαρακτηριστικά (4/7)
• Ο Κοννεκτιβισμός ενσωματώνει τις αρχές του
χάους, του δικτύου, της πολυπλοκότητας και τις
θεωρίες αυτοοργάνωσης.
(Siemens 2004;
2006)
• «... Για να μάθεις κάτι πρέπει να έχει
οργανωθεί με ένα ορισμένο τρόπο, για να
παρουσιάζονται τα πρότυπα της
συνδεσιμότητας. Για να «μάθεις» πρέπει «να
κατακτήσεις ορισμένα πρότυπα».
(Downes, 2005)

21. Παιδαγωγικά χαρακτηριστικά (5/7)
• επιτρέπει στους μαθητές τη μέγιστη δυνατή
επιλογή για το πού, πότε, πώς, με ποιον και
ακόμη τι πρέπει να μάθουν.
αυτονομία
• διασφαλίζει ότι οι μαθητές είναι από ένα
αρκετά ποικίλο πληθυσμό ώστε να
αποφεύγεται το φαινόμενο του groupthink
(McRae, 2006).
ποικολομορφία
• φιλοξενεί όλα τα επίπεδα της δέσμευσης, χωρίς
εμπόδια. Διασφαλίζει την ελεύθερη ροή των
πληροφοριών μέσω του δικτύου, και
ενθαρρύνει μια κουλτούρα κοινής χρήσης.
openness
Ένα περιβάλλον βασισμένο στον κοννεκτιβισμό περιλαμβάνει :

22. Παιδαγωγικά χαρακτηριστικά (6/7)
• Η συνεκτικότητα και η
αλληλεπίδραση είναι ό, τι κάνει
όλο αυτό δυνατό. Η γνώση
προκύπτει ως αποτέλεσμα των
συνδέσεων.
Συνεκτικότητα
Διαδραστικότητα

23. C MOOC
• Πιο έντονα τα ιδανικά του
κοννεκτιβισμού.
• Συχνά λιγότερο δομημένα, όσον
αφορά την ενδυνάμωση των
εκπαιδευομένων και την παροχή
πρόσβασης σε εκπαιδευτικό υλικό.
• Αναπτύχθηκε με ρητό στόχο τη
διερεύνηση μιας παιδαγωγικής που
εκμεταλλεύεται Web 2.0 για τη
μάθηση.
X MOOC
• Στηριγμένα στον συμπεριφορισμό.
• Αναφέρεται ως το πανεπιστήμιο –
επιχείρηση με συγκριτικά σταθερά
και καθοδηγητικά προγράμματα
σπουδών.
• Προέκταση των συμβατικών online
μαθημάτων.
Παιδαγωγικά χαρακτηριστικά ( 7/7)

24. Παιδαγωγικά χαρακτηριστικά- Μελλοντικές προκλήσεις
Αμφισβήτηση κοννεκτιβισμού
Διαμόρφωση θεωρίας για τα MOOCs
Δεν παρέχει επαρκή
εξήγηση της μάθησης
φαινομένων σε Web
2.0, και ως εκ τούτου
δεν είναι σε θέση να
παράσχει επαρκή
παιδαγωγική για τα
MOOCs.
Δεν μπορεί να θεωρηθεί
μια θεωρία μάθησης
(ακόμη), επειδή τα
αξιώματά του δεν
πληρούν τα κριτήρια.
Kop and Hill (2008)
Δεν είναι μια θεωρία
μάθησης, επειδή δεν
προσφέρει κάτι
καινούριο, απλά ένα
μίγμα ιδεών που
υπάρχει ήδη σε άλλες
θεωρίες μάθησης.
Lange (2012)

25. Τεχνολογικά χαρακτηριστικά (1/3)

26. Τεχνολογικά χαρακτηριστικά (2/3)
Οι πλατφόρμες ενσωματώνουν εργαλεία της
κοινωνικής δικτύωσης (Audsley, S. et al. 2013).
Στο πρώτο MOOC, CCKΟ8,
χρησιμοποιήθηκαν ιστολόγια και
φόρουμ (Mak, S. et al. 2010).
cloud computing
εργαλεία
αναπαράστασης
και ανάλυσης
δεδομένων
mobile
computing
παιχνίδια

27. Τεχνολογικά χαρακτηριστικά (3/3)
«Τα MOOC υποστηρίζουν την αλληλεπίδραση που διαμεσολαβείται με πολλούς
τρόπους: κείμενο, βίντεο, ήχος και πολυμέσα σε ασύγχρονο και σύγχρονο τρόπο.
Είναι προϊόν της ψηφιακής επανάστασης» (Weller, M. & Anderson, T. 2013).
«Δεν πρόκειται μόνο για πρόσβαση σε βίντεο και εργασίες που δημοσιεύονται
διαδικτυακά. Είναι πέρα για πέρα εκπαιδευτικές εμπειρίες συμπεριλαμβανομένων
και συμμετοχικών εμπειριών» (Rathemacher, A. 2013).

