Διάγραμμα της έννοιας "Επιστήμη"

1. Το μείζον ερώτημα της ανθρωπότητας και η διαχρονική
αγωνία της επιστήμης είναι να εξηγηθεί ο σκοπός και το
νόημα της ζωής και του θανάτου. Μέχρις ότου απαντηθούν
τέτοια είδους φιλοσοφικά ερωτήματα είναι προτιμότερο να
στοχεύεται η ανεύρεση τρόπων βελτίωσης της ποιότητας
της καθημερινής ζωής, παρά τα επικίνδυνα ταξίδια με
γνώμονα την ανθρώπινη ματαιοδοξία.
Ορισμός
Η επιστήμη (< επίσταμαι = γνωρίζω καλά) είναι το σύνολο
συστηματικών και επαληθεύσιμων γνώσεων, καθώς και η έρευνα
αυστηρώς καθορισμένων πεδίων του επιστητού, με συγκεκριμένες και
ορθολογικές μεθόδους, λ.χ. την παρατήρηση, το πείραμα, την υπόθεση, την
επαγωγή κλπ
Μορφές Επιστημών
 Θετικές και φυσικές επιστήμες: Ασχολούνται με τη μελέτη των
φυσικών φαινομένων και των τυπικών συστημάτων, με βάση την
παρατήρηση, το πείραμα και τη λογική.
 Κοινωνικές επιστήμες: Ασχολούνται με τη μελέτη της ανθρώπινης
συμπεριφοράς και της ανθρώπινης κοινωνίας, στη βάση της παρατήρησης
και της λογικής.
 Ανθρωπιστικές επιστήμες: Ασχολούνται με τη διερεύνηση της
ανθρώπινης κατάστασης μέσω της λογικής και της τέχνης.
1

2.  Εφαρμοσμένες επιστήμες: Ασχολούνται με την πρακτική επίλυση
προβλημάτων μέσω συστηματικών μεθοδολογιών και την επιστημονική
θεμελίωση των μεθόδων αυτών. Συνήθως αποτελούν εφαρμογή κάποιων
θετικών επιστημών, αλλά μπορεί να έχουν και επιρροές από τις
κοινωνικές επιστήμες.
Θετικά αποτελέσματα επιστημονικής και
τεχνολογικής εξέλιξης
 Αύξηση γνώσεων και προσέγγιση της αλήθειας, με αποτέλεσμα την άνοδο
του πνευματικού επιπέδου και την απαλλαγή από προλήψεις,
δεισιδαιμονίες και παρωχημένες αντιλήψεις Αποκτώντας γνώση της
φυσικής νομοτέλειας, οι φόβοι του ανθρώπου για μυστηριώδεις δυνάμεις,
που ελέγχουν και επηρεάζουν τη ζωή του , υποχώρησαν .
 Η άνοδος του πνευματικού επιπέδου βοήθησε στην απαλλαγή από
στερεότυπα και προκαταλήψεις και επέτρεψε στον άνθρωπο να γνωρίσει
τον εαυτό του και το συνάνθρωπό του. Με νέα αντίληψη της
πραγματικότητας, το άτομο αξιοποιεί στο έπακρο τις δυνάμεις του και
δημιουργεί πιο αληθινές σχέσεις με τους άλλους.
 Κατακτώντας την αλήθεια ο άνθρωπος αποκτά ψυχική ισορροπία και
νιώθει ασφάλεια.
 Εύρεση νέων τρόπων αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου.
 Με την τεχνολογική και επιστημονική ανάπτυξη που συντελέστηκε , ο
άνθρωπος νιώθει αναμφίβολα μεγαλύτερη ασφάλεια απέναντι στις
φυσικές δυνάμεις , ενώ ατενίζει με αισιοδοξία το μέλλον και εμπιστεύεται
τις δυνάμεις του .
