1. Лекцийн агуулга:
1. Утга зохиолын хэл гэж юу вэ?
2. Бичгийн ба аман хэл, тэдгээрийн
ялгаа
3.Монголчуудын хэрэглэж ирсэн бичиг
үсгийн түүх
4. Монгол хэлний хөгжлийн түүхэн
үечлэл
5. Халх аялгуу утга зохиолын хэлний
суурь аялгуу болсон учир

2. Утга зохиолын хэл гэж юу вэ?
Орчин цагийн монгол хэл нь
монгол үндэстний хэл, соѐлын нэгэн
хэлбэр юм. Монгол үндэстний хэл
гэдэгт боловсорсон утга зохиолын
хэлээс гадна утгазохиолын хэлний
хэм хэмжээнд үл хамаарах нутгийн
аялгуу, аман аялгуу, энгийн ярианы
үг, этгээд үг зэрэг багтана. Хэлний
дээд хэлбэр нь утга зохиолын хэл
мөн.

3. Утга зохиолын хэл гэж юу вэ?
Аливаа улсын утга зохиолын хэл гэдэг нь
өргөн хүрээтэй ойлголт ажээ. Утга зохиолын
хэл нь уран зохиолын хэлээс илүү өргөн
хүрээтэй ойлголт юм.
Тухайн ард түмнийхээ эрдэм соѐлын хэл,
соѐлт хүмүүсийн харилцааны хэрэглүүр болох
бөгөөд нутгийн аялгуу, хар яриа, этгээд үг
хэллэгээс зарчмын ялгаатай, ард түмнийхээ
оюун ухаанаар олон зууны турш боловсрон
сайжирсан зөв бичихзүйн нэгдмэл дүрэмтэй,
зөв дуудахзүйн тогтсон журамтай, шилмэл
сайн найруулгатай, үгийн сангаар нэн баялаг
хэл юм.

4. Утга зохиолын хэл гэж юу вэ?
Монголын билгүүн номч, их бичгийн хүн
Еншөөбүү Бямбын Ринчин мянга гаруй жилийн
түүхтэй монгол бичгийн хэл нь бараг сая гаруй
үгтэй, ардын аман хэлний үгийн зүйлтэй нийлээд
гурван саяас наашгүй үгтэй гэж бодоход хүний
сэтгэл оюунд ордог бүгдийг нэвтрүүлэхэд үгээр нэг
их дутахгүй өв соѐлтой монгол түмэн гэж
тэмдэглэсэн нь буй.
Аливаа ард түмний утга зохиолын хэл нь анх
аман хэлээр, хожимдоо бичгийн хэлээр, мөн ам ба
бичгийн
хэлээр
зэрэгцэн
хөгждөг
бөгөөд
боловсронгуй утга зохиолын хэл заавал бичгийн
хэлтэй байдаг ажээ. Манай дэлхийд 6000 гаруй хэл
байдаг гэх бөгөөд үүнээс зөвхөн гуравны нэг орчим
нь өөрийн үндэстний бичгийн хэлтэй ажээ.

5. Бичгийн ба аман хэлний ялгаа
Утга зохиолын бичгийн хэлний эх,
үгүүлбэр, түүний гишүүдийн байрлал нарийн
дэс дараатай байхад аман хэлэнд энэ
шаардлага харьцангуй бага, үгүүлбэр болон
гишүүдийн дэс дарааг солих, заримыг нь
орхиж товчлох зэргээр хялбарчлан харилцаж
болно. Бичгийн хэлэнд нийлмэл бүтэцтэй
үгүүлбэр зонхилж байхад аман хэлэнд
энгийн, энгийн нийлмэл бүтэцтэй үгүүлбэр
голдуу тохиолддог. Бичгийн хэлнээ цэг
тэмдэг, таслал чухал үүрэгтэй бол ярианы
хэлэнд дууны өндөр нам, өнгө, хүч, аялга,
зогсоц зэрэг чухал үүрэгтэй байна.