28. Τεχνολογικά χαρακτηριστικά-Μελλοντικές προκλήσεις
Δημιουργία ενός εργαλείου που θα παράγει αυτόματα ασκήσεις
καθώς και τις λύσεις αυτών, όπως επίσης και για την αυτόματη
διόρθωσή τους.
Σχεδιασμός υπηρεσιών
που να υποστηρίζουν τις
διαδικασίες για την
καταγραφή, αξιολόγηση
και ανάλυση δεδομένων
σχετικά με τη μαθησιακή
εμπειρία.
Ανάπτυξη υπηρεσιών και
λειτουργιών νέων εξ’
αποστάσεως
περιβαλλόντων για την
αντιμετώπιση των
ατομικών αναγκών των
μαθητών (Santos, O. et al.
2013).
Προτείνεται μία μέθοδος για
την ταξινόμηση των μαθητών
σε τέσσερις κατηγορίες:
completing, auditing,
disengaging, sampling. Η
κατηγοριοποίηση αυτή θα
χρησιμεύσει στη μελλοντική
σχεδίαση των MOOC
(Kizilcec, R. 2013).

29.  Ποια θα είναι η θέση και ο ρόλος των βιβλιοθηκάριων στην ανάπτυξη και
υποστήριξη των ΜΟΟCs;
 Κατά πόσο είναι έτοιμοι να αποδεχθούν την καινούρια αυτή εκπαιδευτική
πραγματικότητα και ποιες ικανότητες πρέπει να διαθέτουν για να ανταποκριθούν
στις απαιτήσεις της;
Βιβλιοθηκάριοι και ΜOOC 1/2
Οι αντικρουόμενες απόψεις
H εμπλοκή των βιβλιοθηκάριων στη
λειτουργία των ΜΟΟCs είναι περιττή.
Οι περισσότερες πλατφόρμες είναι
σχεδιασμένες εξ ολοκλήρου για αυτόνομη
μάθηση, ενώ πολλά ΜΟΟCs είναι σύντομα με
διάρκεια 4-6 εβδομάδες  στοχεύουν δηλαδή
στο να εξοπλίσουν τους φοιτητές με πολύ
συγκεκριμένες δεξιότητες και γνώσεις.
Υπάρχει «χώρος» και αναγκαιότητα για τους
βιβλιοθηκάριους στα MOOCs.
Πολλά προγράμματα ΜOOCs δε στοχεύουν απλά στη
μετάδοση γνώσεων, αλλά προτρέπουν τον
συμμετέχοντα να οικοδομήσει το δικό του νόημα
γύρω από σύνθετες θεματικές  οι φοιτητές θα
επωφεληθούν από την πρόσβαση σε πληθώρα πηγών.

30. Βιβλιοθηκάριοι και ΜOOC 2/2
Οι βιβλιοθηκάριοι μπορούν να προσφέρουν συμβουλευτικό έργο και καθοδήγηση σε τομείς όπως:
 «εκκαθάριση» πνευματικών δικαιωμάτων
 «αδειοδότηση» περιεχομένου
 προβολή και προτροπή για χρήση «ανοιχτού περιεχομένου»
 εξασφάλιση προσβασιμότητας
 παροχή οδηγιών για «γραμματισμό βιβλιοθήκης»  εκπαίδευση φοιτητών στην αναζήτηση
έγκυρων και αξιόπιστων πηγών πληροφόρησης.
χρήση Springshare’s LibGuides λογισμικού
 συλλογή πληροφοριών για μελλοντικές έρευνες από τη μεταφόρτωση του διαδικτυακού υλικού

31. Eμπειρίες- συναισθήματα χρηστών ΜΟΟCs 1/2
Πολύ καλύτερο από τα
συνωστισμένα αμφιθέατρα
των παραδοσιακών
πανεπιστημίων!
Οι αντιδράσεις-απόψεις γύρω από την καινοτομία των ΜΟΟCs είναι αντιφατικές.
Από τη μια πλευρά υπέρμετρος ενθουσιασμός για την αξιοποίησή τους και από την άλλη φόβος και
προβληματισμός ότι τα ΜΟΟCs θα διαταράξουν πολλές πτυχές των εκπαιδευτικών συστημάτων.
Αυτή ήταν η πρώτη μου εμπειρία με
MOOC και πιστεύω ήταν εξαιρετική!
Όλα ήταν οργανωμένα άψογα, το
εκπαιδευτικό πακέτο ήταν ποιοτικό,
ενώ το συμπληρωματικό υλικό, όπως
τα βίντεο ήταν διασκεδαστικά!
Σύντομες και
εύστοχες
βιντεοδιαλέξεις που
δεν κουράζουν!
Πληθώρα
εναλλακτικών
ασκήσεων και σαφείς
στόχοι!
Αυτό που με εντυπωσίασε είναι η
προθυμία των εκπαιδευτών να
βοηθήσουν, αλλά και των υπόλοιπων
εκπαιδευόμενων για επικοινωνία και
αλληλεπίδραση!
Εκπληκτικό! Κάθε φορά
που χρειαζόμουν βοήθεια
υπήρχε πάντα κάποιος στο
forum να με συμβουλέψει κι
έτοιμος να απαντήσει και
στην πιο αστεία μου απορία!

