11

1. XI ангийн газар зүйн
теле хичээл
Дэлхийн хүн амын угсаатны бүтэц

2.  Суралцахуйн зорилт
2
 Дэлхийн арьстны бүтэц, ялгаа тархалт байршлын
онцлогийг тодорхойлох
 Дэлхийн томоохон угсаатнуудын тоо, онцлогийг мэдээ
баримт ашиглан харьцуулан дүгнэлт хийх
 Монгол угсаатны түүхэн газарзүйн тоймыг судалж
орчин үеийнхтэй харьцуулах
ГЗ11.7а Хүн амын арьстны бүтэц ялгаа, тархалтыг
тодорхойлох

3. 3
* Овог – Ясан төрлийн холбоотой хүмүүсийн, өвөг дээдсийн угсаа гарал.
* Ястан – Аймгууд үүссэний дараа, үндэстэн бий болохоос өмнө түүхэн
ёсоор бүрэлдэн тогтдог хүмүүсийн хэл, газар нутаг, эдийн засаг,
соёлын нийтлэг байдал.
* Үндэстэн – Нийтийн нэг хэл соёл, газар нутагтай түүхийн урт удаан
хугацааны явцад бүрэлдэн тогтсон ястнуудын нэгдэл.
* Угсаатан – Нутаг дэвсгэр, эрхлэх аж ахуй, хэл, соёлын нийтлэг чанартай,
гарал угсаагаар нэгэн овгоос улбаатай ард түмний нэгдэл.
* Арьстан – Дэлхийн хүн амыг арьсны өнгөөр нь ангилан бүлэглэснийг хэлнэ.
Түлхүүр үг

4. 4
Дэлхийн улс орнууд нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн
янз бүрийн үе шатанд орших учраас овог, ястан,
үндэстний аль аль нь одоо ч гэсэн байна.
Өнөөгийн байдлаар дэлхий дээр 4-5 мянган угсаатан
байна гэж үздэг.
50 саяас олон хүн амтай үндэстэн 27 гаруй бөгөөд
тэдгээр нь дэлхийн хүн амын 3/5-тай тэнцэх юм.

5. 5
100 саяас дээш хүн амтай үндэстэн
№ Үндэстэн Тоо (саяар) Улс
1 Хан 1310 БНХАУ
2 Хинди 588 Энэтхэг
3 Араб 450 Хойд Африк, Баруун Өмнөд Азийн 25 улс орон
4 Бенгаль 300 Энэтхэг, Бангладеш
5 Америкчууд 220 АНУ
6 Бразил 190 Бразил
7 Орос 150 ОХУ, ТУХН-ийн орнууд
8 Япон 129 Япон, Тайвань
9 Герман 125 ХБНГУ, Австри, Швейцарь
10 Пенжаб 125 Энэтхэг, Пакистан
11 Бихар 125 Энэтхэг
12 Мексик 110 Мексик
13 Ява 110 Индонез
14 Англи 100 Их Британи, Австрали, АНУ, Канад, Шинэ Зеланд

6. 6
Хан
1310
Дэлхийн хамгийн олон хүн амтай үндэстэн
(сая. хүн ам)
Хинди
588
Араб
450
Пенжаб
125
Орос
150
Бенгаль
300
Ява
110
Англи
100
Герман
125
Бразил
190
Америкчууд
220
Мексик
110
Бихар
125
Япон
129

7. Нэгдсэн төр улсгүй хуваагдсан үндэстэн
7
Иракийн хүн
амын 20% нь
күрд үндэстэн
байна.
Азербайжан,
Армен, Гүрж
Сири
Ойрхи Дорнодод улс
төрийн түвэгтэй олон
зүйл байдгийн нэг нь
Күрдүүдийн асуудал
юм.
Күрд
Туркийн хүн
амын 16% нь
күрд үндэстэн
байна.
Ираны хүн амын
10% нь күрд
үндэстэн
байна.

8. 8
ОХУ-ын Кавказ дахь Умард Осетин, Гүрж улсын доторх Өмнөд
Осетин зэрэг автономит БНУ-ын нутагт хурцадмал асуудал үе үе бий
болдог. Осетинчүүд НТӨ 500 оны үеийн эртний Персүүдийн, Кавказ
дахь үлдэгдэл угсаатнууд болдогоороо Күрдүүдтэй адилхан юм.
Өвөр Кавказын Азербайжан улсын доторх уулын Карабах нь
Арменчуудтэй хэл, соёл, шашин ойролцоо угсаатан юм. Турк улсын
дорнод нутагт 1 сая Гүрж, 900 мянга гаруй Азербайжан, 100 мянга
гаруй Арменчүүд оршин суудаг. Монгол улсын хилийн гадна
БНХАУ, ОХУ, Киргиз зэрэг орнуудын нутаг дэвсгэр дээр 8 сая гаруй
Монгол угсаатнууд оршин суудаг.

9. 9

10. 10
Арьстны тархалт бүс нутгаар

11. 11
Арьстны үндсэн дөрвөн бүлгээс гадна холимог болон завсрын
шилжилтийн хэлбэрүүд бий. Этиоп, Судан, Индонези,
Филиппин, Өмнөд Энэтхэг, Энэтхэг-Хятадын хойгийн хүн ам
холимог-шилжилтийн арьсны хэлбэрт багтдаг.
Шар ба цагаан арьстны завсрын холимог
арьстан Хойд Европ, Урал, Баруун
Сибирь, Төв Азийн хүн амын дунд өргөн
тархсан. Мексик, Төв Америк, Колумб,
Перу улсад шар ба цагаан арьстан
холилдсон хүн амын эзлэх хувь
нэмэгдэж, цагаан ба хар арьстны холимог
төрхтэй мулатуудын тоо өсч байна.

12. Угсаатан нь нийгмийн хөгжлийн тодорхой үе шатанд
бүрэлдэн тогтдог хүн амын нийтлэг бөгөөд дотроо овог,
ястан, үндэстэн гэсэн гэсэн бүрэлдэхүүнтэй. Ямар улс,
орнуудад 300 сая гаруй Бенгаль үндэстэн амьдарч байна
вэ?
А. Япон, Тайвань
В. Герман, Австри,
Швейцари
С. Энэтхэг,Бангладеш
D. Энэтхэг,Пакистан
Е.ОХУ, ТУХН-ынорнууд

13. Дэлхийн хүн амыг арьсны өнгөөр нь үндсэн дөрвөн
бүлэгт хуваадаг хэдий ч эдгээрийн дундаас холимог
арьстнууд үүссэн. Холимог арьстан болох МУЛАТ нь
ямарарьстны дундаасүүссэнбэ?
А. Негр ба Австрали төрхийн
арьстан
В. Монгол ба Европ төрхийн
арьстан
С. Негр ба Монгол төрхийн арьстан
D. Европ ба Австрали төрхийн
арьстан
Е. Европ ба Негр төрхийн арьстан

14. Нэгдсэн төр улсгүй хуваагдсан үндэстнүүдээс
хамгийн олон 40 сая гаруй хүн амтай Ойрхи
Дорнодынугсаатангсонгоорой.
А. Чечень
В. Карабах
С. Осетин
D. Күрд
Е.Еврей

15. 15
Телехичээлийн гэрийн даалгавар
1. Арьстны олон хэв шинж үүсч байгааг
даяаршилтай холбон тайлбарлаарай.
2. Үндэстний нэгдмэл шинжүүдийг нэрлэн,
схемд нөхөн бичээрэй.
Үндэстний нэгдмэл
шинж