6. Монголчуудын бичиг үсгийн түүх
• 1269 онд Юань улсын Хубилай сэцэн хааны
зарлигаар
Пагва
лам
Лодойжалцаны
зохиосон “улсын бичиг” буюу дөрвөлжин үсэг
(100-аад жил)
• 1599 онд Манжийн хааны зарлигаар монгол
үсэгт дусал, бинт нэмэн зохиосон манж үсэг
(400-аад жил)
• 1648 онд Хошуудын Зая бандида Намхай
жанцаны монгол үсэгт тулгуурлан зохиож
монгол бичигтэй зэрэгцэн хэрэглэгдэж
байгаад одоо орон нутгийн чанартай
хэрэглэх болсон тод бичиг (300-аад жил)

7. Монголчуудын бичиг үсгийн түүх
• 1696 онд Өндөр гэгээн Занабазар монгол,
төвд, санскрит хэлийг нэгэн үсгээр тэмдэглэх
зорилгоор зохиосон Энэтхэг гаралтай үет
үсэг бүхий соѐмбо үсэг
• 1905 онд буриад лам Агваан буриад
аялгуунд суурилан зохиосон Вагиндрагийн
үсэг
• Одоо манай улс 1945 оноос авч хэрэглэсэн
кирилл үсэг бүхий бичгийн хэлийг албан
ѐсоор хэрэглэж байна.
• Монгол
бичгийг
сэргээн
дэлгэрүүлэх
үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж, ЕБС-д
монгол бичгийн хичээл зааж байна.

8. Монгол бичгийн хэлний хөгжлийн үечлэл
•
Олон
зуун
жилийн
хөгжлийн
бүтээгдэхүүн болсон монгол бичгийн хэлний
хөгжлийг Зөвлөлтийн монголч эрдэмтэн,
алтай
хэлний
онолч,
академич
Б.Я.Владимирцов, Америкийн эрдэмтэн
Н.Н.Поппе, Унгарын эрдэмтэн Л.Лигети,
Японы эрдэмтэн Ш. Озова, Монголын
академич
А,Лувсандэндэв,
Ш.Лувсанвандан,
Д.Төмөртогоо,
Өвөрмонголын
Ч.Мандах зэрэг эрдэмтэд судлан ангилжээ.

9. Монгол хэлний хөгжлийн үечлэл
• Б.Я.Владимирцов: 1.Нийт монгол хэл; 2.
Эртний монгол хэл; 3. Дундад үеийн монгол
хэл; 4. Орчин үеийн монгол хэл Мөн монгол
бичгийн хэлний хөгжлийг ангилахдаа
хуучин бичгийн хэл, шинэ бичгийн хэл гэж
хоѐр хуваажээ.
• Академич Л.Лигети XIII зуунаас өмнөх
үеийн монгол хэлийг дотор нь өвөг монгол
хэл, эртний монгол хэл гэж хоѐр ангилаад
монгол бичгийн хэлээр илэрч байгаа хэл
аялгууг дундад үеийн монгол хэлний үед
багтаажээ.

10. Монгол хэлний хөгжлийн үечлэл
Академич Д.Төмөртогоо :
1. Өвөг монгол хэл
2. Эртний монгол хэл / барагцаалбал өвөг
монгол хэлний сүүлчээс XI-XII зуун
хүртэл/
3. Дундад үеийн монгол хэл / барагцаалбал
XI-XII зууны үеэс XV-XVI зууны үе/
4. Орчин цагийн монгол хэл гэж үелэн
ангилсан байна.

11. Монгол хэлний хөгжлийн үечлэл
1.
2.
3.
4.
5.
Өвөрмонголын эрдэмтэн Ч.Мандах:
Язгуур монгол хэл /үл мэдэгдэх үеэс
нийтийн тооллын VIIзуун хүртэл/,
Эртний монгол хэл /VIIзуунаас XIIзууны
дунд үе хүртэл/
Дундат эртний монгол хэл /XIIзууны дунд
үе буюу XIIIзууны эхэн үеэс XVIзууны эцэс
буюу XVII зууны эхэн үе хүртэл/
Ойр эртний монгол хэл /XVII зууны эхнээс
XX зууныг хүртэлх үе/
Орчин цагийн монгол хэл / XX зууны эхнээс
одоо хүртэл/ гэж ангилжээ.