32. Eμπειρίες- συναισθήματα χρηστών ΜΟΟCs 2/2
Το μάθημα ξεκίνησε
«πολλά υποσχόμενο»,
αλλά ολοκληρώθηκε με
μια τεράστια ματαίωση
των προσδοκιών μου!
Απαιτεί μεγάλη αφοσίωση και πολύ
προσωπικό χρόνο! Κάθε βδομάδα
παρουσιαζόταν κι ένα καινούριο θέμα
από διαφορετικό εκπαιδευτή, δυστυχώς
όμως πολύ επιφανειακά! Και να θέλεις να
μελετήσεις, οι ρυθμοί της
καθημερινότητας σε παρασύρουν!
Πολύ μικρές διαλέξεις και περιεχόμενο
του οποίου η ποιότητα δε συγκρίνεται
με πανεπιστημιακά δεδομένα.
Για μένα που δεν είχα
ιδιαίτερη εμπειρία
στους υπολογιστές, η
παρακολούθηση του
μαθήματος
αποδείχτηκε αρκετά
δύσκολη!
Ιδιαίτερα απλοϊκές παρουσιάσεις που δεν
καλύπτουν τις απαιτήσεις των ασκήσεων
αξιολόγησης. Κακή ποιότητα βίντεο και
πολλά λάθη στις διαφάνειες, που
υποδηλώνουν προχειροδουλειά!
Δεν ανταποκρίθηκε στις
αρχικές δεσμεύσεις, αφού
αντί για 6 εβδομάδες, το
μάθημα διήρκησε μόλις 4!

33. Πλεονεκτήματα vs Mειονεκτήματα

34. Πλεονεκτήματα 1/4

35. Για τους
φοιτητέςπροσβασιμότητα στη
μάθηση
εξάλειψη γεωγραφικών,
ηλικιακών ή μορφωτικών
περιορισμών
ευελιξία στο
χρόνο, το χώρο
και το ρυθμό
μάθησης
Ποικιλία θεμάτων –
εμπλουτισμός
γνώσεων
Δωρεάν μαθήματα-
κόστος μόνο για
χορήγηση
πιστοποιητικού
«δια βίου μάθηση»
Δημιουργία κοινοτήτων μάθησης με
κοινό ενδιαφέρον γύρω από ένα θέμα
Αυθεντικά δίκτυα μάθησης
Πλεονεκτήματα 2/4

36. Για τους
εκπαιδευτικούς
άμεση και έμμεση
ανατροφοδότηση για την
ποιότητα της δουλειάς τους
(παρακολούθηση των
βιντεοδιαλέξεών τους,
σχόλια φοιτητών κ.ά.)
δυνατότητα σε μεταπτυχιακούς/διδακτορικούς
φοιτητές να γίνουν βοηθοί καθηγητή όσον αφορά
την οργάνωση ενός ΜΟΟC, την υλοποίησή του,
την αξιολόγηση και συμβουλευτική του μεγάλου
αριθμού των φοιτητών.
παρέχουν πρόσφορο
έδαφος και ευκαιρίες για
διεξαγωγή ερευνών
(εύκολα, γρήγορα και
δωρεάν)
Πλεονεκτήματα 3/4

37. Για τα
ιδρύματα
Marketing-
διαφήμιση ιδρύματος
που προσφέρει
ΜΟΟC
συνεργασία με άλλα
πανεπιστήμια ή ιδρύματα
(partnership)- ανταλλαγή
καλών πρακτικών
Οικονομικά οφέλη –
χορηγίες για την προώθηση
τέτοιων ανοιχτών και
διαδικτυακών
προγραμμάτων
Πλεονεκτήματα 4/4

38. Μειονεκτήματα (Ramakrishna, S. 2013; Aguaded-Gomez, I. 2013; Audsley, S. et al. 2013; Ben-Ari, M.
2013; Martin, F. 2012; Zutshi, S. et al. 2013; Maringe, F. & Sing, N. 2014; Schmidt, D. & McCormick, Z. 2013; Baggaley, J.
2014; Pisutova, K. 2012) 1/4
Για τους
φοιτητές
Τα βίντεο που παρακολουθούν είναι χαμηλής ποιότητας και
μη αλληλεπιδραστικά.
Αισθάνονται μόνοι, λόγω έλλειψης προσωπικής επαφής με
τον καθηγητή.
Δεν παρέχονται εγχειρίδια για περαιτέρω μελέτη ούτε
ανατροφοδότηση.
Δεν προκαλούνται διανοητικά. Απαιτείται υψηλό επίπεδο
κινήτρων και αφοσίωσης για να μάθει κάποιος βλέποντας
αποκλειστικά άψυχες οθόνες.