 Ο άνθρωπος ωρίμασε ηθικά , διεύρυνε το διάλογο, βελτίωσε τη λειτουργία
των θεσμών, διαμόρφωσε μια συγκροτημένη εικόνα για τον κόσμο,
απέκτησε γνώσεις για την πολιτική και ενίσχυσε τη δημοκρατία
 Τ α σύγχρονα τεχνολογικά μέσα έχουν δώσει στον άνθρωπο τη
δυνατότητα να καθορίζει τη ζωή του ανεξάρτητα από φυσικούς
περιορισμούς και εμπόδια. Στην εποχή μας δεν καθορίζουν πια, ούτε οι
κλιματολογικές συνθήκες , ούτε τα φυσικά φαινόμενα τη διαβίωσή του. Η
καλλιέργεια της γης και η βιομηχανική παραγωγή τροφοδοτούν τον
2

3. άνθρωπο και ικανοποιούν τις ανάγκες του. Τα μυστήρια της φύσης
αποκαλύπτονται από την επιστημονική έρευνα και δεν προκαλούν πια
δέος.
 Λιγόστεψε ο μόχθος του ανθρώπου και αυξήθηκαν τα παραγόμενα αγαθά.
Οι μηχανές ξεπερνούν τις μυϊκές ικανότητες του ανθρώπου και υπερτερούν
σε αποτελεσματικότητα .Έτσι λοιπόν , η μηχανή , αντικαθιστώντας τον
άνθρωπο σε βαριές δουλειές , τον απάλλαξε από τον κόπο και αύξησε την
παραγωγικότητα , με αποτέλεσμα τη μείωση του χρόνου παραγωγής και
του κόστους των προϊόντων .
 Ο άνθρωπος, στράφηκε προς την εξειδίκευση λόγω της πληθώρας των
νέων γνώσεων, υιοθέτησε νέες τεχνικές και μεθόδους που βελτιώνουν την
οικονομία και τελειοποίησε τον Η/Υ που συντελεί στην καλύτερη
οργάνωση, ταξινόμηση και αρχειοθέτηση της γνώσης.
 Καταπολέμηση των ασθενειών και αύξηση του μέσου όρου ζωής, λόγω της
τεχνολογικής προόδου στην ιατρική.
 Εξελίσσονται τα μέσα μεταφοράς, αξιοποιούνται οι φυσικοί πόροι,
ικανοποιούνται οι ανάγκες των ατόμων και ανεβαίνει το βιοτικό τους
επίπεδο.
 Ταχύτατη ενημέρωση, επικοινωνία και συνεργασία των λαών,
ανταλλαγή πολιτιστικών στοιχείων, νέα ρεύματα στην τέχνη.
Αρνητικά αποτελέσματα επιστημονικής και
τεχνολογικής εξέλιξης
 Προσκόλληση στην ειδίκευση και στην πνευματική μονομέρεια,
χρησιμοθηρική αντίληψη για τη ζωή, ωφελιμιστικό πνεύμα, προσήλωση
στη στείρα τεχνοκρατική γνώση.
 Η παρουσία των τεχνικών μέσων είναι τόσο κυρίαρχη , ώστε γίνεται
λόγος για μηχανοποιημένη ζωή. Ο άνθρωπος υποδουλώνεται στην
τεχνολογία, που είναι η εφαρμογή της επιστήμης και τυποποιείται.
 Πολιτική εκμετάλλευση της επιστημονικής γνώσης. Η επιστημονική
γνώση γίνεται συχνά όπλο χειρισμού της κοινής γνώμης (προπαγάνδα,
3

4. διαφήμιση), παραβίασης των ατομικών ελευθεριών (επόπτευση ιδιωτικής
ζωής) και προσβολής της ανθρώπινης αξιοπρέπειας (ψυχολογικός
εξαναγκασμός, βασανιστήρια κ.ά. ). Έτσι ο άνθρωπος μαζοποιείται,
φανατίζεται εθνικά, θρησκευτικά ή πολιτικά και στρέφεται σε
υποβαθμισμένες επιλογές ζωής.
 Καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος μέσω των αερίων, αποβλήτων
και επιστημονικών πειραμάτων, απομύζηση των φυσικών πόρων.
 Παραγκωνισμός και εκτόπιση του ανθρώπου από την εργασία, με
αποτέλεσμα τη μείωση των θέσεων εργασίας και την αύξηση της ανεργίας,
με δυσάρεστες κοινωνικές και οικονομικές συνέπειες. Στον ισχυρισμό ότι με
την τεχνολογία δημιουργούνται νέες θέσεις εργασίας θα μπορούσε να
αντιταχθεί ότι οι εκτοπιζόμενοι από τον αυτοματισμό δεν απορροφούνται
πλήρως από τις νέες θέσεις εργασίας που δημιουργούνται.
