Biomonitorim

Kreu V: Monitorimi biologjik i ujit, ajrit dhe tokës
Në kreun I theksuam se, për vlerësimin e gjendjes së së ujit, ajrit dhe
tokës, dhë të ndotjes së tyre, programet monitoruese mjedisore
mbështeten në përdorimin e indikatorëve biologjikë (shih kreun I dhe
III). Vlerësimi i gjendjes mjedisore, i ndotjes dhe i larmisë biologjike
(biodiversitetit) mund të bëhet, nëpërmjet llojeve të veçanta ose
komuniteteve të gjallesave (biovëzhgimit), si dhe lëndëve ose shenjave
(bioshenjave) të veçanta të tyre. Organizma të tjera indikatorë mund të
përdoren për të vlerësuar gjendjen ose ndotjen e mjedisit nëpërmjet
bioprovave mjedisore, laboratorike ose fushore. Monitorimi biologjik
mbështetet, gjithashtu, edhe në cilësinë e gjallesave indikatore si
bioakumulatorë; në indet inde ose pjesë të tjera biologjike të tyre mund
të maten përbërës të ndryshëm të ndotjes, si metale të rëndë, lëndë të
kloruara, lëndë organike (PCB-të, pesticide etj.).
Indikatorë biologjikë sipas rastit mund të jenë likenet, kërpudhat, llojet
dhe shoqërimet bimore të larta, artropodët (insektet, krustacet),
molusqet, peshqit, amfibët, zvarranikët, shpendët dhe gjitarët; këtu
përfshihen edhe mikrorganizmat patogjene, si bakteret koliforme,
streptokokët, salmonelat, mikroorganizma të tjerë, por edhe viruset,
enteroviruset etj.; përfshihen, gjithashtu, edhe organizmat jo vendase
(aliene), pushtuese (invazive) dhe transgjenike (OMGJ-të).
Këtu do të zgjerohemi më shumë në shembuj të ndryshëm praktikë
biomonitorues të ujit, ajrit tokës, duke pasqyruar atë me shembuj edhe
nga Shqipëria.
5.1. Pellgu ujëmbledhës dhe cilësia ujërave
Cilësisë së ujërave është shumë domethënës në një skemë monitoruese,
pasi ujërat janë shpesh pasqyrimi i saktë i gjendjes së përgjithshme
të gjithë pellgut ujëmbledhës. Pra, njohja me pellgun ujëmbledhës dhe me
gjithë tiparet që e karakterizojnë atë janë aspekt i rëndësishëm i
monitorimit të ujërave. Mbrojtja e cilësisë së ujërave lidhur ngushtë me
pellgun ujëmbledhës ka qenë problem i hershëm për njeriun dhe për
zhvillimin e tij. Në këtë mënyrë, qysh 1´600 vjet para e.s., perandori kinez
Yu kujtohet ende sot për aftësitë e tij për të mësuar popullin për teknikat
196
e kontrollit të përmbytjeve; është e famshme thënia e tij se ‘që të mbroni
lumenjtë tuaj duhet të mbroni më parë malet tuaja’1
, e cila mbetet ende shumë
kumtimplote edhe në ditët e sotme në mbarë botën, dhe mjaft aktuale
për Shqipërinë.
Një pellg ujëmbledhës ose një basen ujëmbledhës përfshin një territor të
caktuar (Fig. 5-1), ku gjithë ujërat e rreshjeve të shiut dhe dëborës
mblidhen sëbashku në një lumë, liqen, ujëmbledhës, grykëderdhje
lumore, kënetë, det ose oqean. Si i tillë ai shërben si një hinkë që
grumbullon ujërat nga shpatet e pellgut drejt trupave ujorë kryesorë. Në
pellg përfshihen gjithë
përrenjtë dhe lumenjtë që
përcjellin ujërat, si dhe
sipërfaqet tokësore që i
furnizojnë ata me ujë, dhe
ndahet nga basenet fqinjë
prej vijës ose kurrizit
ujëmbledhës.
Figura 5-1: Pellgu
ujëmbledhës i Bovillës,
ndërtuar mbi lumin e
Tërkuzës (degë e lumit
Ishëm, Tiranë); prej vitit
1998 është furnizuesi
kryesor i qytetit të Tiranës
me ujë të pijshëm
Pellgjet ujëmbledhës janë të rëndësishëm për ekologjinë e tyre. Ujërat
janë përbërësi më i rëndësishëm dhe më kuptimplotë i tyre; ujërat duke
rrjedhur brenda hapësirës së pellgut mund të mbledhin ushqyes, pezulli
dhe ndotësa, të cilët mblidhen bashkë me ujin drejt trupave ujorë
kryesorë dhe drejt grykëdaljes së basenit. Këto lëndë kur janë të tepërta
krijojnë shqetësime në baraspeshën natyrore ekologjike. Në këtë mënyrë,
përdorimi i shkujdesur, shpesh tej kufijve të duhur, i plehërave artificiale
me përmbajtje azoti, fosfori dhe kaliumi ndikon dukshëm në trupat ujorë
kryesorë (lumenj dhe liqene) dhe në dalje të pellgjeve.
1 http://www.tentowns.org/10t/docs_etc/wtshdmgt.pdf
Trupi ujor
kryesor
Gryka
Hapësirë
midis
përrenjve
Përrenj
Vija ose
kurrizi
ujëmbledhës

Miho A. (2010): Monitorimin biologjik mjedisor
197
0 10 20 30 40 km
Aeroporti
Kryeqyteti
Qendër e rrethit
Bajram Curri
Kopliku
Puka
Kukësi
Peshkopi
Rrësheni
BurreliLaçi
Kruja
Bulqiza
Tirana
Librazhdi
ElbasaniKavaja
Durrësi
Deti
Adriatik
Peqini
Lushnja
Gramshi
Pogradeci
Fieri
Kuçova
Berati
Gjirokastra
Ballshi
Çorovoda
Tepelena
Përmeti
Erseka
Korça
Bilishti
Delvina
Shkodra
Liqeni i
Ohrit
Prespa e Madhe
Vlora
Saranda
K o s o v a
M a q e d o n i a
G r e q i a
Lezha
Shkumbini
DriniiBardhë
DriniiZi
Narta
Karavastaja
Butrinti
Patoku
Lagunat e
Lezhës
Veliopoja
Lalzi
Orikumi
Deti
Jon
Himara
Prespa
e Vogël
M a l i i Z i
Tabela 5-2: Hartë e hidrologjike e thjeshtuar e Shqipërisë.
198
Troendle (2002)2
në raportin e tij mbi vlerësimin e pellgjeve ujore
shqiptare përmbledh si faktorë faktorët kryesorë për degradimin e tokës,
erozionin dhe sedimentimin e lartë të shkaktuar nga praktikat e gabuara
të përdorimit të tokës (çpyllëzime dhe shfrytëzim inertesh), nga industria,
bujqësia dhe ndotja urbane, dhe përmbytjet.
Shqipëria si vend malor dhe bregdetar, njëkohësisht, me rreth 450 km
vijë bregdetare, ka rezerva të shumta ujore, si lumenj, liqene, ujëra
nëntokësore, burime dhe ujëra bregdetare (Fig. 5-2). Për sasinë e ujit për
frymë të popullsisë, Shqipëria renditet ndër vendet e para të Evropës, me
mbi 13’000 m3
frymë/vit. Në territorin e Shqipërisë gjenden më shumë se
1’300 habitate ujore, ku përfshihen habitatet detare, bregdetare, lagunat,
lumenjtë dhe grykëderdhjet, përrenjtë dhe liqenet, ku rreth 80% e tyre
ruajnë ende gjendjen natyrore. Gjithë këto ligatina mbulojnë rreth 970
km2
, që përbën rreth 3% të territorit të Shqipërisë. Rreth 86% e përbëjnë
ujërat sipërfaqësore dhe 14% ujërat nëntokësore. Pjesa më e madhe e
ujërave i përket liqeneve, lagunave bregdetare dhe ujëmbledhësve.
Mjediset ujore shqiptare, veçanërisht ato të Ultësirës Perëndimore
Adriatike, e cila është zona më e populluar e vendit, janë nën ndikim të
vazhdueshëm të aktivitetit të njeriut. Lumenjtë në rrjedhat e tyre malore
janë larg burimeve të ndotjeve urbane dhe industriale, dhe ruajnë
karakteristikat e ujit të pijshëm, por këto karakteristika në përgjithësi
keqësohen në rrjedhat e poshtme. Ujërat pranë zonave të mëdha të
banuara pësojnë ndotje prej lëndëve organike, me prejardhje kryesisht
nga shkarkimet e ujërave të zeza të pa trajtuara. Lumenjtë në zonat e
nxjerrjes e të përpunimit të naftës janë të ndotura me përbërje organike.
Për sa i përket cilësisë së ujërave bregdetare ato në përgjithësi janë të
pastra, me përjashtim të disa zonave (ujërat që vijnë nga pellgu i Ishmit,
Erzenit, Shkumbinit dhe Semanit) që ndoten nga shkarkimet urbane.
Nga sa më sipër monitorimi i cilësisë së ujërave për Shqipërinë merr
rëndësi të veçantë.
2 Troendle C. A. (2002): Albanian Watershed Assessment. MATCOM Corporation.
Fort Collins, Colorado. USA, 1-68
(http://www.fs.fed.us/institute/albania/albania_watershed_assess.pdf)