39. Μειονεκτήματα (Ramakrishna, S. 2013; Aguaded-Gomez, I. 2013; Audsley, S. et
al. 2013; Ben-Ari, M. 2013; Martin, F. 2012; Zutshi, S. et al. 2013; Maringe, F. & Sing, N. 2014;
Schmidt, D. & McCormick, Z. 2013; Baggaley, J. 2014; Pisutova, K. 2012) 2/4
Για τους
φοιτητές
Δε γνωρίζουν την πρόοδό τους.
Τα μαθήματα δεν είναι κλιμακούμενης δυσκολίας.
Υπάρχει περιορισμένη υποστήριξη από την πλατφόρμα
Coursera για τεχνολογικά ζητήματα.
Τα φόρουμ, αν και έχουν σχεδιαστεί για μικρές ομάδες,
κατακλύζονται από φοιτητές και πληροφορίες, γεγονός που
δυσκολεύει την παρακολούθησή τους.

40. Μειονεκτήματα (Ramakrishna, S. 2013; Aguaded-Gomez, I. 2013; Audsley, S. et al. 2013;
Ben-Ari, M. 2013; Martin, F. 2012; Zutshi, S. et al. 2013; Maringe, F. & Sing, N. 2014; Schmidt, D. & McCormick,
Z. 2013; Baggaley, J. 2014; Pisutova, K. 2012) 3/4
Για τους
εκπαιδευτικούς
Ο χρόνος παραγωγής ενός βίντεο είναι πολύ μεγάλος. Δεν
είναι εύκολο να γίνουν αλλαγές και πρέπει να προβλεφθούν
πιθανές ερωτήσεις και απορίες των μαθητών.
Δεν υπάρχει δυνατότητα εξατομίκευσης της διδασκαλίας ή
εμπλοκής των μαθητών.
Μαθήματα μηχανικής και θετικών επιστημών είναι καλύτερα
να γίνονται σε φυσικά εργαστήρια. Επίσης, εγείρονται ηθικά
ζητήματα, καθώς αγγίζονται αμφισβητούμενα θέματα, όπως
το AIDS, η πυρηνική βιομηχανία, κ.ά.
Μέσω διαδικτύου το λάθος διογκώνεται και οι άνθρωποι
γίνονται «κακοί».

41. Μειονεκτήματα (Ramakrishna, S. 2013; Aguaded-Gomez, I. 2013; Audsley, S. et al. 2013;
Ben-Ari, M. 2013; Martin, F. 2012; Zutshi, S. et al. 2013; Maringe, F. & Sing, N. 2014; Schmidt, D. & McCormick,
Z. 2013; Baggaley, J. 2014; Pisutova, K. 2012) 4/4
Για τα
Ιδρύματα
Είναι δύσκολο να υποστηρίξουν τέτοιες δραστηριότητες
σε ευρεία κλίμακα χωρίς κατάλληλη οικονομική
απόδοση.
Δε θεωρείται ιδανική χρήση χρόνου, χρήματος και
πόρων, αφού το ποσοστό εγκατάλειψης είναι 90%.
Τα πιστοποιητικά που παρέχονται δεν είναι διεθνώς
αναγνωρισμένα και οι εργοδότες είναι απρόθυμοι να
αντικαταστήσουν τα πτυχία των παραδοσιακών
πανεπιστημίων με αυτά τα πιστοποιητικά.

42. Κριτική (Baggaley, J. 2014; Miguel, J. et al. 2013; Johnson, D. et al. 2013;
Tillmann, N. et al. 2013) 1/2
• Δεν παρέχονται γνώσεις μέσω των MOOCs, αλλά παρατίθενται
πληροφορίες.Επιστημολογία
• Δε λαμβάνεται υπόψη η διαλογική ή κοινωνική φύση της
δημιουργίας της γνώσης, ο φοιτητής δε συμμετέχει ενεργά στην
κατασκευή της γνώσης ούτε εμπλέκεται με τους άλλους. Δεν
υπάρχει ούτε επιστημονική αλληλεπίδραση.
Παιδαγωγική
• Η πρόσβαση σε προηγμένες τεχνολογίες διαδραματίζει ένα
κρίσιμο ρόλο για το ποιο ίδρυμα θα έχει την πρωτιά στην
ανάπτυξη ανοιχτού εκπαιδευτικού υλικού με μεγάλη απήχηση.
Ηγεμονία

43. Κριτική (Baggaley, J. 2014; Miguel, J. et al. 2013; Johnson, D. et al. 2013;
Tillmann, N. et al. 2013) 2/2
Δίνεται έμφαση
στην
τεχνολογία και
όχι στην
παιδαγωγική
Λογοκλοπή και
αδυναμία
εξακρίβωσης
της ταυτότητας
των φοιτητών
Τρόπος
αξιολόγησης
Το ποσοστό
εγκατάλειψης
είναι πολύ
υψηλό (90%)