 Τρομακτικοί εξοπλισμοί απειλούν ανά πάσα στιγμή την ύπαρξη του
ανθρώπου στον πλανήτη.
 Στείρος ανταγωνισμός για τον προσεταιρισμό των αγαθών της επιστήμης
και της τεχνολογίας .Κερδοσκοπική διαχείριση του επιστημονικού πλούτου
(κλωνοποίηση). Σημαντικοί κίνδυνοι απορρέουν από την κερδοσκοπική
διαχείριση και οικονομική εκμετάλλευση των επιστημονικών
ανακαλύψεων στον τομέα της Γενετικής. Για παράδειγμα η εξάπλωση των
γενετικά τροποποιημένων προϊόντων εξασφαλίζει τεράστια κέρδη στις
επιχειρήσεις, αλλά εγκυμονεί πιθανούς κινδύνους για την υγεία. Επιπλέον
η παραγωγή εμβρύων για «ανθρώπινα ανταλλακτικά» αποτελεί μια
χαρακτηριστική ζοφερή πιθανότητα.
 Δημιουργείται άγχος στον άνθρωπο, προκειμένου να “προλάβει” τη
ραγδαία επιστημονική ανάπτυξη. Έτσι, παραγκωνίζει άλλες υψηλές αξίες
του παρελθόντος, όπως η γλώσσα και η παράδοση.
 Διεύρυνση χάσματος μεταξύ του Βορρά-Νότου. Οι αναπτυγμένες χώρες
που ελέγχουν την επιστήμη και την τεχνολογία έχουν τη δύναμη, γιατί
δύναμη σήμερα είναι η γνώση, ενώ δε βοηθούν τις τριτοκοσμικές χώρες ν’
ανεβάσουν το επίπεδό τους, επιστημονικά και τεχνολογικά.
 Παρατηρείται πολιτιστική διείσδυση και επεκτατισμός των αναπτυγμένων
χωρών που ελέγχουν την τεχνολογία στις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες,
οι οποίες οδηγούνται στην ξενομανία.
4

5. Μπροστά στο δέλεαρ των υλικών αγαθών και της δόξας που μπορούν να
αποκτήσουν οι διάφορες ομάδες επιστημόνων, όπως οι φυσικοί που
ασχολούνται με την πυρηνική ενέργεια, οι περιβαλλοντολόγοι, οι
προγραμματιστές, οι γενετιστές είναι αναγκαίο να μην επιλέξουν να
υπηρετήσουν το χρήμα και να μην καταντήσουν ματαιόδοξοι. Οι ίδιοι,
προβαίνοντας σε συνεργασία με τους ασκούντες πολιτική και τους κατέχοντες
χρηματικά κεφάλαια ουσιαστικά γίνονται πιόνια στο παιγνίδι των μεγάλων
συμφερόντων στο πλαίσιο του οικονομικού ανταγωνισμού των διαφόρων
κρατών.
Η κοινωνική ευθύνη του επιστήμονα αφορά και τους δύο ρόλους που
καλείται να διαδραματίσει ως ειδήμων της επιστήμης και ως πνευματικός
άνθρωπος.
Α. Ως επιστήμονας
1. Στον τομέα της επιστήμης του:
 Άριστη κατάρτιση στο αντικείμενό του και ευρύτερη καλλιέργεια και
παιδεία, ώστε να αποφεύγει την πνευματική μονομέρεια.
 Ανανέωση γνώσεων μέσα από αδιάλειπτη ενημέρωση.
 Δεκτικότητα στο καινούργιο και αποφυγή δογματισμού και
απολυτότητας.
 Χρησιμοποίηση ορθολογικών μεθόδων στο επιστημονικό του έργο.
 Πνεύμα αναζήτησης και σπόρος αμφιβολίας ως προς την ορθότητα των
γνώσεων.
 Σεβασμός στις κατακτήσεις του παρελθόντος, χωρίς να αισθάνεται
δέσμιός τους.