199
5.2. Ujërat dhe cilësia e tyre
Ujërat mund të jenë të rrjedhshme (lumenj, përrenj etj.) ose të qeta
(dete, laguna, liqene, ujëmbledhës etj.), sipërfaqësore, nëntokësore, të
ëmbla (lumenj, liqene, burime) ose të njelmëta (laguna, estuare, këneta
bregdetare), shpesh të quajtura ujëra kalimtare ose tranzitore, ujëra të
kripura (bregdetare, detare), ujëra të brendshme, ujëra detare etj.
Cilësia e ujërave varet shumë prej cilësive të pellgut ujëmbledhës
përkatës, si klima, shkëmbi amnor dhe lloji i tokës. Deri në periudhën
paraindustriale të shekullit të XIX-të, ndotja e ujërave ka qenë jo
shqetësuese, shkaktuar kryesisht nga ndotje të vogla dhe nga shkarkime të
lëngëta. Shumica e mbetjeve ishin me origjinë shtazore ose prej njeriut,
dhe ndonjëherë nga përbërës të tjerë industrialë, organikë ose inorganikë.
Në zonat jo shumë të populluara, pa sisteme kanalizimesh, shqetësimet e
ndotjes kapërcehen lehtë edhe sot nëpërmjet aftësisë vetëpastruese
natyrore të trupave ujorë kryesorë të baseneve ujëmbledhës. Liqenet,
ujëmbledhësit artificialë dhe zonat kënetore që gjenden gjatë rrjedhës së
lumenjve zbutin deri në një farë shkalle shqetësimet që shkaktohen prej
aktivitetit të njeriut dhe ndihmojnë në grumbullimin e lëndëve të
transportuara prej tyre. Nga ana tjetër kanalizimi dhe betonimi i lumenjve
ul dukshëm aftësinë e tyre vetëpastruese.
Zhvillimi industrial dhe qytetërimi modern pas shek. XIX–XX-të çoi në
formimin e zonave të mëdha të banuara, të mbipopulluara, me industri
dhe bujqësi të zhvilluar, të vrullshme, e cila solli shtimin e shkarkimeve
ujore të papërpunuara, tej mundësisë vetëpastruese të pellgjeve
ujëmbledhës. Për rrjedhojë, ujërat sipërfaqësore dhe nëntokësore janë sot
shpesh të ekspozuara ndaj ndotjes prej ujërave të zeza që nga rrjeti i
kanalizimeve deri tek shkarkimet e patrajtuara në ujërat sipëfaqësore, prej
erozionit, prej infiltrimeve të lëndëve ushyese dhe të kimikateve që
përdoren në bujqësi, prej mbeturinave urbane dhe industriale të të
hedhura në vende dhe kushte të papërshtatshme etj. Nga mungesa e
impianteve të pastrimit, ujërat e zeza të qyteteve nxisin ndotjen bakterike
në basenet ujore, sidomos gjatë verës. Ujëra të tilla përbëjnë rrezik jo
vetëm për florën dhe faunën natyrore, por edhe për gjithë kulturat
200
bujqësore, blegtorinë dhe vetë njeriun. Shpesh në këto ujëra ndodhin
ngordhje peshqish, përhapje e erës së keqe dhe infektime serioze.
Në zonat e virgjëra përbërja kimike e ujërave varet kryesisht nga toka dhe
shkëmbi amënor poshtë saj, duke bërë që niveli i ushqyesve të jetë i ulët.
Rreshjet tretin minerale gjatë depërtimit në dheun e tokës. Vendbanimet
dhe shpyllëzimet shoqëruese, zhvillimi bujqësor dhe urbanizimi
shpejtojnë shumë shpëlarjen e lëndëve dhe ushqyesve (azot dhe fosfor)
në lumenj dhe liqene. Një gjë e tillë nxit rritjen e fitoplanktonit dhe
bimëve të tjera ujore dhe me radhë të organizmave të sipërm të zinxhirit
ujor ushqyes, proces ky i njohur si eutrofikim kulturor. Rritja e
prodhimit biologjik dhe dukuritë shoqëruese të eutrofikimit janë më të
zakonshme në liqene dhe zonat bregdetare pranë grykëderdhjeve të
lumenjve. Fosfori dhe azoti janë kryesisht ushqyesit që nxitin këtë
prodhim të lartë biologjik.
Në basene me pak aktivitet njerëzor, sasia e fosforit përgjithësisht është
më e ulët se 25 µg P/L, kurse sasi më të larta se 50 µgP/L tregojnë për
ndikim të njeriut, p.sh. shkarkim ujërash të zeza ose shpëlarje bujqësore.
Në mjediset e ndotura rëndë nga shkarkimet, sasitë e fosforit i tejkalojnë
500 deri 1000 µg P/L. Nga ana tjetër, sasitë e azotit që kalojnë mbi 1 mg
N/L, tregojnë ndikim të njeriut, p.sh. shplarjet bujqësore dhe shkarkimet
urbane. Kur lumenjtë marrin shkarkime urbane ose shkarkime nga fermat
e blegtorale, sasia e amoniakut rritet dhe oksigjeni ulet; në lumenjtë e
ndotur rëndë, niveli i amoniumit mund të rritet nga 1 deri 5 mg N/L, i
cili kur kthehet në amoniak, mund të shkaktojë ngordhje peshqish dhe
kafshësh të tjera.
Pasojat ekologjike të eutrofikimit kulturor, të nxitura prej sasive të larta të
ushqyesve mund të ndryshojnë strukturën biologjike, ku mbizotërues
bëhet fitoplanktoni, ujërat bëhen të turbullta, algat blu të gjelbra
zhvillohen shumë, duke formuar të ashtuquajturat lulëzime algash (algal
blooms), të cilat shoqërohen me formimin e shkumave dhe të helmeve të
fuqishme për peshqit, dhitë dhe kafshët e tjera dhe vetë njeriun

201
(Moestrup, 20043
). Peshqit në këto kushte përbëhen kryesisht nga lloje
rezistente në mjedise të turbullta. Kalbëzimi i fitoplanktonit në fund
shkakton uljen e oksigjenit në sasi të papranueshme për peshqit dhe
invertebrorët e bentosit, duke shkaktuar ngordhjen e tyre. Sasitë e ulëta të
oksigjenit shpejtojnë edhe çlirimin e fosforit prej sedimenteve duke
nxitur më tej prodhimin e fitoplanktonit, duke ndikuar më tej në uljen
shumë të vlerave përdoruese dhe estetike të ujit.
5.3. Ndotja e ujërave
Më sipër theksuam se krahas rritjes së kërkesës për ujë, shumë mjedise
ujore në mbarë botën po i nënshtrohen ndotjes nga aktivitetet e njeriut,
sidomos kur ndotësit shkarkohen drejtpërdrejtë në ujë pa u pastruar më
parë. Kjo mund të jetë e dëmshme për bimët dhe kafshët që jetojnë në
këto trupa ujore. Ndotja në rritje vjen kryesisht prej shkarkimeve të
përqendruara të papërpunuara urbane dhe industriale, prej
shkarkimeve të shpërndara bujqësore, nga përdorimi i tepruar të
plehrave dhe pesticideve, dhe prej derdhjeve të rastësishme. Shumë
ndotje dhe gërryerje të tokës (erozioni) dhe ndotjet e ajrit, ndikojnë,
gjithashtu, drejtpërdrejt ose tërthorazi në cilësinë e ujërave.
Ndotja e ujërave është shqetësim i madh në shkallë globale. Mendohet se
është shkaku kryesor në mbarë botën për vdekjet dhe sëmundjet; për
shkak të ndotjes së ujit mendohet se vdesin më shumë se 14’000 njerëz
në ditë. Në vendet në zhvillim ekzistojnë probleme të mprehta të ndotjes
së ujërave; por edhe vendet e industrializuara vazhdojnë të ballafaqohen,
gjithashtu, me problemet e ndotjes. Në raportin më të fundit të cilësisë së
ujërave në SHBA, klasifikohen si të ndotura rreth 45% e rrjedhjeve
sipërfaqësore të vlerësuara, rreth 47% e liqeneve dhe 32% e gjireve dhe
estuarëve bregdetarë të vlerësuar.
Uji mund të quhet i ndotur kur ai përzihet me ndotësit e prodhuar
nga njeriu dhe si i tillë bëhet i papërdorshëm nga njeriu, p.sh. për tu
pirë, ose/dhe kur pëson një ndryshim të tillë që vihet re në mbijetesën e
gjallesave ujore, si p.sh. të peshqve. Cilësia e ujërave dhe vetitë ekologjike
3 Moestrup Ø. Ed. (2004). IOC Taxonomic Reference List of Toxic Algae,
Intergovernmental Oceanographic Commission of UNESCO;
http://ioc.unesco.org/hab/data.htm.
202
të ujit mund të ndikohen edhe nga dukuri natyrore, si vullkanet, lulëzimet
e algave, stuhitë dhe tërmetet. Shkaqet dhe karakteristikat e ndotjes së
ujërave janë të shumta.
Ujërat sipërfaqësore dhe ato nëntokësore janë studjuar dhe menaxhuar
shpesh si burime të veçuara, edhe pse ato janë të varura me njëra-tjetrën.
Burimet e ndotjes së ujërave sipërfaqësore grupohen përgjithësisht në dy
kategori, mbështetur në origjinën e tyre: ndotje të përqendruara dhe
ndotje të shpërndara.
Ndotje të përqendruara (PS, point sources) kanë të bëjnë me ndotësit që
shkarkohen në rrjedhën ujore drejtpërdrejt nëpëmjet një kanali ose tubi.
Shembuj burimesh të tillë mund të jenë shkarkimet e drejtëpërdrejta të
ujërave të zeza ose nga impiantet e tyre të pastrimit, shkarkimet nga
fabrikat e ndryshme etj.
Burimet e ndotjes së shpërndarë (NPS, non-point sources) kanë të bëjnë me
ndotjen e përhapur, e cila nuk vjen nga një burim i veçuar i vetëm.
Ndotja NPS është shpesh shuma e sasive të pakta të ndotësve që
grumbullohen sëbashku nga një zonë e shtrirë. Shpëlarja e ushqyesve nga
ujërat e shiut nga sipërfaqja e fushave bujqësore, e sipërfaqeve pyjore dhe
shkurreve citohen shpesh si shembuj të ndotjes NPS. Ujërat e ndotur të
reshjeve që mblidhen nga shplarjet e rrugëve, vendparkimeve,
autostradave quhen shpesh si shplarje urbane, dhe ndonjëherë quhen
ndotje NPS. Megjithatë, këto ujëra mblidhen shpesh në kanale nëpërmjet
sistemit të kullimit të ujërave të shiut dhe shkarkohen shpesh nëpërmjet
tubacioneve në ujërat sipërfaqësore më të afërta, dhe në këtë rast ky është
një burim i përqendruar. Në këtë mënyrë, në burimet e përqendruara
përfshihen sistemet që mbledhin ujërat e shiut në zonat e banuara, në
zonat industriale dhe në sheshet e ndërtimit.
Bashkëveprimet midis ujërave nëntokësore dhe atyre sipërfaqësore janë
të ndërlikuara. Për rrjedhojë, ndotja e ujërave nëntokësore, nuk
klasifikohet lehtë si ndotje e ujërave sipërfaqësore. Nga natyra e tyre,
ujërat nëntokësore janë të ndjeshme nga ndotës të cilët nuk mund të
ndikojnë drejtpërdrejt në trupat ujorë sipërfaqësorë; për këtë nuk ka
rëndësi dallimi midis burimeve të përqendruar dhe të shpërndara. Një
lëshim i një ndotësi kimik në tokë, larg nga sipërfaqja e trupit ujor, mund