12. Халх аялгуу нь утга зохиолын
хэлний суурь аялгуу мөн
•
Аливаа үндэстний утга зохиолын
хэл нэгэн нутгийн аялгуунд тулгуурлан
хөгждөг бөгөөд утга зохиолын хэл
тогтворжин хөгжих шимт хөрс болсон
тэр аялгууг суурь аялгуу хэмээн
нэрлэдэг.
• Монголын орчин үеийн утга зохиолын
хэлний суурь болсон аялгуу нь халх
аялгуу юм.

13. Халх аялгуу утга зохиолын хэлний
суурь аялгуу болсон учир
•
Халх аялгуугаар хэлэлцэгчид хамгийн
өргөн уудам нутагт тархан сууж, хамгийн
олон хүмүүс энэ аялгуугаар ярилцдаг.
• Халх аялгуу нийгэм соѐлын түүхэн онцлог
болон туулж өнгөрүүлсэн хэлний хөгжлийн
замналаараа бусад аялгуунаас нилээд
ахиж, тэдэнд үлгэр жишээ болохуйц аялгуу
болж чадсан.
• Халх аялгуу нэгдмэл шинжтэй бөгөөд
монгол хэлний олон нутгийн аялгуунд зууч
болж, аялгуунуудын өөр хоорондоо учраа
ололцох хэрэглүүр болон үйлчилсээр иржээ.

14. Халх аялгуу утга зохиолын хэлний
суурь аялгуу болсон учир
• Халх аялгууны үндсэн онцлогууд утга
зохиолын хэлтэй үндсэндээ тохирч гол
баримжаа болдог. Харин бусад аялгуунаас
ихэвчлэн үгийн сангаа баяжуулдаг.
• Монголын утгазохиолын хэл бусад олон
аялгууныхаа дээд хэлбэр болдгийн хувьд нэг
талаас аялгуу хоорондын зөрөө ялгааг
багасган жигдрүүлэх, нөгөө талаас амьд
аялгууны зөрөө ялгааг үл анхааран хэм тэгш
үйлчлэх үүргийг хамтад нь гүйцэтгэдэг байна.

15. Утгазохиолын хэлийг сайтар
эзэмшинэ гэдэг нь:
• Бүх нийтээр дагаж мөрддөг зөв бичихзүй,
зөв
дуудахзүй,
хэлзүй,
үгийн
сан,
найруулгазүйн тогтсон хэм хэмжээг сайн
мэдэж, хэлээ зөв хэрэглэх чадвар,
дадалтай болно гэсэн үг.
• Соѐлтой хүн бүрийн эзэмшвэл зохих
хэлний
түгээмэл
болоод
тогтвортой
дүрэмжсэн мэдлэгийг утгазохиолын хэлний
хэм хэмжээ гэнэ.

16. Ашигласан материал:
• С. Мөөмөө, Монгол хэлний авиазүй, УБ.,1979,
• Ш. Лувсанвандан, Орчин цагийн монгол хэлний
бүтэц /авиа, авиалбар хоѐр/ , УБ.,1967
• Ж.Надмид, Ж.Санжаа, Орчин цагийн монгол
хэлний авиазүй, УБ.,1993,
• Э.Вандуй, Халхын аялгуу, түүний үгсийн сан, “Халх
аялгуу”, Уб., 1970
• Ж.Цолоо,Орчин цагийн монгол хэлний
авиазүй,УБ.,1976,
• МУБИС, Орчин цагийн монгол хэл, УБ.,2004,
• МУИС, Монгол хэлний сурах бичиг, УБ.,1998,
• http:// Кhelzasag.mn/ вейб сайт