5

6.  Συνεργασία κι όχι ανταγωνισμός με άλλους επιστήμονες για την
επίλυση των σύγχρονων προβλημάτων σε προγράμματα που
υπηρετούν την ειρήνη, την ευημερία, την υγεία και την προστασία της
φύσης, ώστε η επιστήμη να γίνεται κοινωνικό λειτούργημα.
2. Στη χρήση των επιστημονικών πορισμάτων:
 Να μην υπηρετεί τον πόλεμο.
 Να μην παραπληροφορεί και να μην παραβιάζει δικαιώματα.
 Να αντιστέκεται στη στράτευση και στο δόγμα «επιστήμη για την
επιστήμη».
 Ανάληψη της ευθύνης για την παραγόμενη γνώση. Οφείλει να
αναρωτιέται σε ποιον παρέχει τη γνώση, με ποια μέσα την παράγει και
για ποιο σκοπό θα χρησιμοποιηθεί.
 Αντίσταση στην κερδοσκοπία, στις οικονομικές πιέσεις, στον
τυχοδιωκτισμό και στις σειρήνες της δόξας και της δημοσιότητας. Η
εντιμότητα και η συνέπεια λόγων και έργων διακρίνει τον υπεύθυνο
επιστήμονα από τον απλό τυχοδιώκτη.
 Διαφώτιση της κοινής γνώμης για τη συνετή χρησιμοποίηση των
επιτευγμάτων της επιστήμης, εκλαΐκευση των γνώσεών του, εξήγηση
της σημασίας και των κινδύνων που απορρέουν απ΄ αυτά.
 Καθορισμός φραγμών και ορίων στην επιστημονική έρευνα με γνώμονα
την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, του περιβάλλοντος και
της ζωής.
 Να προβλέπει τους σκοπούς που επιδιώκουν να πετύχουν όσοι
χρησιμοποιούν τη γνώση του.
Β. Ως πνευματικός άνθρωπος, με μόρφωση, κύρος, ευαισθησία και
κοινωνική προβολή έχει ευθύνη :
 Να μορφώνει τον απλό πολίτη και να τον απαλλάσσει από
στερεότυπα και προκαταλήψεις.
 Να διαφωτίζει, να ευαισθητοποιεί και να αφυπνίζει το λαό, δίνοντας
διέξοδο στα προβλήματά του.
 Να στέκεται κριτικά έναντι κάθε εξουσίας και να είναι θεματοφύλακας
των ανθρώπινων δικαιωμάτων, καταγγέλλοντας κάθε παραβίαση
αυτών.
 Να αγωνίζεται για την ειρήνη και την ισότητα.
6

7.  Να στρέφει τον κόσμο στη σωστή ψυχαγωγία και να τον
απεγκλωβίζει από τον καταναλωτισμό και τη μονομέρεια.
 Να μάχεται για την επικράτηση του ανθρωπισμού, της δικαιοσύνης,
της δημοκρατίας και για τη διαφύλαξη της εθνικής ταυτότητας.
Εγγενή εφόδια του επιστήμονα
Επειδή η επιστήμη αναπτύσσεται αλματωδώς, απαιτείται πρωτίστως
κατάρτιση και παρακολούθηση των εξελίξεων, γιατί ο επιστήμονας δεν μπορεί να
επαφίεται μόνο στις πανεπιστημιακές του σπουδές. Εκείνο όμως που πρέπει να
συνειδητοποιήσει ο ίδιος είναι ότι προορισμός του στη ζωή δεν είναι μόνο το
εργαστήριο, αλλά και η ενεργή συμμετοχή του στα προβλήματα του κόσμου.
Τα εφόδια που πρέπει να διαθέτει είναι τα εξής:
 Χρειάζεται να έχει ανθρωπιστικό πνεύμα, για να υπηρετήσει τον
άνθρωπο με δράσεις, που δικαιώνουν την αποστολή του στη ζωή κι όχι
να δικαιώνει το δόγμα «επιστήμη για την επιστήμη».
 Κριτική ματιά και ανήσυχο πνεύμα, για να ξεχωρίζει το αληθές από το
αληθοφανές, ώστε να προχωρά σε νέες κατακτήσεις και να μην
εφησυχάζει στην αυθεντία.