203
të mos përbëjë aspak një burim të përqendruar ose të shpërndarë ndotje
për ujërat sipërfaqësore pranë, por ky shkarkim mund të ndotë shtresat
ujore të nëntokës. Analizat e ujërave nëntokësore mund të përqendrohen
në karakteristikat e tokës dhe në hidrologjinë, si dhe në cilësitë e vetë
ndotësit.
Ngarkesa e veçantë e ndotësve të ujit përfshin një spektër të gjerë lëndësh
kimike, patogjenësh dhe ndryshimesh fizike, si të temperaturës dhe të
ngjyrës. Ndërkohë për shumë nga lëndët kimike që gjenden vetë në
natyrë (kalciumi, natriumi, hekuri, mangani etj.) është përqendrimi i tyre
që përcakton në se është në përmbajtjen e caktuar natyrore, ose në se
është vërtet lëndë ndotëse. Lëndët që ulin sasinë e oksigjenit mund të
jenë natyrore, si lëndë bimore (p.sh. gjethe dhe barishte), por edhe lëndë
kimike të prodhuara nga njeriu. Lëndë të tjera kimike natyrore ose të
prodhuara nga njeriu mund të shkaktojnë turbulli, e cila pengon dritën
dhe rritjen e bimëve, si dhe bllokon velëzat e peshqve.
Shumë nga lëndët kimike janë helmuese. Patogjenët mund të shkaktojnë
sëmundje që vijnë nga konsumi i ujit, si tek njeriu dhe tek kafshët.
Ndryshimi i cilësisë fiziko-kimike të ujit mund të përfshijë aciditetin
(ndryshime në pH-it), përcjellshmërinë elektrike, temperaturën dhe
eutrofikimin, pra shtimi i lëndëve ushqyese (azotit dhe fosforit) në trupin
ujor.
Ndotësit kimikë mund të jenë lëndë inorganike dhe organike. Duke iu
referuar më shumë ujërave shqiptare ndotësit inorganikë të ujit janë:
1) Pezullitë (sedimentet) nga shplarjet nga sheshet e ndërtimit, nga
shpyllëzimet dhe aktivitete të tjera që përdorin zjarret ose kullotjet e
pakujdesme dhe të tepruara;
2) Plehërimi (eutrofikimi) me lëndë ushqyese – nitrate dhe fosfate
– nga ujërat e patrajtuara urbane, dhe nga shpëlarjet e tokave
bujqësore, si dhe nga përdorimet industriale;
3) Shkarkimet kimike nga mbetjet e industrisë, nga metalet e rëndë
nga mjetet motorike (nëpërmjet shplarjes urbane nga rreshjet) dhe nga
ndotja acide e shkaktuar nga shkarkimet industriale, veçanërisht
dyoksidi i squfurit (SO2) nga termocentralet ose fabrikat e pasurimit të
mineraleve.
204
Ka disa ndikime dytësore që rrjedhin jo nga vetë ndotësi fillestar, por nga
kushtet anësore që shkakton prania e tij. Shembull i tillë është ngarkesa
me lëndë të ngurta pezull (sedimente) që vjen nga shplarja që i bëhet
sipërfaqes së tokës nga reshjet, të cilat pengojnë depërtimin e dritës në
kolonën e ujit, duke ulur fotosintezën e bimëve ujore, ose duke dëmtuar
velëzat e peshqve.
Miho et al. (2005)4
kanë vënë në dukje se lëndët e ngurta pezull në ujërat e
lumenjve të Ultësirës Bregdetare Adriatike ishin mesatarisht 113.6 mg/L
(Fig. 5-3), në të shumtën e rasteve mbi 25 mg/L, vlera kufi e standardit të
BE-së 2006/44/EC për peshqit. Kjo tregon se sedimentet janë ndotësi
kryesor i lumenjve të kësaj Ultësire, e shkaktuar kjo nga shpyllëzimet
masive dhe nga përdorimi i keq i tokës në pellgjet ujëmbledhës të këtyre
lumenjve.
Ndotësit organikë të ujit mund të përfshijnë: detergjentët;
desinfektueseit e prodhimeve të ndryshme, si disinfektimi kimik i ujit të
pijshëm, si p.sh. kloroformi; shkarkimet nga përpunimi i ushqimeve, të
cilat mund të përshijnë lëndë që harxhojnë oksigjen, yndyra dhe graso;
insekticide dhe herbicide, seri e madhe e lëndëve organoklorure dhe
lëndëve të tjera kimike; hidrokarburet e naftës, përfshirë dhe lëndë
djegëse (benzinë dhe naftë për djegie) dhe vajra lubrifikues (vajra
motorrike), dhe lëndë të tjera djegëse, të mbledhura nga shplarjet e
rreshjeve; mbetje lëndësh drurore dhe shkurrore nga përpunimi i
drurit; lëndë organike të avullueshme (VOCs, volatile organic compounds),
si tretësit industrialë, nga ruajtja jo si duhet. Tretësit e kloruar të cilët janë
me dendësi në fazë të lëngët jo-ujore (DNAPLs, dense nonaqueous phase
liquid) mund të shkojnë në fund të ujëmbledhësave, për shkak se nuk
përzihen mirë me ujin dhe janë më te rëndë se uji. Lëndë kimike të
ndryshme që gjejnë përdorim në prodhimet e higjenës personale dhe
të kozmetikës.
4 Miho A., Cullaj A., Hasko A., Lazo P., Kupe L., Schanz F., Brandl H., Bachofen R.,
Baraj B., 2005: Gjendja mjedisore e disa lumenjve të Ultësirës Adriatike Shqiptare. /
Environmental state of some rivers of Albanian Adriatic Lowland. Tirana University,
Faculty of Natural Sciences, Tirana (In Albanian with a summary in English): 1-267
(http://www.unitir.edu.al/doc/fshn/ALB-RIVERS-WEB-PDF/000a-ALBRIVERS-
Pasqyra-Content.htm)

205

37 34
53
73
117
85
115
137 143 142 143
111
286
0
50
100
150
200
250
300M
at(Shkopet)Fan
(R
ubik)
M
at(M
ilot)Tiranë
(Brar)
Lanë
(K
ashar)
Ishëm
(Fushë-Krujë)
Shkum
bin
(Labinot-Fushë)
Shkum
bin
(Papër)
Shkum
bin
(R
rogozhinë)O
sum
(Berat)
O
sum
(U
ra-Vajgurore)G
janicë
(Fier)
Sem
an
(M
brostar)
Figura 5-3: Vlera mesatare (mg/L) e lëndëve të ngurta pezull (TSS) në
lumenjtë e Ultësirës Bregdetare Adriatike, mesatare e 7 matjeve të ndryshme
gjatë periudhës maj 02 - mars 04; me vijë të ndërprerë është kufiri i lejuar i
TSS-së, 25 mg/L, për ujërat sipërfaqësore sipas Standardit të BE-së 2006/44
mbi peshqit (Miho et al., 2005).
Figura 5-4: Ndotje pamore nga
lumenj shqipatarë.
Nuk mund të harrohet në ujë edhe
ndotja makroskopike pamore, e
zakonshme në lumenjtë shqiptarë;
kjo përfaqësohet nga objekte
ndotëse të mëdha të dukshme
(Fig. 5-4) – shpesh të njohura si
sende notuese në ujërat vërshyes
të rreshjeve ose dhe të zonës
bregdetare. Hedhurina të ngurta
(p.sh. kartona, sende plastike ose
mbeturina ushqimore) të hedhura
në tokë me vend e pavend, shpesh
buzë brigjeve, dhe të mbledhura
nga rreshjet gjatë kullimit të
ujërave, ose notojnë shpesh
rastësisht në sipërfaqe të ujërave;
në zonat bregdetare cilësia e ujit
206
ndikohet edhe nga mbeturina të anijeve të mbytura ose objektesh të tjera
të braktisura në ujë.
Në raste të caktuara ujërat mund të pësojnë edhe shqetësime termike.
Ndotja termike është ngritja ose ulja e temperaturës së trupit ujor nga
ndikimi i njeriut. Temperaturat e larta shkaktohen shpesh nga përdorimi i
ujit si ftohës në termocentrale dhe linja të tjera industriale. Kjo mund të
ndikojë në uljen e oksigjenit (nga e cila mund të ngordhin peshqit).
Ndryshimet e temperaturës mund të ndikojnë në ndryshime të strukturës
biologjike të ekosistemit, si p.sh. në pushtimin prej llojeve termofile.
Shplarjet urbane mund të rritin, gjithashtu, temperaturën e ujërave
sipërfaqësore. Ndotja termike mund shkaktohet, gjithashtu, nga
shkarkimi i ujërave shumë të ftohta nga fundi i ujëmbledhësave në ujërat
më të ngrohta të lumenjve, e pranishme kjo dukuri në disa pjesët fushore
të lumenjve shqiptare, si Drini dhe Buna, Mati, Bistrica etj..
5.4. Transporti dhe reaksionet kimike të ndotësve të ujit
Shumë nga ndotësit e ujit transportohen nga lumenjtë drejt deteve dhe
oqeaneve. Duke përdorur model hidrologjike transporti, në disa zona ky
ndikim mund të vihet re disa qindra kilometra larg nga
grykëderdhja. Për këtë sot egzistojnë edhe modele të përparuara
kompiuterike (SWMM ose DSSAM), të cilët mund të saktësojnë fatin e
ndotësve në një sistem ujor. Gjithashtu, kjo gjë mund të vihet re edhe
duke përdorur lloje indikatore që ushqehen duke flitruar ujin, si p.sh.
kopepodët. P.sh. ngarkesa më e madhe me lëndë helmuese nuk është
vërejtur drejtpërdrejt në grykëderdhjen e lumit Hudson (SHBA), por 100
km më në jug; nevojiten vetëm disa ditë që kjo ngarkesë të vendoset në
indet e gjallesave planktonike; më në jug akoma është vënë re varfërim
me oksigjen, shkaktuar nga shpërbërja oksiduese e lëndëve organike dhe
nga lulëzimet e algave, nga ushqyesit e tepërt dhe nga shpërbërja (vdekja)
e qelizave algale. Këtu janë vënë re ngordhje peshqish dhe molusqesh,
pasi lëndët helmuese ngjiten në nivelet ushqyes tek peshqit e vegjël që
ushqehen me kopepodë, më sipër tek peshqit e mëdhenj që ushqehen me
peshq më të vegjël etj. Në çdo ngjitje të mësipërme në zixhirin ushqyes
ndodh përqendrimi i ndotësve, si i metaleve të rëndë (p.sh. zhivës) dhe
lëndëve organike të qëndrueshme (POPs, persistent organic pollutants, si p.sh.
DDT); këtë dukuri më parë e kemi quajtur biozmadhim, e cila është

207
vazhdim i mëtejshëm i bioakumulimit nëpër nivelet ushqyese të
ekosistemit (shih kreun III).
Vorbuj të gjerë në dete dhe oqeane mbledhin mbeturinat e ngurta
notuese. Për shembull, në vorbullën e Paqësorit Verior mendohet të janë
mbledhur sasi e madhe mbeturinash, të cilat mund të tejkalojnë 100 herë
madhësinë e Teksasit. Shumë nga këto mbetje jetëgjata kalojnë brenda
stomakut të shpendëve dhe kafshëve të tjera detare (p.sh. peshqit dhe
gjitarët ujorë), duke shkaktuar bllokimin e rrugëve të aparatit tretës,
mungesën e oreksit dhe dobësim nga të pangrënit. Shumë lëndë kimike i
nënshtrohen shpërbërjes ose ndryshimeve kimike vepruese, veçanërisht
gjatë periudhave të gjata në ujërat fundore të ujëmbledhësve. Një klasë e
njohur e lëndëve të tilla kimike është ajo e hidrokarbureve të kloruara
(PCB-të), si trikloreetileni (që përdoret në pastrimin industrial të metaleve
dhe prodhimet elektronike) dhe tetrakloretileni që përdoret në industrinë
e pastrimit në të thatë. Së fundi është bërë e mundur pastrimi në të thatë
me dioksid karboni të lëngët, që shmang përdorimin e gjithë lëndëve
kimike. Të dya lëndët e sipërpërmendura (tri- dhe tetra-kloretileni) të cilat
vetë janë lëndë kancerogjene (shih kreun IV), i nënshtrohen reaksioneve
të shpërbërjes së pjesore, duke formuar lëndë të reja të rrezikshme
(përfshirë dikloretilenin dhe klorurin e vinilit).
Ndotja nëntokësore është shumë më e vështirë të vlerësohet se ndotja
sipërfaqësore, për shkak se ujërat nëntokësore mund të përshkojnë largësi
të mëdha nëpërmjet rrugëve ujore (akuifereve) të padukshme. Akuifere
joporoze, si argjilat, mund të pastrojnë ujin pjesërisht prej baktereve nga
një filtrim i thjeshtë (adsobim dhe absorbim), hollim, dhe në disa raste
veprim kimik dhe aktivitet biologjik; megjithatë, në disa raste ndotësit
mund të transformohen mirë në ndotës të tokës. Ujërat nëntokësore që
lëvizin nëpër të çara dhe guva nuk filtrohen; këta ujëra mund të
transportojnë lehtë si dhe ujërat sipërfaqësore. Në të vërtetë, kjo mund të
rëndohet më tej nga prirja që ka njeriu pët të përdorur gropat natyrore si
vende për hedhjen e mbeturinave, në zonat me topografi karstike.
208
5.5. Rrjeti rregullator ndërkombëtar për cilësinë e ujërave
Në vendet e zhvilluara, vëmendja kryesore e legjislacionit dhe e
përpjekjeve për të kontrolluar ndotjen e ujërave në disa nga
dhjetëvjeçarët e kaluar ishte përqendruar në burimet e përqendruara.
Meqë shumë prej burimeve të përqendruara janë vënë nën kontroll,
kryesisht me anë të impianteve të pastrimit, vëmendje gjithnjë dhe më e
madhe po tregohet ndaj kontrollit të shkarkimit të ujërave gjatë
shirave dhe ngarkesës së shpërndarë (NPS).
Në Angli ka të drejta ligjore të zakonshme (të drejta civile) për të
mbrojtur kalimin e ujërave nëpër një terren të caktuar duke e lënë të
paprekur si në cilësi dhe në sasi. Ligje penale që fillojnë që nga shekulli i
16-të kanë luajtur një farë roli në kontrollin e ndotjes së ujërave; por
gjendja vihet përfundimisht nën kontroll me Aktet mbi Lumenjtë (1951-
1961) ku sanksionohet vendosja e një kontrolli sistematik mbi ndotjen e
ujit. Këto ligje u përforcuan dhe zgjeruan në Aktin e Kontrollit të
Ndotjes (1984) i cili është përmirësuar dhe ndryshuar nga një sërë aktesh
të tjera. Sipas këtyre ligjeve, konsiderohet akt kriminal, si ndotja e një
liqeni, lumi, i ujërave nëntokësore ose i det, ose shkarkimi i ndonjë lëngu
në këto trupa ujorë pa autorizimin e duhur. Në Angli dhe Uells këto leje
jepen nga Agjencia Mjedisore (EA) dhe në Skoci nga SEPA (Scotish
Environmental Protection Agency).
Në SHBA shqetësimet mbi ndotjen e ujërave fillojnë nga ligjet shtetërore
kundër ndotjes në gjysmën e dytë të shekullit të XIX-të, pasuar më pas
nga legjislacioni federal në fuqi në 1899. Sipas ligjit federal mbi lumenjtë
dhe portet (1899) ndalohet shkarkimi i çfardo lloj mbetje në afërsi ose
brenda çdo lumi, liqeni, rrjedhje ose çdo lloj trupi tjetër ujor të
lundrueshëm brenda vendit, ose në çdo tributar të tyre, në rast se nuk
është pajisur me lejen e duhur. Ligji mbi kontrollin e ndotjes së ujit
(1948) synonte në zvogëlimin më tej të ndotjes së ujërave, edhe pse ky
nuk ndikoi shumë dukshëm në uljen e ndotjes. Rritja e shkallës së
ndërgjegjësimit publik dhe shqetësimet për kontrollin e ndotjes së ujit
detyroi Kongresin të rishohë edhe një herë këtë ligj dhe ta amendojë
(1972) me të mirënjohurin Akti i Ujit të Pastër (CWA, Clean Water Act),
në cilin u vendosën mekanizmat themelorë për kontrollin e ndotjes së
përqendruar. Ligji autorizonte Agjencinë e Mbrojtjes së Mjedisit (EPA,