44. Μελλοντικήέρευνα
Η αποτελεσματικότητα των
MOOCs
Το προφίλ και τα ιδιαίτερα
χαρακτηριστικά των
συμμετεχόντων
Λόγοι εγκατάλειψης ή μη
συμμετοχής
Συμβολή του παρεχόμενου
υλικού στη μάθηση και στην
ικανοποίηση των φοιτητών
Μετά το MOOC τι; Έμφαση
στις δεξιότητες και στις
κοινωνικές συνδέσεις

45. Μελλοντικήέρευνα
Πώς και σε ποιο βαθμό
επηρεάζει η τεχνολογία τη
συμμετοχή του εκπαιδευόμενου
Συνδυασμός τεχνολογικών και
μη γνωστικών παραγόντων
μάθησης
Πώς βλέπουν και πώς θα έπρεπε
να βλέπουν οι εργοδότες τα
παρεχόμενα πιστοποιητικά
Τα MOOCs στην Ελλάδα
Vihavainen, A. et al. 2013; Grunewald, F. et al. 2013; Mahraj, K. 2012; Fournier, H. et al. 2011; Ahn, J. et al. 2013; Tillmann, N. et al.
2013; Wu, K. 2013; Sadigh, D. et al.; Kizilcec, R. et al. 2013; de Waard, I. et al. 2011

46. Οι προτάσεις μας (1/4)
The Open University
Moons
Έναρξη: 17 Μαρτίου 2014

47. Οι προτάσεις μας (2/4)
Διεθνές Τηλεματικό Πανεπιστήμιο
UNINETTUNO
Databases
Έναρξη: σε οποιαδήποτε
ημερομηνία

48. Οι προτάσεις μας (3/4)
Τα μεγαλύτερα άλυτα μυστήρια του σύμπαντος.
Australian National University (ANU)
Έναρξη: 26 Μαρτίου 2014

49. Οι προτάσεις μας (4/4)
Ιnternet History, Technology and Security, University of Michigan
Έναρξη: Είναι ήδη ανοιχτό 3η εβδομάδα από τις συνολικά 11.

50. Συμπεράσματα
Η ανώτατη εκπαίδευση
μετατρέπεται σε μια
παγκόσμια δραστηριότητα
μέσω των MOOCs
(Aguaded – Gomez, J.
2013).
Τα MOOCs δεν είναι πανάκεια
αλλά περισσότερο μία ακόμη
μορφή μάθησης που είναι
καλύτερη όταν συνδυάζεται με
άλλα μοντέλα μάθησης (Wu,
K. 2013).
Συνεισφέρουν στην ιδέα της
δια βίου μάθησης που είναι
ένα από τα καθοριστικά
στοιχεία της αειφόρου
ανάπτυξης (Leontyev, A. &
Baranov, D. 2013).
Δε θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι τα
MOOCs που στηρίζονται στον
κοννεκτιβισμό αποτελούν μια
παραδειγματική στροφή στον τρόπο με
τον οποίο η εκπαίδευση προσεγγίζεται
στον 21ο αιώνα (Leontyev, A. &
Baranov, D. 2013).
MOOC

51. Βιβλιογραφία
 Ahn, J., Weng, C., Butler S. B. (2013). The Dynamics of Open, Peer-to-Peer Learning: What Factors Influence
Participation in the P2P University? 2013 46th Hawaii International Conference on System Sciences
 Aguaded-Gómez, I. (2013). The MOOC Revolution: A new form of education from the technological
paradigm? Comunicar, 41, XXI, 2013© ISSN: 1134-3478, e-ISSN: 1988-3293, Pages 7-8 DOI:
http://dx.doi.org/10.3916/C41-2013-a1
 Audsley, S., Fernando, K., Maxson, B., Robinson B., Varney, K. (2013). An Examination of Coursera as an
Information Environment: Does Coursera Fulfill its Mission to Provide Open Education to All?, The Serials
Librarian: From the Printed Page to the Digital Age, 65:2, 136-166, available at:
http://dx.doi.org/10.1080/0361526X.2013.781979
 Baggaley, J., (2014). Distance Education: MOOC postscript, Distance Education. Available at:
http://dx.doi.org/10.1080/01587919.2013.876142
 Baggaley J. (2013.) MOOC rampant. Distance Education, 34:3, 368-378. Available at:
http://dx.doi.org/10.1080/01587919.2013.835768
 Barnes, C. (2013) MOOCs: The Challenges for Academic Librarians. Australian Academic & Research Libraries,
44:3, 163-175. Available at: http://dx.doi.org/10.1080/00048623.2013.821048
 Ben-Ari, M. (2013). MOOCs on Introductory Programming: A Travelogue. acm Inroads 2013 June, Vol. 4, No. 2