 Εντιμότητα και αξιοπρέπεια, για να μην υπηρετεί συμφέροντα και να
μην εγκλωβίζεται στην ανθρώπινη ματαιοδοξία (καριέρα, χρήματα).
 Ψυχική καλλιέργεια, δηλαδή ευγένεια, θάρρος και τόλμη.
 Πνεύμα συνεργασίας με τους άλλους επιστήμονες και διάθεση
κοινωνικής προσφοράς στην κοινή γνώμη.
 Λόγο υπεύθυνο, αρθρωμένο και τεκμηριωμένο, για να πείθει τον κόσμο.
 Συνέπεια λόγων και έργων, γιατί μόνον έτσι θα κερδίσει την
εμπιστοσύνη των ανθρώπων.
 Υψηλή αίσθηση καθήκοντος, ως απαραίτητο εφόδιο στον αγώνα για το
κοινό καλό μέσα από την επιστήμη του.
Πώς μπορεί η επιστήμη να τεθεί στην
υπηρεσία του ανθρώπου;
Πολιτεία
1) Να προβάλει άρνηση στη χρηματοδότηση επιζήμιων επιστημονικών
ερευνών που οδηγούν στην εξόντωση του ανθρωπίνου είδους. Να πατάξει
την εμπορευματοποίηση της επιστημονικής γνώσης.
7

8. 2) Να στηρίζει χρηματικά έρευνες για την ίαση ασθενειών (π.χ. ο καρκίνος),
για την αντιμετώπιση της περιβαλλοντικής υποβάθμισης.
3) Να δημιουργήσει νόμους που καθορίζουν το είδος των επιστημονικών
προγραμμάτων τα οποία πρέπει να διεξάγονται για το καλό της
ανθρωπότητας.
4) Να σέβεται την προσωπικότητα του επιστήμονα, να στηρίζει το έργο του
και να αποφεύγει την εκμετάλλευση της επιστημονικής του κατάρτισης
στο πλαίσιο του ανταγωνισμού των κρατών.
ΜΜΕ
1) Με την προβολή ποιοτικών εκπομπών στην τηλεόραση, στο ραδιόφωνο
μπορούν να στρέψουν τους νέους σε νέες πνευματικές αναζητήσεις.
Αντιθέτως, η προσφορά ανούσιας τηλεοπτικής διασκέδασης ή ρηχών
ραδιοφωνικών προγραμμάτων (πχ μουσικές εκπομπές, αθλητικές
εκπομπές), που μεταδίδονται από άπειρους δημοσιογράφους
αποχαυνώνουν τη νεολαία.
Φορείς αγωγής – νέοι
1) Ανθρωπιστική παιδεία και μετάγγιση αξιών από την οικογένεια και το
σχολείο.
2) Αγωνιστική δράση με ρεαλισμό, γνώση και ιδεαλισμό.
Πολίτες
1) Αυτογνωσία, ανάληψη ευθύνης, ενημέρωση, ετοιμότητα, πνευματικές
ενασχολήσεις.
2) Γόνιμη αμφιβολία, κριτική επεξεργασία των ερεθισμάτων.
8

9. 3) Αγωνιστική δράση, στήριξη κινημάτων για άσκηση πίεσης στους ιθύνοντες.
Ένας επιστήμονας είναι υπεύθυνος για τις
ανακαλύψεις του;
Ασφαλώς, η ευθύνη του επιστήμονα είναι μεγάλη. Αν ανακαλύψει κάτι που μπορεί
να έχει καταστροφικά αποτελέσματα θα πρέπει, αν θέλει, να το θέσει υπόψη της
διεθνούς επιστημονικής κοινότητας, αλλά ταυτόχρονα, είτε να βρει το αντίδοτο, είτε να
εξαφανίσει την ανακάλυψή του. Ο επιστήμονας δεν είναι κάποιο μυθικό ον που υπάρχει
μακριά από τον άλλον κόσμο, είναι κομμάτι του πληθυσμού του πλανήτη. Δεν μπορεί
λοιπόν να συμπεριφέρεται αλαζονικά απέναντι στη ζωή.