209
United States Environmental Protection Agency) të publikonte dhe vinte në
zbatim standardet mbi shkarkimet e ujërave urbane dhe industriale nga
impiantet e pastrimit. Ligji vazhdoi me kërkesën që EPA dhe shtetet të
zbatonin standardet mbi cilësinë e ujërave sipërfaqësore. Në ligj u përfshi
autorizimi prej Kongresit për financimet e mëdha publike për ndërtimin e
impianteve bashkiake të pastrimit. Por ligji i vitit 1972 nuk vendosi
standarde të njëjta për burimet e shpërndara të ndotjes.
Direktiva Evropiane e Rrjetit të Ujërave (WFD 60/EC, 2000; Water
Framework Direktive)5
është dokumenti më i rëndësishëm i miratuar nga
Bashkimi Evropian për të siguruar ujëra të pastëra në Evropën e
Bashkuar. Sipas WFD synohet që vendet e BE-së gjithë ujërat
sipërfaqësore duhet të kenë cilësinë ‘mirë’ brenda vitit 2015. Ndër të
tjera Direktiva synon në menaxhimin e integruar të baseneve
ujëmbledhës për gjithë lumenjtë e BE.
Për plotësimin e detyrimeve përkatëse subjektet ndotëse në çdo rast
duhet të hartojnë programe masash teknike, teknologjike dhe
organizative, të cilat kontrollohen nga organi që ka liçensuar veprimtarinë
e tyre, si dhe nga strukturat e organeve të qeverisjes vendore. Personat
fizikë dhe juridikë që trajtojnë ujërat e ndotura janë të detyruar të
përdorin teknika të përshtatshme dhe ujërat e shkarkimit të plotësojnë
kërkesat e standardeve për këtë qëllim. Ata janë përgjegjës për dëmtimet
e shkaktuara në shëndetin e njeriut dhe mjedisin rrethues.
Sipas WFD 2000/60, indikatorët kryesorë që duhet të maten për të
vlerësuar cilësinë ekologjike të ujërave sipërfaqësore janë: indikatorët
biologjikë (si makroinvertebrorët, makrofitet, fitoplanktoni dhe
pigmentet fotosintetike), parametrat përshkrues fiziko-kimikë (si
oksigjeni i tretur, pH, alkaliniteti, temperatura etj.), përqendrimi i
lëndëve ushqyese (si fosfori, azoti, karboni organik etj.), si dhe prurja
dhe niveli i ujit (Heinonen, 2000).
5 2000/60/EC: The Water Framework Directive - integrated river basin management
for Europe. Directive 2000/60/EC of the European Parliament and of the Council
establishing a framework for the Community action in the field of water policy, adopted
on 23 October 2000. (http://ec.europa.eu/environment/water/water-
framework/index_en.html)
210
Tabela 5-1: Kufij të lejuar dhe të detyrura të disa parametrave fiziko-kimikë
të standardit të BE-së 2006/44 mbi peshqit
Ujëra Salmonide Ujëra Cyprinide
Parametrat
Vlera e lejuar
Vlera e
detyruar
Vlera e lejuar
Vlera e
detyruar
Lëndët pezull (TSS, mg/L) ≤ 25 ≤ 25
pH 6 - 9 6 - 9
Oksigjen i tretur (O2, mg/lL)*
50% ≥ 9
100% ≥ 7
50% ≥ 9
50% ≥ 8
100% ≥ 5
50% ≥ 7
Fosfate (PO4, mg/L) ≤ 0.2 ≤ 0.4
Nitrite (NO2, mg/L) ≤ 0.01 ≤ 0.03
Amoniumi total (NH4, mg/L) ≤ 1 ≤ 0.04 ≤ 1 ≤ 0.2
Shënim: * përqindja e rasteve të matura
Tabela 5-2: Kufij të cilësorë të disa parametrave mikrobilogjikë standardit
të BE-së ISO 6222:1999 për ujërat e rrjedhshme sipërfaqësore dhe mbi
peshqit
EU Standard ISO 7899-1
Microbiology
Sumë i mirë I mirë I keq Shumë i keq
Koliforme fekale, CFU/100 ml 250-500 500-1’000 1’000-2’000 mbi 2’000
Koliforme totale, CFU/100 ml 1’250 2’500 5,000 10’000
Direktiva 2006/44 (2006)6
mbi peshqit cakton dy kufij të detyrueshëm
(mandatory) dhe të rekomanduar (guide) për mbrojtjen dhe përmirësimin e
cilësisë së ujërave sipërfaqësore (të rrjedhshme ose të qeta), për të
ndihmuar zhvillimin normal të peshqve: ujëra për rritjen e peshqve
Salmonidae (familja e troftave) dhe ujëra për rritjen e peshqve Ciprinidae
(familja e krapit).
6 Direktiva mbi peshqit (Fish Directive 2006/44/EC) (Tab. 5-2): Direktiva
2006/44/EC e Parlamentit dhe Këshilli Evropian mbi cilësinë e ujërave të ëmbëla që
kanë nevojë për mbrojtje ose përmirësim me qëllim që të sigurojnë mbijetesën e
peshqve. Fletore Zyrtare e Bashkimit Evropian. 264/20—264/31
(http://rod.eionet.europa.eu/show.jsv?id=626&mode=S)

211
Tabela 5-3: Kufij të lejuar dhe të detyrur të disa parametrave të standardit
të BE-së 1970/440 mbi ujërat që përdoren për pirje
A1 A2 A3
Parametrat
G I G I G I
pH 6-5-8.5 5.5-9 5.5-9
Lëndët e ngurta pezull (TSS), mg/L 25
Temperatura, ˚C 22 25 (O) 22 25 (O) 22 25 (O)
Përcjellshmëria, µS/cm (20˚C) 1000 1000 1000
Nitrate, mg/L NO3 25 50 (O) 50 (O) 50 (O)
Hekuri, mg/L Fe 0.1 0.3 1 2 1
Sulfatet, mg/L SO4
2-
150 250 150 250 (O) 150
250
(O)
Kloruret, mg/L Cl
-
200 200 200
Fosfatet, mg/L P2O5 0.4 0.7 0.7
Ngopja me oksigjen të tretur, %O2 >70 >50 >30
Kërkesa biologjike për oksigjen
(BOD5), mg/L O2
<3 <5 <7
Amoniumi, mg/L NH4
+
0.05 1 1.5 2 4 (O)
Koliformet totale (37˚C), kol./100 ml 50 5’000 50’000
Koliformet fekale, koloni/100 ml 20 2’000 20’000
Streptokoket fekale, koloni/100 ml 20 1’000 10’000
*Kategoria A1, përpunim i thjeshtë - filtrim i shpejtë dhe dezinfektim; A2, përpunim i
zakonshëm - paraklorim, koagulim, flokulim, dekantim, filtrim, dezinfektim përfundimtar me
klorim; A3, përpunim i thellë - klorim deri në pikën kritike, koagulim, flokulim, dekantim, filtrim,
përpunim me karbon aktiv, ozonim dhe klorim përfundimtar. I, detyrueshme (imperative);
G, udhëzuese (guide); O, përjashtime sipas kushteve klimatike ose gjeografike.
Në këtë direktivë jepen edhe llojet e metodave të matjeve dhe të
analizave kimike si dhe shpeshtitë minimale të matjeve dhe të marrjes së
mostrave për çdo parameter. Me qëllim orientues, në tabelën 5-1 jepen
kufijtë e lejuar dhe të detyruar vetëm për disa prej parametrave fiziko-
kimikë më të rëndësishëm të standardit të BE-së 2006/44 mbi peshqit.
Kurse në tabelën 5-2 jepen kufijtë të cilësorë të standardit të BE-së ISO
212
6222:19997
për disa parametrave mikrobiologjikë për ujërat e
sipërfaqsore.
Standardi i BE-së 75/4408
përcakton tre kategori të cilësisë së ujërave
sipërfaqësore që shfrytëzohen për ujë të pijshëm. Në Shtojcën II (Annex
II) të këtij standardi jepen vlerat kufij përkatëse për 46 parametra fiziko-
kimikë. Në tabelën 5-3 jepen vetëm disa nga parametrat më të
rëndësishëm. Sipas standardit të BE-së 1975/440, ujërat që i përkasin
kategorisë A1 kanë nevojë vetëm për përpunim të thjeshtë të ujit për
pirje- filtrim i shpejtë dhe dezinfektim; ujërat e kategorisë A2 kërkojnë
përpunim të zakonshëm - paraklorim, koagulim, flokulim, dekantim,
filtrim, dezinfektim përfundimtar me klorim; për ujërat e kategorisë A3,
kërkohet përpunim i thellë - klorim deri në pikën kritike, koagulim,
flokulim, dekantim, filtrim, përpunim me karbon aktiv, ozonim dhe
klorim përfundimtar.
Organizata për Bashkëpunimin dhe Zhvillimin Ekonomik (OECD,
2006)9
ka përpunuar në vitin 1982 një vlerësim monitorues dhe kontroll
shumë të gjerë të eutrofikimit të ujërave natyrore. Studimi i OECD-së
(2006) pranohet gjerësisht si sistem për klasifikimin dhe menaxhimin e
gjendjes së ushqyesve në liqenet e Evropës dhe Amerikës së Veriut;
përfundimi kryesor i tij është se përmbajtja e fosforit është element
kufizues i nivelit të biomasës së algave (Chl a) për shumicën e liqeneve.
7 ISO (2010): TC 147/SC 4 - Microbiological methods: ISO 6222:1999: Water quality -
Enumeration of culturable micro-organisms - Colony count by inoculation in a nutrient
agar culture medium. International Organization for Standardization. Geneva,
Switzerland.
(http://www.iso.org/iso/iso_catalogue/catalogue_tc/catalogue_tc_browse.htm?commi
d=52944)
8 Direktivat mbi ujn e pijshëm (Abstraction of Drinking Water Directive): Direktiva e
BE-së 1975/440/EEC në lidhje me cilësinë që duhet të kenë ujërat sipërfaqësore që
përdoren për ujë të pijshëm tek Shtetet Anëtare të BE-së, e amenduar nga Direktiva
1979/869/EEC (kjo e amenduar më tej nga Direktiva 1981/855/EEC dhe Rregulli
807/2003/EC) dhe të dyja të amenduara nga Direktiva 1991/692/EEC (kjo e
amenduar më tej nga Rregulli 1882/2003/EC).
(http://rod.eionet.europa.eu/instruments/202)
9 OECD (Ed.) (2006): Water Management. Research of the Organization for Economic
Co-Operation and Development (OECD). Soil & Water Conservation Society of Metro
Halifax (SWCSMH). (http://lakes.chebucto.org/TPMODELS/OECD/management.html)