52. Βιβλιογραφία
 Blanco, A., Serrano, A., Freire, M., Martínez-Ortiz, I., Fernández-Manjón, B. E-Learning Standards and
Learning Analytics Can Data Collection Be Improved by Using Standard Data Models? 2013 IEEE Global
Engineering Education Conference (EDUCON). Technische Universität Berlin, Berlin, Germany, March 13-15,
2013
 Bond, P., Leibowitz, F. (2013). The Balance Point MOOCs and Serials. Serials Review 39 (2013) 258–260.
Available at: http://dx.doi.org/10.1016/j.serrev.2013.10.007
 Carroll, F. and Kop, R. (2013). Cloud Computing and Creativity: Learning on a Massive Open Online Course.
European Journal of Open, Distance and E-Learning, 2011 - eurodl.org http://www.eurodl.org/?article=457
 Cheng, J. (2014). An Exploratory Study of Emotional Affordance of a Massive Open Online Course. European
Journal of Open, Distance and e‐Learning – Vol. 17 / No. 1 43, ISSN 1027‐5207.
 Clarà M. & Barberà, E. (2013). Learning online: massive open online courses (MOOCs), connectivism, and
cultural psychology. Distance Education, 34:1, 129-136, available at:
http://dx.doi.org/10.1080/01587919.2013.770428
 Claros, I., Cobos, R., Guerra, E., Lara, de J., Pescador, A., Sánchez-Cuadrado, J. Integrating Open Services for
Building Educational Environments. 2013 IEEE Global Engineering Education Conference (EDUCON).
Technische Universität Berlin, Berlin, Germany, March 13-15, 2013
 Cooper, S. and Sahami, M. (2013). Education. Reflections on Stanford’s MOOCs. New possibilities in online
education create new challenges. Communications of the acm, february 2013, vol. 56, no. 2.
doi:10.1145/2408776.2408787

53. Βιβλιογραφία
 Dellarocas, C. and Alstyne, van M. (2013). Economic and Business Dimensions. Money Models for MOOCs.
Considering new business models for massive open online courses. Communications of the acm, august 2013,
vol. 56, no. 8 | doi:10.1145/2492007.2492017
 Fast, E., Lee, C., Aiken, A., Bernstein, S. M., Koller, D., Smith, E. Crowd-scale Interactive Formal Reasoning and
Analytics Applications and Games. UIST’13, October 8–11, 2013, St. Andrews, United Kingdom. Available at:
http://dx.doi.org/10.1145/2501988.2502028
 Forsey, M., Low, M., Glance, D. (2013). Flipping the sociology classroom: Towards a practice of online
pedagogy. Journal of Sociology. 2013 49: 47, available at: http://jos.sagepub.com/content/49/4/471
 Fournier, H., Kop, R., Sitlia, H. (2011). The Value of Learning Analytics to Networked Learning on a Personal
Learning Environment. LAK’11, February 27-March 1, 2011, Banff, AB, Canada.
 Fox, A. Viewpoint. From MOOCs to SPOCs. Supplementing the classroom experience with small private online
courses. communications of the acm | December 2013 | vol. 56 | no. 12 doi:10.1145/2535918
 Grünewald, F., Mazandarani, E., Meinel, C. Teusner, R., Totschnig, M., Willems, C. (2013). openHPI - a Case-
Study on the Emergence of two Learning Communities. 2013 IEEE Global Engineering Education Conference
(EDUCON). Technische Universität Berlin, Berlin, Germany, March 13-15, 2013
 Johnson, H. D., Prandoni, P., Pinto, C. P., Vetterli, M. (2013). TEACHING SIGNAL PROCESSING ONLINE: A
REPORT FROM THE TRENCHES. ICASSP 2013

54. Βιβλιογραφία
 Kay, J., Reimann, P., Diebold, E., Kummerfeld, B. (2013). MOOCs: So Many Learners, So Much Potential ...
Published by the IEEE Computer Society Ieee InTeLLIGenT SySTemS may/june 2013,
www.computer.org/intelligent
 Kellogg, S. (2013). How to make a MOOC. DIGITAL LEARNING A and special. 1 8 J U LY 2 0 1 3 | VO L 4 9 9,
nature.com/digitallearning
 Kernohan, D (2013). Content that talks back: what does the MOOC explosion mean for content
management?, Insights, 2013, 27(2), 198–203, http://dx.doi.org/10.1629/2048-7754.82Insights – 26(2), July
2013
 Kizilcec, R., Piech, C., Schneider, E. (2013). Deconstructing Disengagement: Analyzing Learner Subpopulations
in Massive Open Online Courses. Copyright 2013 ACM 978-1-4503-1785-6/13/04
 Koutropoulos, A., Gallagher, M., Abajian, S., de Waard, I., Hogue, R., Keskin, N. & Rodriguez, O. (2012).
Emotive Vocabulary in MOOCs: Context & Participant Retention. European Journal of Open, Distance, and E-
Learning, 2012(I), May 10, 2012. Retrieved from http://www.eurodl.org/?article=507
 Kravvaris, D., Ntanis, G., Kermanidis, K. (2013). Studying Massive Open Online Courses: Recommendation in
Social Media. PCI 2013, September 19 - 21 2013, Thessaloniki, Greece. Available at:
http://dx.doi.org/10.1145/2491845.2491875
 Leontyev, L. and Baranov, D. (2013) Massive Open Online Courses in Chemistry: A Comparative Overview of
Platforms and Features. Journal of Chemical Education, 2013, 90, 1533−1539,
dx.doi.org/10.1021/ed400283x.