Πρέπει να είσαι ανθρωπιστής για να είσαι καλός επιστήμονας. Δεν μπορώ να
καταλάβω πώς κοιμούνται το βράδυ οι άνθρωποι που εργάζονται στη βιομηχανία των
όπλων. Δυστυχώς, επειδή αυτά τα πράγματα είναι απόρρητα, οι άνθρωποι αυτοί συχνά
είναι αόρατοι. Όμως, εκτός από αυτούς που ασχολούνται με τόσο καταστροφικά
προγράμματα, υπάρχουν και οι άλλοι που αποκρύπτουν πράγματα ή μειώνουν την αξία
ενός γεγονότος, όπως έγινε στο Τσερνομπίλ. Αν δεν μετρούσαν τη ραδιενέργεια, οι
Σουηδοί και οι Φιλανδοί, δεν θα το είχε πάρει χαμπάρι κανείς.
Επιστήμονες για να κάνουν τη «βρώμικη δουλειά» βρίσκει κανείς πάντα στην
πιάτσα. Όλα τα καθεστώτα και όλες οι χώρες έχουν τέτοιους επιστήμονες - ακόμη και ο
ΟΗΕ. Έχω βρεθεί σε τραπέζι που κάποιος, πολύ γνωστός, είπε ότι δεν μπορούμε να το
ανακοινώσουμε αυτό, (είχε βρει κάτι) γιατί δεν θέλουμε να στενοχωρηθεί καμία χώρα-
μέλος του ΟΗΕ. Αυτό τα λέει όλα.
Απόσπασμα από συνέντευξη του Χρήστου Ζερεφού, καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών
9

10. 3) Αγωνιστική δράση, στήριξη κινημάτων για άσκηση πίεσης στους ιθύνοντες.
Ένας επιστήμονας είναι υπεύθυνος για τις
ανακαλύψεις του;
Ασφαλώς, η ευθύνη του επιστήμονα είναι μεγάλη. Αν ανακαλύψει κάτι που μπορεί
να έχει καταστροφικά αποτελέσματα θα πρέπει, αν θέλει, να το θέσει υπόψη της
διεθνούς επιστημονικής κοινότητας, αλλά ταυτόχρονα, είτε να βρει το αντίδοτο, είτε να
εξαφανίσει την ανακάλυψή του. Ο επιστήμονας δεν είναι κάποιο μυθικό ον που υπάρχει
μακριά από τον άλλον κόσμο, είναι κομμάτι του πληθυσμού του πλανήτη. Δεν μπορεί
λοιπόν να συμπεριφέρεται αλαζονικά απέναντι στη ζωή.
Πρέπει να είσαι ανθρωπιστής για να είσαι καλός επιστήμονας. Δεν μπορώ να
καταλάβω πώς κοιμούνται το βράδυ οι άνθρωποι που εργάζονται στη βιομηχανία των
όπλων. Δυστυχώς, επειδή αυτά τα πράγματα είναι απόρρητα, οι άνθρωποι αυτοί συχνά
είναι αόρατοι. Όμως, εκτός από αυτούς που ασχολούνται με τόσο καταστροφικά
προγράμματα, υπάρχουν και οι άλλοι που αποκρύπτουν πράγματα ή μειώνουν την αξία
ενός γεγονότος, όπως έγινε στο Τσερνομπίλ. Αν δεν μετρούσαν τη ραδιενέργεια, οι
Σουηδοί και οι Φιλανδοί, δεν θα το είχε πάρει χαμπάρι κανείς.
Επιστήμονες για να κάνουν τη «βρώμικη δουλειά» βρίσκει κανείς πάντα στην
πιάτσα. Όλα τα καθεστώτα και όλες οι χώρες έχουν τέτοιους επιστήμονες - ακόμη και ο
ΟΗΕ. Έχω βρεθεί σε τραπέζι που κάποιος, πολύ γνωστός, είπε ότι δεν μπορούμε να το
ανακοινώσουμε αυτό, (είχε βρει κάτι) γιατί δεν θέλουμε να στενοχωρηθεί καμία χώρα-
μέλος του ΟΗΕ. Αυτό τα λέει όλα.
Απόσπασμα από συνέντευξη του Χρήστου Ζερεφού, καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών
9