213
Modeli Menaxhues i OECD-së ndan liqenet në pesë klasa ushqyese:
ultra-oligotrof, oligotrof, mesotrof, eutrof dhe hipertrof, mbështetur në
nivelin e përmbajtjes së ushqyesve (azot dhe fosfor) dhe biomasës së
algave: OECD jep dy sisteme klasifikimi, ose si quhen ndryshe ‘modele
diagnostikimi’ të liqeneve: (1) sistemi me kufij të përcaktuar (fiks) dhe (2)
sistemi me kufij të hapur. Në tabelën 5-4 janë treguar vlerat kufi të
përcaktuar të cilat janë mesataret e të gjitha matjeve vjetore, por duke
hequr vlerat jashtë një zone që shtrihet deri në dyfishin e shmangies
standarde (të njehësuar para heqjes së këtyre matjeve).
Tabela 5-4: Klasifikimi i gjendjes ushqyese për liqenet e ujërave të ëmbël të
temperuar, mbështetur në një sistem me kufij të përcaktuar (Fixed Boundary
System) (sipas Bellinger & Sigee, 2010)10
Ushqyesit, mg/m
3
ose µg/L
Klorofili a, mg/m
3
ose µg/L
Tejpamja ose
Disku Secchi, mKlasa
ushqyese
P-
Total
Orto-
fosfatet
DIN Mesatare Maksimale
Vëllimi i
algave
planktonike
(% ujore) Mesatare Minimale
Ultra-
oligotrof
< 4 < 1.0 < 2.5 0.12 > 12 > 6
Oligotrof 4 - 10 < 2 < 10 1 - 2.5 2.5 - 8 0.4 12 - 6 > 3
Mesotrof
10 -
35
2 - 5
10 –
30
2.5 - 8 8 - 25 0.6 – 1.5 6 - 3 3 - 1.5
Eutrof
35 -
100
5 - 100
30 -
100
8 - 25 25 - 75 2.5 - 5 3 - 1.5 1.5 - 0.7
Hipertrof > 100 > 100
>
100
> 25 > 75 > 5 < 1.5 < 0.7
Liqenet janë klasifikuar sipas përqendrimit mesatar të ushqyesve dhe prodhimtarisë së
fitoplanktonit. Vlerat kufij janë kryeisht sipas OECD (1982), me përjashtim të ortofosfateve dhe
të azotit inorganik të tretur (DIN, dissolved inorganic nitrogen) që janë sipas Publikimit të
Standardeve Teknike (1982; Technical Standard Publication); fosfori i përgjithshëm (P-total)
dhe klorofili jepet sipas vlerës mesatare vjetore; ortofosfatet dhe Din jepen si përqendrimi
mesatar në ujërat sipërfaqësore gjatë periudhës së shtresimit veror; vëllimi i përgjithshëm (%
ujore) i algave planktonike janë vlerat mesatare gjatë stinës së rritjes për liqenet norvegjezë
(Brettum, 1989).
10 Bellinger G. D., Sigee C. D. (2010): Freshwater Algae: Identification and Use as
Bioindicators. John Wiley & Sons, Ltd. ISBN: 978-0-470-05814-5 (http://www.wiley-
vch.de/publish/en/books/bySubjectLS00/bySubSubjectLS50/0-470-05814-
5/?sID=2s11ov3cgptvskmn48smlf1op1)
214
Agjencia e Mbrojtjes së Mjedisit në Shtetet e Bashkuara të Amerikës (US
EPA, Environmental Protection Agency) rekomandon përdorim të kombinuar
të parametrave shkaktarë (si fosfori dhe azoti), me parametrat pasojë
(si klorofilet, turbullia, oksigjeni i tretur), si dhe me treguesit e gjendjes
ushqyese, që varen nga sasia e biomasës në mjedisin ujor (p.sh. TSI,
Trophic State Index). Vlen të theksojmë se për moitorimin e ujërave janë të
rëndësishme edhe Metodat Standarde,11
të botuara vazhdimisht nga
Shoqata Amerikane e Shëndeti Publik (APHA, American Public Health
Association).
5.6. Monitorimi i biologjik cilësisë së ujërave
Një program monitorues i cilësisë së ujërave duhet të mbajë gjithmonë
parasysh tipin e përdorimit të tokës në pellgun ujëmbledhës, burimet dhe
ndotësit që e shoqërojnë; megjithëse secili rast duhet të ketë veçoritë e
veta, të dhëna orientuese janë listuar në tabelën 5-5. Në kreun I janë
trajtuar më hollësisht parametrat e mundshëm të monitorimit të cilësisë
së ujërave sipërfaqësore të ëmbla, ujërave tranzitore (transitional waters)
(lagunave dhe mjediseve të tjera bregdetare) dhe të ujërave detare, të
ujërave sipërfaqësore dhe nëntokësore dhe të sedimenteve.
Ndotja e ujit mund të analizohet nëpërmjet disa grupeve metodash të
gjera: fizike, kimike dhe biologjike. Shumica e metodave kërkojnë
marrjen e mostrave, të pasuara nga teste analitike të specializuara. Disa
metoda mund të bëhen drejtpërdrejt në vend (in situ), pa pasur nevojë
për grumbullim mostrash, si p.sh. temperatura. Agjencitë qeveritare dhe
institucionet kërkimore kanë botuar metoda të standardizuara për teste
analitike për të lehtësuar krahasimin e rezultateve që merren nga analiza
që kryhen nga studime të ndryshme.
Marrja e mostrave të ujit për analiza fizike ose kimike mund të bëhet me
mënyra të ndryshme, në varësi të saktësisë që nevojitet dhe në tiparet e
ndotësit. Shumë ngjarje të ndotjes janë shumë të kufizuara në kohë, më
shpesh të shoqëruara me reshjet. Për këtë arsye mostrat përfaqësuese, por
11APHA (2005): Standard Methods for the Examination of Water and Wastewater. 21st
Edition. Publisher: American Public Health Association (APHA), American Water
Works Association (AWWA) & Water Environment Federation (WEF), Washington,
DC (http://www.standardmethods.org/)

215
jo të vazhdueshme (me shkëputje në kohë: grab samples) janë shpesh të
papërshtatshme për të vlerësuar plotësisht nivelet e ndotjes nga ana
sasiore. Për të mbledhur këto të dhëna, shkencëtarët përdorin shpesh
pajisje automatike mostrash, të cilat pompojnë sasi uji në kohën ose gjatë
periudhës së shkarkimit të ndotësve.
Tabela 5-5: Hartimi i një programi monitorues të ujërave.
Burimi Ndotësit kimikë më të zakonshëm që e shoqërojnë
Tokë bujqësore Turbulli dhe lëndë të ngurta, fosfor dhe nitrate, temperaturë
Shfrytëzim pyjor Turbulli dhe lëndë të ngurta, temperature
Kullotë Baktere fekale, turbulli, fosfor dhe nitrate, temperaturë
Shkarkime
industriale
Temperaturë, përcjellshmëri, lëndë të ngurta, lëndë
helmuese, pH,
Miniera pH, alkalinitet, lëndë totale të tretura
Sisteme septike
Baktere fekale (p.sh. Escherichia coli, Enterococcus), nitrate,
fosfate, kërkesë kimike dhe biologjike për oksigjen të tretur,
përcjellshmëri, temperaturë
Impiante pastrimi të
ujërave të zeza
Kërkesë kimike dhe biologjike për oksigjen të tretur, turbulli,
përcjellshmëri, nitrate, fosfate, temperaturë, baktere fekale,
lëndë të ngurta, pH
Ndërtim
Turbulli, temperaturë, kërkesë kimike dhe biologjike për
oksigjen të tretur, lëndë të ngurta dhe helmuese
Shplarje urbane
Turbulli, fosfate dhe nitrate, temperaturë, kërkesë kimike dhe
biologjike për oksigjen të tretur, përcjellshmëri
Marrja e mostrave për vlerësimin biologjik ka të bëjë me mbledhjen e
bimëve dhe/ose kafshëve nga trupi ujor. Në varësi të tipit të vlerësimit,
organizmat mund të përcaktohen në vend gjatë biovëzhgimit (biosurveys)
(numërimi i popullatës) dhe mund të lëshohen sërish në trupin ujor, ose
ato mund të mblidhen dhe çohen në laborator për të përcaktuar shkallën
helmuese.
Analizat fizike të ujit përfshijnë temperaturën, përqendrimi i lëndëve të
ngurta pezull dhe turbullia. Analizat kimike të ujit mund të kryhen duke
u mbështetur në metodat e kimisë analitike. Për këtë ekzistojnë shumë
216
metoda analizash të botuara dhe standarde kombëtare ose
ndërkombëtare, si për lëndët inorganike dhe ato organike. Metodat më të
përdorura shpesh përfshijnë pH, kërkesën biologjike për oksigjen (BOD,
biologcal oxygen demand), kërkesën kimike për oksigjen (COD, chemical oxygen
demand), ushqyesit (nitrate dhe lëndët e fosforit), metalet (përfshirë
bakrin, zinkun, kadmiumin, plumbin dhe mërkurin), vajrat dhe grasot,
hidrokarburet e përgjithshme të naftës (TPH, total petroleum hydrocarbons)
dhe pesticidet.
Analizat biologjike bëhen për të monitoruar shëndetin e ekosistemeve
ujorë, bëhen analiza biologjike duke përdorur indikatorët bimorë,
shtazorë dhe/ose mikrobikë. Indikatorë të tillë përdoren edhe për të
vlerësuar me rrugë kimike shkallën e grumbullimit (bioakumulimit dhe
biozmadhimit) të metaleve të rëndë, të lëndëve të tjera inorganike ose
organike brenda indeve të këtyre gjallesave indikatore; si të tillë përdoren
inde të marra nga likenet, myshqet, alga të ndryshme, lëvorja e bimëve
ose pjesë të tjera të trupit bimor, nga inde të ndryshme shtazore, si mëlci,
muskuj, ndonjëherë i gjithë trupi (kopepodë) ose i gjithë shoqërimi
(zooplankton). Studime të tjera kryhen duke përdorur metoda të
ndryshme biovëzhguese dhe llogaritje e treguesve të ndryshëm
biologjikë ose të gjendjes ushqyese, si treguesi saprobik, treguesit
ushqyes të diatomeve, treguesi i integritetit biologjik, treguesi i
ndryshueshmërisë, treguesi biologjik i likeneve etj.
Më poshtë do të flasim më hollësisht për aspekte të ndryshme të
monitorimit biologjik të ujërave. Theksojmë se secila metodë studimi ose
fushë e caktuar kërkimore është së pari në funksion të secilës zonë
monitoruese dhe të stacioneve monitoruese në përbërje të saj, të tipeve
të ndotjes, të burimeve të saj, të ndikimit të tyre në biotë ose në
shëndetin e njeriut. Kuptohet, sa më shumë nga aspektet e monitorimit
biologjik të vlerësohen aq më mirë njihet gjendja e mjedisit, por në
shumë raste zgjidhen kombinimet më të mira të mundshme të tyre.