55. Βιβλιογραφία
 Little, G. (2013). MANAGING TECHNOLOGY Massively Open? The Journal of Academic Librarianship. Available at:
http://dx.doi.org/10.1016/j.acalib.2013.03.004
 Machun, P., Trau, C., Zaid, N., Wang M., WP Ng, J. (2012). MOOCs: Is There An App For That? Expanding Mobilegogy
Through An Analysis Of MOOCs And iTunes University. 2012 IEEE/WIC/ACM International Conferences on Web Intelligence
and Intelligent Agent Technology
 Mackness, J., Fai, S., Mak, J., Williams, R. (2010). The Ideals and Reality of Participating in a MOOC. Proceedings of the 7th
International Conference on Networked Learning 2010, Edited by: Dirckinck-Holmfeld L, Hodgson V, Jones C, de Laat M,
McConnell D & Ryberg T.
 Mak, S., F., J., Williams, R., Mackness, J., (2010). Blogs and Forums as Communication and Learning Tools in a MOOC.
Proceedings of the 7th International Conference on Networked Learning 2010, Edited by: Dirckinck-Holmfeld L, Hodgson V,
Jones C, de Laat M, McConnell D & Ryberg T.
 Mahraj, K. (2012). Using Information Expertise to Enhance Massive Open Online Courses. Public Services Quarterly, 8:4,
359-368, available at: http://dx.doi.org/10.1080/15228959.2012.730415
 Maringe, F., Sing, N. (2014). Teaching large classes in an increasingly internationalising higher education environment:
pedagogical, quality and equity issues. High Educ. DOI 10.1007/s10734-013-9710-0
 Martin G. F. (2012). Education, Will Massive Open Online Courses Change How We Teach? Sharing recent experiences with
an online course. Communications of the acm, august 2012, vol. 55, no. 8
 Miguel, J., Caballι, S., Prieto, J. (2013). Providing Information Security to MOOC: Towards effective student authentication.
2013 5th International Conference on Intelligent Networking and Collaborative Systems, DOI 10.1109/INCoS.2013.52

56. Βιβλιογραφία
 Milligan, C., Littlejohn, A., Margaryan, A. (2013). Patterns of Engagement in Connectivist MOOCs. MERLOT
Journal of Online Learning and Teaching, Vol. 9, No. 2, June 2013. Available at:
http://jolt.merlot.org/vol9no2/milligan_0613.htm
 Nyoni, J. The Viral Nature of Massive Open Online Courses (MOOCs) in Open and Distance Learning:
Discourses of Quality, Mediation and Control. Mediterranean Journal of Social Sciences. MCSER Publishing,
Rome- Italy. Vol 4, No. 3, September 2013.
 Olsson, O. (2014).A preliminary Exploration of Operating Models of Second Cycle/Research Led Open
Education Involving Industry Collaboration. European Journal of Open, Distance and e‐Learning – Vol. 17 / No.
1 76, ISSN 1027‐5207, 2014 EDEN
 Pisutova K. (2012). Open Education. ICETA 2012 • 10th IEEE International Conference on Emerging eLearning
Technologies and Applications • November 8-9, 2012, Stará Lesná, The High Tatras, Slovakia
 Ramakrishna, S. (2013) Guest Editorial: Innovations Re-drawing the Tertiary Education Landscape. Drying
Technology: An International Journal, 32:1, 2-3.
 Rathemacher, A. (2013). Developing Issues in Licensing: Text Mining, MOOCs, and More.
doi:10.1016/j.serrev.2013.07.016
 Rhoads, R., Berdan, J., Toven-Lindsey, B. (2013). THE OPEN COURSEWARE MOVEMENT IN HIGHER
EDUCATION: UNMASKING POWER AND RAISING QUESTIONS ABOUT THE MOVEMENT’S DEMOCRATIC
POTENTIAL. EDUCATIONAL THEORY, Volume 63, Number 1, 2013