217
5.7. Komunitetet bentike si indikatorë të cilësisë së ujërave
Monitorimi biologjik është aktivitet i rëndësishëm në lumenj, liqene, ujëra
tranzicioni dhe ato bregdetare, krahas matjes së parametrave kryesorë
fiziko-kimikë. Makrofitet dhe diatometë, invertebrorët dhe peshqit janë
grupet kryesore të gjallesave që shërbejnë si indikatorë të gjendjes së
mjediseve ujore; prania, gjendja dhe numri i llojeve të algave, bimëve të
larta, peshqve, insekteve dhe llojeve të tjera ujore mund të japë një
informacion të saktë mbi shëndetin e një trupi ujor të caktuar, si p.sh. të
një lumi, përroi, liqeni, kënete, estuari etj.
Tregues i rëndësishëm i cilësisë së ujërave janë komunitete e gjallesave
bentike. Këto janë gjallesat që jetojnë brenda, mbi ose afër fundit të
trupave ujore. Zona bentike përbën fundet e mjediseve ujore që shtrihen
nga zona e baticës/zbaticës në mjediset detare deri në fundet e detit të
hapur tej tabanit kontinetal, e deri në fundet e thella (abise). Përbërja e
gjallesave bentike ndikohet dukshëm nga thellësia e ujit, temperatura dhe
kripshmëria, nga tipi i substratit, si dhe nga shumë faktorë të tjerë
mjedisorë ose nga shqetësime të krijuara nga aktiviteti i njeriut.
Gjallesat bentike dallohen nga madhësia në makrobentos, meiobentos
dhe mikrobentos. Makrobentosi përbëhet nga gjallesa më të mëdha se
0.5 mm gjatësi, relativisht të dallueshme edhe me sy të lirë ose me një
lupë të thjeshtë. Shembuj janë krimbat poliketë, molusqet bivalvë,
ekinodermatët, anemonet detare, koralet, sfugjerët, turbelarët, dhe
krustace të mëdha, si gaforret, aragostat etj. Meiobentosi përbëhet nga
gjallesa me përmasa më të imta, më të vogla se 0.5 mm, por më të mëdha
se 32 µm. Për studimin e tij është i nevojshëm stereomikroskopi ose
objektivat e vegjël të mikroskopit optik. Shembuj janë nematodët,
foraminiferët, tardigradët, gastrotrikët, dhe krustace të vogla si kopepodët
dhe ostrakodët. Mikrobentosi përbëhet nga gjallesa mikroskopike, me
përmasa më të vogla se 32 µm, të dallueshme vetëm në mikroskop optik
të pajisur me objektiv deri në 100x. Shembuj janë bakteret, diatometë
(përbërëse të perifitonit), ciliatët, amebat, flagjelatët.
218
5.8. Perifitoni si indikator biologjik i cilësisë së ujërave
sipërfaqësore
Perifitoni është një përzierje e ndërlikuar e algave bentike mikroskopike
(mikro-fitobentosit), cianobaktereve, baktereve heterotrofe dhe
mbetjeve të tyre që zhvillohen të kapura (veshin) mbi sipërfaqet e forta
(Fig. 5-5), si shkëmbinj ose bimë të larta, në shumicën e ekosistemeve
ujore. Organizmat e perifitonit janë përgjithësisht prodhues parësorë dhe
janë njëkohësisht të tregues të ndjeshëm të ndryshimeve mjedisore në
ujëra të qeta. Për shkak të fiksimit fort mbi substrat, këto shoqërime
gjallesash pasqyrojnë njëherësh shqetësimet fizike dhe kimike të habitatit
përkatës.
Figura 5-5: Perifiton litoral, në
shkëmbinj bregdetarë.
Perifitoni shërben si burim
ushqimi për invertebrorët,
molusqet dhe peshqit. Ai mundet,
gjithashtu, të përthithë ndotësit
(Fig. 5-6), duke i larguar ata nga
kolona e ujit duke ulur, në këtë mënyrë, lëvizjen e tyre në mjedis.
Komunitetet e perifitonit përdoren në sistemet e prodhimit ushqimor në
akuakulturë dhe për të larguar ndotësit e tretur dhe të ngurtë. Aftësitë
filtruese të tyre tashmë njihen dhe po punohet për t’i venë ato në zbatim
në akuakulturë. Perifitoni është një tregues i mirë i cilësisë së ujërave;
sjelljet e bashkësisë llojore të perifitonit mund të maten me shkallë të
ndryshme të cilat pasqyrojnë ndryshimet fiziologjike në nivel bashkësie.
Tek perifitoni mund të kryhen tre lloj analizash biomonitoruese:
1) Monitorimi i biomasës së perifitonit (i klorofilit a) dhe
prodhimtarisë;
2) Analiza e hollësishme e llojeve;
3) Analiza e grumbullimit të ndotësve.

219
N2 NO3 PO4 CO2 O2
DRITË
Metale
PCB, DDT etj.
Kullotje
S —> H2S
NO3 + NO2 —> N2
Figura 5-6: Procese të ndryshme fiziko-kimike dhe biologjike që ndodhin në
perifiton.
Algat silicore ose diatometë (Bacillariophyta) (Fig. 5-7) janë ndër
llojet mikroskopike të perifitonit më të rëndësishme për biomonitorim.
Diatometë janë shumë të ndjeshme ndaj kushteve të mjedisit dhe ndotjes;
si të tilla ato përdoren sot gjerësisht për monitorimi biologjik, pra
vlerësimin e gjendjes ushqyese dhe cilësisë së ujërave. Për këtë qëllim janë
përpunuar dhe venë në zbatim disa tregues ushqyes, të cilët marrin
parasysh si përbërjen cilësore, ashtu dhe atë sasiore të popullatave të
algave mikroskopike bentonike. Monitorimi i ujërave sipërfaqësore duke
përdorur diatometë bentike rregullohet nga dy standarde12
të BE-së
EN13946:2003 dhe EN14407:2004, të cilët udhëzojnë për mledhjen
rutinë të mostrave bentike në ujërat sipërfaqësore, për pastrimin e
kapakëve silicorë të diatomeve dhe përgatitjen e preparateve
12
EN13946:2003: Cilësia e Ujit. Standard udhëzues për mledhjen rutinë të mostrave
dhe përpunimin e diatomeve bentike në lumenj. (http://standards.mackido.com/en/en-
standards24_view_3175.html)
EN14407:2004: Cilësia e Ujit. Standard udhëzues për përcaktimin, numërimin dhe
interpretimin e diatomeve bentike në mostra të ujërave të rrjedhshëm.
(http://www.standardsdirect.org/standards/standards1/StandardsCatalogue24_view_1
1733.html)
220
mikroskopike, për numërimin në mikroskop dhe interpretimin e të
dhënave.
Diatometë janë alga mikroskopike njëqelizore ose koloniale janë të
mbështjella me dy kapakë silicorë shumë të fortë dhe njëkohësisht shumë
të bukur nën mikroskop optik ose elektronik me fshesim (Fig. 5-7), kur
ato pastrohen si duhet; si të tilla ato përdoren sot gjerësisht në Evropë
dhe në ShBA si indikatorë të cilësisë së ujërave sipërfaqësore. Struktura e
popullatave të diatomeve ka zhvillim optimal në lidhje me shkallën
toleruese ose shkallën pëlqyese të tyre për kushtet e mjedisit, si për
ushqyesit (azot dhe fosfor), ndotje organike, pH-in, oksigjenin, metalet e
rënda etj. Ujërat e ndotura priren të ndihmojnë zhvillimin e mirë të atyre
llojeve të cilat kanë rritje optimale në përputhje me nivelet e ndotësit në
fjalë.
Figura 5-7: Alga silicore nga
perifitoni i liqenit të Ohrit të
vëzhguara në mikroskop elektronik
me fshesim, SEM; 1, Amphora aff.
crucifera Cleve (pamje e kapakut
nga brenda); 2, Aneumastus
albanicus Lange-Bertalot & Miho;
3, Gomphonema irroratum Hustedt;
4, Navicula stankovicii Hustedt;
5, Navicula pseudoppugnata Lange-
Bertalot & Miho; 6, Sellaphora nov.
sp.; 7, Navicula hastatula Lange-
Bertalot & Miho (pamje e kapakut
nga brenda); 8, Geissleria nov. sp.
(Miho et al., 2004)13
Mostrat e perifitonit merren me
gërvishje (Fig. 5-8) të algave të
kapura mbi gurë ose substrate të
ndryshme të zhytura në ujë;
mostrat ruhen në alkool (96%);
13 Miho A., H. Lange-Bertalot, Tase D. (2004): Annotated checklist on diatoms from
Lake Ohrid. BALWOIS Conference ‘Water Observation and Information System for
Decision Support’ Ohrid, Ed. Ministry of Education and Science, Republic of
Macedonia, 25-29 May 2004 (www.balwois.net:ffp-6o-002.pdf)
5 6
7
4
2
3
1
8
10 µm
Fig. 8 = 20 µm

221
janë të mundshëm edhe fiksues të
tjerë, si p.sh. formalinë (deri në
4%).
Figura 5-8: Gjatë mbledhjes së
mostrave të perifitonit në lumin e
Tiranës, Zall Dajt, në tetor 2006, për
studimin e algave silicore dhe
llogaritjen e treguesve ushqyes të
cilësisë së ujit.
Pastrimi i diatomeve bëhet shpesh me zierje me acide, ku më e mira është
ajo me acid klorhidrik (cc) e pasuar nga zierja me acid sulfurik (cc), duke
shtuar gjatë zierjes nitrat kaliumi deri në zbardhje të pezullisë së
diatomeve; më e shpejtë është zierja me peroksid hidrogjeni (H2O2 36%),
por jo shumë cilësore në pastrim si zierja me acide të fortë. Kujdes, në të
dyja rastet nevojitet të punohet në një dhomë (kapë) të ventiluar mirë.
Preparatet e gatshme mikroskopike përgjithësisht mbyllen me rrëshira me
tregues thyerje të lartë, p.sh. me Naphrax (tregues thyerje = 1.71).
Vëzhgimi dhe numërimi i algave mikroskopike bëhet vetëm me anë të
mikroskopit optik të pajisur me objektiv 100x. Në raste të caktuara, për
zgjidhjen e vështirësive në përcaktim kërkohet nevoja e mikroskopit
elektronik, ku më i përdorshmi është ai me fshesim (SEM, Scanning
Electron Microscope). Theksojmë se numri i përgjithshëm i kapakëve të
diatomeve që numërohen në mikroskop duhet të jetë mbi 400 në mënyrë
që llogaritjet që pasojnë (shpeshtia e llojeve dhe llogaritja e treguesve) të
kenë shkallë besimi prej 95%, me gabim ±10%, që është e pranueshme
për studime të kësaj natyre.
Mbështetur në strukturën e bashkësisë llojore të diatomeve të perifitonit
llogariten disa tregues ushqyes, përgjithësisht duke përdorur formulën e
Zelinka & Marvan (1961). Treguesi Saprobik (SI) tregon praninë e lëndës
organike të degradueshme ose ndryshe shkallën saprobike në ujëra (Rott
et al., 1997). Ky është ndër treguesit ekologjikë më të vjetër të përdorur
nga vende të ndryshme të Evropës Qendrore; për këtë tregues është folur
edhe në fillim të kreut III, ku është dhënë edhe formula përkatëse dhe
sistemi i klasave të cilësisë (shih Tab. 3-2 dhe 3-2). E njëjta formulë
përdoret edhe për llogaritjen e treguesve TIDIA dhe IPS, ndryshojnë
222
vetëm vlerat ekologjike përkatëse të llojeve që përdoren në llogaritjen e
secilit tregues. Treguesi Ushqyes i Diatomeve (TIDIA) vlerëson cilësinë e
ujërave në 9 klasa (Tab. 5-6), duke u mbështetur në praninë e lëndëve
ushqyese inorganike kryesore (azot dhe fosfor); ky tregues është
përpunuar dhe përdorur nga institucionet evropiane gjermanike
(Gjermani, Austri etj.; Rott et al., 1999).
Tabela 5-6: Klasat e Treguesit Ushqyes të Diatomeve (TIDIA - Rott et al.,
1999)
Përqendrimi i fosforit të përgjithshëm (mg/L)
Vlera ushqyese Klasat ushqyese
Mesatarja vjetore Vlera ekstreme
≤ 1.0 ultraoligotrof < 0.005 < 0.010
1.1 -1.3 oligotrof < 0.010 < 0.020
1.4 - 1.5 oligo-mesotrof 0.010 - 0.020 < 0.050
1.6 - 1.8 mesotrof < 0.030 < 0.100
1.9 - 2.2 meso-eutrof 0.030 - 0.050 < 0.150
2.3 - 2.6 eutrof 0.030 - 0.100 < 0.250
2.7 - 3.1 eu-politrof > 0.100 > 0.650
3.2 - 3.4 politrof 0.250 - 0.650 > 0.650
> 3.4 poli-hipertrof > 0.650 > 0.650
Treguesi i Ndjeshmërisë së Ndotjes (IPS), i përpunuar fillimisht nga
Coste (tek Cemagref, 1982) është ndoshta treguesi më në përdorim sot
nga shumë vende evropiane. Treguesi IPS gërsheton ndikimin e gjithë
ndotësve, përfshirë ndotjen organike, kripshmërinë, helmet etj.; si i tillë ai
është një tregues i dobishëm në rastet kur dihet qartë se ndotja organike
është presioni kryesor në vendin që studjohet. Treguesi llogaritet ashtu si
treguesit e tjerë të diatomeve duke përdorur formulën e formulën e
Zelinka & Marvan (1961). Vlera e S luhatet nga 1 (për llojet shumë
toleruese ndaj ndotjes) deri në 5 (për llojet shumë të ndjeshme); kurse V
luhatet nga 1 (për llojet që nuk janë shumë të veçanta për klasën e tyre të
tolerimit) deri në 3 (për llojet që janë indikatore shumë të mira).

223
Ku ni është përqindja relative e secilit lloj i; Si është
vlera e ndjeshmërisë së këtij lloji dhe Vi është vlera
treguese e tij.
Me këtë formulë, vlerat e treguesit ndryshojnë nga 1 në 5. Që të jetë i
krahasueshëm edhe me treguesit e tjerë (si p.sh. IBD), kjo vlerë kthehet
në një shkallë nga 1 në 20 me anë të formulës: IPS = 4.75 IPSo - 3.75.
Cilësia e ujërave jepet në 5 klasa, kufijtë e të cilave jepen në tabelën 5-7;
secila klasë është e koduar edhe me ngjyra: ngjyra blu, shumë e mirë;
jeshile, e mirë; e verdhë, mesatare; portokalli, e varfër; e kuqe, cilësi e
keqe.
Nga vlerat e matura të treguesit IPS për 35 stacione të ndryshme të
lumenjve të Shqipërisë, për muajt shtator-tetor 2006 (Miho et al., 2008)14
;
shumica e stacioneve i përkisnin cilësisë ‘mirë’ ose ‘shumë mirë’ (13 ≤
IPS ≤ 20); vetëm stacionet e lumenjve që përshkojnë qytetin e Tiranës
(Tirana dhe Ishmi) dhe atë të Fierit (Gjanica) kishin vlera të ulëta, që i
14
Miho A., Kupe L., Jaupaj O., Karjalainen S. M., Hellsten S., Pritzl G. (2008):
Overview of Water Quality of Albanian Rivers. The Third International Scientific
Conference BALWOIS 2008, Ohrid, Mk, 27-31 May 2008.
(http://balwois.com/balwois/administration/full_paper/ffp-969.pdf)
Tabela 5-7: Kufijtë e cilësisë së ujërave për treguesin vlerat e treguesit
IPS (Indice de Polluosensibilité Spécifique ose Index of Pollution
Sensitivity) në vend të ndryshme evropiane (sipas Coste në Cemagref,
1982).
Cilësia / Quality Francë, Belgjikë Suedi
Lartë / High 17 ≤ IPS ≤ 20 17.5 ≤ IPS ≤ 20
Mirë / Good 13 ≤ IPS ≤ 17 14 ≤ IPS ≤ 17.5
Mesatare / Moderate 9 ≤ IPS ≤ 13 10.5 ≤ IPS ≤ 14
Varfër / Poor 5 ≤ IPS ≤ 9 7 ≤ IPS ≤ 10.5
Keqe / Bad IPS < 5 IPS < 7

∑
∑
=
=
= n
i
ii
n
i
iii
Vn
VSn
IPS
1
1
0
224
përkisnin cilësisë ‘e varfër’ ose ‘e keqe’; kjo është vërejtur për këta lumenj
edhe për tregues të tjerë biologjikë ose fiziko-kimikë.
Përveç këtyre sot përdoren edhe tregues të tjerë, si Treguesi Biologjik i
Diatomeve (IBD), Treguesi i Përgjithshëm i Diatomeve (GDI), të cilët
vlerësojnë, gjithashtu, shkallën e ndotjes në lumenj etj.
5.9. Makroinvertebrorët si indikatorë të mjediseve ujore
Makroinvertebrorët janë banorë jetë-gjatë në ujëra, janë relativisht të
palëvizshëm, mblidhen lehtë, dhe reagojnë dukshëm ndaj ndërhyrjeve të
shkaktuara nga njeriu. Makronivertebrorët ujorë bentikë (p.sh. poliketët)
janë tregues të mirë të cilësisë së ujit, pasi sjellja e tyre ndaj ndotësve
është e njëjtë, si në ekosistemet e ujërave të ëmbla, ashtu dhe në mjediset
detare. Poliketët (të njohur zakonisht si krimba) janë ndër gjallesat detare
më toleruese ndaj kushteve të ashpra (p.sh. ndaj varfërimit me oksigjen,
ndotjes organike të sedimenteve, dhe ndotjes nga shkarkimet urbane); për
këtë ata përdoren shpesh si indikatorë biologjikë. Për më tepër,
makroinvertebrorët kanë lëvizshmëri të vogël dhe jetëgjatësi të
mjaftueshme, që jo vetëm të përballojnë ndotësit dhe njëkohësisht të
tregojnë me saktësi faktorët stresues mjedisorë.
A) B) C) D)
Figura 5-9: A) Ephemeroptera, Rhithrogena germanica; B) një trikopter;
C) Plecoptera: i rritur i gjinisë Eusthenia; D) mushkonja, Chironomus
plumosus (familja Chironomidae).

225
Makroinvertebrorët bentikë, sidomos larvat e llojeve të rendeve
Ephemeroptera, Trichoptera, Plecoptera (ETP; Fig. 5-9A,B,C) dhe të
pilivesave (Anisoptera), krimbat, brumbujt, kërminjtë etj., janë tregues
historikisht të përdorur në programet biomonitoruese nga ekspertët
mjedisorë amerikanë dhe më gjerë për të vlerësuar ndërhyrjet në ujërat
sipërfaqësore. Në rrjedhjet sipërfaqësore tipike të pandotura të Evropës
dhe Amerikës së Veriut mbizotërojnë disa grupe insektesh, më të
zakonshmit në këta mjedise të pashqetësuar janë përfaqësuesit e grupeve
ETP. Në lumenj të shqetësuar nga urbanizimi, bujqësia, pylltaria dhe
aktivitete të tjera, mbizotërojnë mizat (Diptera), dhe veçanërisht
mushkonjat (familja Chironomidae) (Fig. 5-9D). Në figurat 5-13 dhe 5-14
jepen përfaqësues makroinvertebrorësh bentikë në ujëra, si të krimbave
unazorë, molusqeve; nga artropodët jepen përfaqësues të klasës
Malacostrata (përfaqësues të rendeve të dekapodëve, amfipodëve dhe
izopodëve).
Makroinvertebrorët bentikë ujorë përdoren shpesh nga ekspertët
mjedisorë, sidomos ata
amerikanë për të llogaritur
Treguesin e Integritetit
Biologjik, IBI (Index of
Biological Integrity) të cilin po
e trajtojmë më hollësisht
më poshtë.
Figura 5-10: Rrjeta të
zakonshme për mbledhjen e
makroinvertebrorëve në
lumenj (përmasat e
brimëzave 500 µm = 0.5
mm)15
. A) rrjetë e hapur
(kick net) (1 x 1 m); B) rrjetë
me grykë në formë të germës D (0.3 x 0.3 m); C) rrjetë metalike drejtkëndore
(0.3 x 0.3 m); D) rrjetë si dragë (surber sampler). Rrjetat C dhe D përdoren
në monitorimin profesional; ato mundësojnë që të ngacmohet një hapësirë e
caktuar e fundit të rrjedhjes.
15 http://water.epa.gov/scitech/monitoring/rsl/bioassessment/ch07main.cfm
A) B)
C) D)
226
Mbledhja e mostrave të makroinvertebrorëve lumorë: Mostrat
mblidhen duke vendosur një rrjetë (përmasat e brimëzave rreth 500 µm
= 0.5 mm); poshtë rrjedhjes dhe vendi ngacmohet me këmbë për një
kohë të caktuar (standardi është prej tre minutash); invertebrorët e
mbledhur ruhen me alkool; përcaktimi i tyre mund të bëhet mirë edhe
kur ato janë në gjendje të gjallë. Në figurën 5-10 jepen tipa të ndryshme
rrjetash të zakonshme për mbledhjen e makroinvertebrorëve në lumenj;
kurse në figurën 5-11 tregohen hapat që ndiqen në terren për të
mbledhur makroinvertebrorët në rrjedhën ujore.
A) B) C)
D) E) F)
Figura 5-11: Mënyra e mbledhjes së makronivertebrorëve në rrjedhën ujore:
A) vëzhgohet me kujdes rrjedhja në drejtim të kundërt të saj; B) vendoset
rrjeta fshesë e hapur në kënd 45° me fundin e puthitur fort me substratin;
C) mblidhen makroinvertebrorët duke fshirë gjithë gurët; D) ngacmohet
gjithandej substrati me këmbë; E) hiqet rrjeta me një lëvizje fshesuese nga
përpara; F) pastrohet rrjeta duke e shplarë me ujë lumi.

227
Filumi Annelida - krimbat unazorë
Klasa Oligochaeta
krimbat
Klasa Hirudinea
shushunjat
Filumi Mollusca - molusqet
Klasa Bivalvia
midhjet
Klasa Gastropoda
kërrminjtë
Filumi Arthropoda - Klasa Malacostraca - artropodët
Rendi Decapoda
dekapodët
Rendi Amphipoda
amfipodët
Rendi Isopoda
isopodët
Figura 5-12: Përfaqësues makroinvertebrorësh bentikë në ujëra:16
krimbat
unazorë, molusqet dhe nga artropodët – klasa Malacostrata (dekapodët,
amfipodët dhe izopodët).
5.10. Treguesi i Integritetit Biologjik
Në fund të kreut II theksuam se qëllimi kryesor i monitorimit mjedisor
është të vlerësojë në mënyrë sasiore virgjërinë biologjike ose
integritetin e një ekosistemi. Këtu ne kemi trajtuar shumë mënyra,
tregues dhe standarde të ndryshme, të cilët hedhin dritë mbi ekosistemin
nga këndvështrime të ndryshme; qëllimi i tyre është të krahasojnë me
njëri-tjetrin gjendjen dhe funksionin biologjik të ekosistemit, para
ndikimit të njeriut me ato të çastit kur kryehet vlerësimi; kjo ndihmon për
të mësuar se sa janë ruajtur funksionet fillestare natyrore të ekosistemit.
Ndër këto mënyra vlerësuese është edhe llogaritja e Treguesit të
Integritetit Biologjik (IBI, Index of Biological Integrity) të shfaqur herët në
aktet ligjore amerikane (Ligjin për Ujë të Pastër, 1972). Për historinë dhe
përkufizimin e saktë të IBI-t kemi folur në Kreun II.
16 http://www.epa.gov/bioindicators/html/benthosclean.html
228
Filumi Arthropoda - Klasa Insecta - insektet
Rendi Plecoptera Rendi Trichoptera Rendi
Ephemeroptera
Megaloptera Megaloptera
Rendi Coleoptera Rendi Coleoptera Rendi OdonataRendi Odonata
Familja Simuliidae Familja Tipulidae Familja AthericidaeFamilja Chironomidae
Filumi Arthropoda - Klasa Insecta - Rendi Diptera - mizat
Figura 5-13: Përfaqësues makroinvertebrorësh bentikë në ujëra:
përfaqësues të rendeve kryesore të insekteve dhe më në veçanti
përfaqësues të familjeve të rendit Diptera (mizave).