57. Βιβλιογραφία
 Rodriguez, O. (2012). MOOCs and the AI-Stanford like Courses: two successful and distinct course formats for
massive open online courses. European Journal of Open, Distance, and E-Learning, 2012(I), July 5, 2012.
Retrieved from http://www.eurodl.org/?article=516
 Sadigh, D., Seshia, S., Gupta, M. (2012). Automating Exercise Generation: A Step towards Meeting the MOOC
Challenge for Embedded Systems. In P. Marwedel, J. Jackson, and K. G. Rick 78 (Eds.), Proceedings WESE
2012. Paper presented at 2012 Workshop on Embedded Systems Education, Tampere, Finland, October
Santos, T., Costa J. C., Aparicio, M. (2013). METAVERSIA, A proposal for a Drupal based MOOC publisher.
OSDOC'13, July 11-12, 2013, Lisbon, Portugal.
 Santos, O., Boticarioa, J., Pérez-Marínb, D. (2013). Extending web-based educational systems with
personalised support through User Centred Designed recommendations along the e-learning life cycle.
Science of Computer Programming. Available at: http://dx.doi.org/10.1016/j.scico.2013.12.004
 Schmidt C. D. and McCormick, Z. (2013). Producing and Delivering a MOOC on Pattern-Oriented Software
Architecture for Concurrent and Networked Software. SPLASH ’13, October 26–31, 2013, Indianapolis,
Indiana, USA. Available at: http://dx.doi.org/10.1145/2508075.2508465
 Severance, C. (2013). MOOCs: An Insider’s View. Computing Education. Published by the IEEE Computer
Society, OCTOBER 2013.
 Siemens, G. (2005). Connectivism: A learning theory for the digital age. International Journal of Instructional
Technology and Distance Learning, 2(1), 3–10. Retrieved from
http://www.itdl.org/journal/jan_05/article01.htm

58. Βιβλιογραφία
 Subbian, V. (2013). Role of MOOCs in Integrated STEM Education: A Learning Perspective. 3rd IEEE
Integrated STEM Education Conference. March 9, 2013, Princeton, NJ
 Szafir, D., Mutlu, B. (2013). ARTFuL: Adaptive Review Technology for Flipped Learning. CHI 2013:
Changing Perspectives, Paris, France, Session: Design for Classrooms 2, April 27–May 2, 2013.
 Tillmann, N., Halleux de J., Xie, T., Gulwani, S., Bishop, J. (2013). Teaching and Learning Programming
and Software Engineering via Interactive Gaming. Software Engineering in Education ICSE 2013, San
Francisco, CA, USA
 Tovar, E., Dimovska, A., Piedra, N., Chicaiza, J.(2013). OCW-S: enablers for building sustainable Open
Education Evolving OCW and MOOC. 2013 IEEE Global Engineering Education Conference (EDUCON).
Technische Universität Berlin, Berlin, Germany, March 13-15, 2013
 Vihavainen, A., Luukkainen, M., Kurhila, J. (2013). MOOC as Semester-long Entrance Exam. SIGITE’13,
October 10-12, 2013, Orlando, Florida, USA. Available at: http://dx.doi.org/10.1145/2512276.2512305
 Vihavainen, A., Luukkainen M. and Kurhila, J. (2012). Multi-faceted Support for MOOC in Programming.
SIGITE’12, October 11–13, 2012, Calgary, Alberta, Canada.
 Volandes, A., Kennedy, W., Davis, A. D., Gillick, M., Paasche-Orlowf, M. (2013). The new tools: What 21st
century education can teach us. Healthcare 1(2013)79–81

59. Βιβλιογραφία
 de Waard, I., Abajian, S., Gallagher, M., Hogue, R., Keskin, N., Koutropoulos, A., & Rodriguez, O. (2011b).
Using mLearning and MOOCs to understand chaos, emergence, and complexity in education. The
International Review Of Research In Open And Distance Learning, 12(7), 94–115. Retrieved from
http://www.irrodl.org/index.php/irrodl/article/view/1046/2026
 de Waard, I., Koutropoulos, A., Keskin, N., Abajian, S., Hogue, R., Rodriguez, O., Gallagher, M. S. Exploring the
MOOC format as a pedagogical approach for mLearning. 10th World Conference on Mobile and Contextual
Learning, Beijing, China, 18-21 October 2011.
 Walker, R., Voce J., Jenkins, M. (2013). Interactive Learning Environments: Charting the development of
technology-enhanced learning developments across the UK higher education sector: a longitudinal
perspective (2001–2012), Interactive Learning Environments. Available at:
http://dx.doi.org/10.1080/10494820.2013.867888
 Weller, M. & Anderson, T. (2013). Digital Resilience in Higher Education. European Journal of Open, Distance
and E Learning, 2013(1). Retrieved from http://www.eurodl.org/?article=559
 Wu, K. (2013). Academic libraries in the age of MOOCs. Reference Services Review. Vol 41, No. 3 pp 576-587.
 Xie, T., Tillmann, N., Halleux, J.(2013). Educational Software Engineering: Where Software Engineering,
Education, and Gaming Meet. GAS 2013, San Francisco, CA, USA 978-1-4673-6263-4/13/$31.00 c 2013 IEEE.
• Zutshi, S., O'Hare, S. & Rodafinos, A. (2013). Experiences in MOOCs: The Perspective of Students. American
Journal of Distance Education, 27:4, 218-227, available at: http://dx.doi.org/10.1080/08923647.2013.838067

60. Ευχαριστούμε!
• http://ictmooc.weebly.com/