229
Këtu po japim vetëm disa hapa konkretë për llogaritjen dhe interpretimin
e tij; shtysa për këtë është se ai është i rëndësishëm dhe i mundshëm për
t’u zbatuar edhe nga ekspertët e minitorimit mjedisor në Shqipëri.
Theksojmë se IBI përdoret në Amerikë kryesisht për të vlerësuar
ekosistemet ujorë, duke u mbështetur kryesisht tek makroinvertebrorët
bentikë ujorë (B-IBI, Benthic Index of Biotic Integrity), të trajtuar më sipër;
megjithatë, me përshtatjet e duhura IBI mund të zbatohet edhe për
ekosisteme të tjera të steresë. Në tabelën 5-8 jepen katër hapa për të
vlerësuar B-IBI-n, të cilët do të shtjellohen më poshtë, duke marrë si
shembull ujërat sipërfaqësore dhe makroinvertebrorët bentikë si
bioindikatorë.
Tabela 5-8: Katër hapa për të vlerësuar B-IBI-n17
(B, për bentikë)
1
Zgjidhen
shoqërimet e
bimëve dhe/ose
të kafshëve
2
Zgjedhja dhe
prova e njësive
vlerësuese të
quajtura metrikë
3
Kombinohen
njësitë
vlerësuese
në IBI
4
Testohet dhe
vlerësohet IBI
1) Zgjidhet ansambli biologjik i gjallesave: Si hap i parë për
llogaritjen e IBI-t është zgjedhja e ansamblit biologjik të gjallesave, i cili
përfaqësohet nga shoqërimet e gjithë bimëve dhe kafshëve që
bashkëjetojnë në një mjedis të caktuar; p.sh. ansambli biologjik në një
ligatinë mund të përmbajë: bimë të larta vaskulare, alga,
makroinvertebrorë (kërminj, insekte, molusqe, karkalecë etj.), amfibë dhe
zvarranikë; shpendë etj.
2) Zgjedhja dhe prova e njësive vlerësuese: Hap i dytë është
caktimi/zgjedhja e njësive vlerësuese, të quajtura shpesh metrikë; këto
përfaqësohen nga indikatorë biologjikë të ekosistemit, që janë të
matshëm me një vlerë empirike përgjatë gradientit të shqetësimit nga
njeriu; p.sh. përbërja e amfibëve, numri i llojeve toleruese të insekteve etj.
Para se të përdoren dhe vlerësohen gjerësisht bëhet testimi i tyre. Në
përgjithësi zgjidhen ato njësi vlerësuese që tregojnë dhe parashikojnë
17 http://www.cbr.washington.edu/salmonweb/bibi/biomonitor.html
230
ndryshime në vlerë përgjatë
gradientit të ndikimit të njeriut
(p.sh. prerje drurësh, bujqësi,
ndotje nga zhvillimi, ose përdorimi
jo si duhet i tokës brenda pellgut,
kjo në varësi edhe me vlerësimin
biologjik që nevojitet). Në tabelën
5-9, janë listuar njësitë vlerësuese
duke u mbështetur në
makroinvertebrorët bentikë ujorë
(për llogaritjen e B-IBI-t; B, për
bentikë), dhe prirja e tyre në
funksion të rritjes së ndikimit të
njeriut.
3) Kombinimi i njësive tek B-
IBI: Hapi i tretë është llogaritja e
B-IBI-t për secilën njësi
biologjike të mundshme në
ekosistem, dhe kombinimi i këtyre
vlerave në llogaritjen e B-IBI të
përgjithshëm (Total B-IBI), gjithëpërfshirës. Virgjëria e mjedisit gjykohet
nga kombinimi i treguesve të B-IBIt të llogaritur për të paktën 7 njësi
vlerësuese të një ansambli biologjik. Përbërja e secilës njësi biologjike
vlerësohet me pikë në tre kategori në mënyrë arbitrare: 1, 3 dhe 5, në
varësi se si reagon ndaj shqetësimit të njeriut; konkretisht, 5 për një
habitat të pashqetësuar; 3 për një habitat mesatarisht të degraduar; 1 për
një habitat të degraduar rëndë. P.sh. kur numri i invertebrorëve
zvogëlohet me rritjen e ndikimit të njeriut vlerësimi me pikë do të ishte:
1, gjendje me ndikim të rëndë, 3, gjendje me ndikim mesatar, 5, gjendje
shumë pak ose aspak e shqetësuar.
IBI për secilën njësi biologjike të matur gjendet duke shumëzuar me 10
vlerën e çdo kategorie, në sistemin metrik me 10 pikë, ose duke e
shumëzuar atë me 5, për sistemin metrik me 5 pikë; në këtë mënyrë, për
secilën njësi vlerësuese, këto vlera do të luhaten nga 10 pikë (1 x 10) për
gjendjen shumë të shqetësuar, deri në 50 pikë (5 x 10) për gjendjen e
pashqetësuar, ose midis 5 dhe 25 për sistemin metrik me 5 pikë, si
Tabela 5-9: Prirjet e ndryshimit të
njësive të ndryshme vlerësuese
(metrikëve) të makroinvertebrorëve
bentikë të një ekosistemi në funksion
të ndikimit të njeriut
Njësitë vlerësuese
(metrikët) (për B-IBI-n)
Prirja nga
ndikimi i njeriut
Numri i përgjithshëm i
llojeve
zvogëlohet
Numri i llojeve
Ephemeroptera
zvogëlohet
Numri i llojeve Plecoptera zvogëlohet
Numri i llojeve Trichoptera zvogëlohet
Numri i llojeve jetëgjata zvogëlohet
Numri i llojeve jotoleruese zvogëlohet
% e individëve tolerues rritet
% e llojeve grabitqare zvogëlohet
Numri i llojeve kacavjerëse zvogëlohet
% dominancës (së 3 lloje
kryesore)
rritet

231
tregohet në tabelën 5-10; në këtë tabelë tregohen edhe për cilat nivele
përcaktimi të makroinvertebrorëve i përket secili sistem metrik, si dhe
klasat e ndryshme të cilësisë së ujërave në varësi të vlerës së B-IBI-t.
Tabela 5-10: Vlerësimi me pikë i shëndetit të ujërave për sistemet e
ndryshme metrike të B-IBI (B, për bentos)
Sisemi metrik prej 10 pikësh dhe niveli
i përcaktimit të makroinvertebrorëve
Specie
Specie
/ Gjini
Gjini
(para 1999)
Familje
Sistemi metrik
prej 5 pikësh
me B-IBI
Gjendja e
ujërave
46-50 pikë 23-25 pikë Shkëlqyer
38-44 pikë 19-22 pikë Mirë
28-36 pikë 14-18 pikë Mesatare
18-26 pikë 9-13 pikë Degraduar
10-16 pikë 5-8 pikë Shumë i keq
4) Testimi dhe vlerësimi i IBI-t: Testimi i vlerës së përftuar bëhet duke
ndarë fillimisht të dhënat në dy gjysma në mënyrë rastësore; pastaj
vlerësohet IBI në njërën gjysmë të të dhënave; më tej testohet IBI në
gjysmën tjetër të të dhënave. Vlerat e IBI-t në të dy gjysmat duhet të jenë
të ngjashme midis tyre. IBI mund të testohet edhe në një pellg ku ndikimi
i njeriut është sipas një gradienti, si p.sh. një gradient shpyllëzimi.
Vlerësimi i ndikimit të njeriut me anë të IBI-t mund të bëhet me anë të
përshkrimit sasior; kjo arrihet duke vlerësuar të gjithë të dhënat
monitoruese. Ndikimi mund të jepet edhe me anë të përshkrimit verbal,
duke dhënë vetëm numrin dhe tipin e llojeve të pranishme ose të atyre që
mungojnë. Të dhënat e përftuar të B-IBI-t mund të hidhen në harta ose
të paraqiten në formë grafike. Së fundi, nga të dhënat e përftuara mund të
bëhet përshkrimi cilësor lidhur me shkallën e integritetit të mjedisit.
Përcaktimi i llojeve luan rol kyç në llogaritjen e IBI-t dhe të treguesve të
tjerë ekologjikë. Përcaktimi mund të bëhet në tre nivele sistematike
(taksonomike): përcaktim në nivelin e familjes, të gjinisë, dhe për
232
shumë lloje deri edhe në nivelin e species. Për makronivertebrorët, këto
tre mundësi të niveleve të përcaktimit mund të jenë si më poshtë:
1) Përcaktim deri në nivelin sistematik më i ulët (shpesh deri në
specie) për të gjithë makroinvertebrorët;
2) Përcaktim deri në nivelin sistematik më i ulët (deri në specie) për
shumicën e makronivertebrorëve; ndërsa llojet Chironomidae
përcaktohen deri në familje;
3) Përcaktim deri në nivel gjinie për shumicën e makronivertebrorëve,
llojet Chironomidae përcaktohen deri në familje.
Shembull: Integriteti Biologjik i Zonave të Lagëta18
Hapi i parë: Zgjidhet shoqërimi biologjik i bimëve dhe kafshëve që
mund të bashkëjetojnë në një ligatinë; p. sh. bimë vaskulare, amfibë,
shpendë, alga, makroinvertebrorë (kërminj, insekte, molusqe, karkalecë
etj.).
Hapi i dytë: Testohen dhe vlerësohen njësitë vlerësuese, si përbërja e
llojeve të makro-invertebrorëve (numri i llojeve të insekteve, kërminjve,
molusqeve, karkalecëve etj.).
Hapi i tretë: Kombinimi i njësive në IBI - Llogaritet IBI për secilën
njësi të matur të ansamblit biologjik duke përdorur një sistem vlerësimi 1,
3, 5 të shumëzuar me 10 pikë; p.sh. për numrin e llojeve të
invertebrorëve: 10 (1 x 10), për kushte mjaft të shqetësuara, 20 (2 x 10),
për kushte me ndikim mesatar të njeriut, dhe 50 (5 x 10), për kushte
minimalisht të shqetësuar.
Hapi i katërt: Testimi dhe vlerësimi i IBI
5.11. Palët që ndikojnë në monitorimin biologjik19
Mënyrë tjetër për matjen e cilësisë së ujërave është ajo që ka të bëjë me
vlerësimin e palëve që ndikojnë në monitorimin biologjik (biological
monitoring working party, BMWP), e cila mbështetet, gjithashtu, në
vlerësimin e llojeve të makroinvertebrorëve si indikatorë biologjikë.
18 http://www.epa.gov/OWOW/wetlands/wqual/bio_fact/fact5.html
19 http://en.wikipedia.org/wiki/Biological_monitoring_working_party

233
Metoda mbështet në parimin se invertebrorët ujorë të ndryshëm kanë
shkallë toleruese të ndryshme ndaj ndotësve. Për shembull, prania e
insekteve ujore Ephemeroptera dhe Plecoptera tregon për rrjedhje ujore më të
pastëra dhe për këtë i jepet një shkallë toleruese me 10 pikë.
Invertebrorët me më pak pikë janë krimbat (Oligochaeta) me 1 pikë. Numri
i makroinvertebrorëve të ndryshëm është, gjithashtu, një faktor i
rëndësishëm, sepse një cilësi më e mirë e ujërave duhet të ketë një
ndryshueshmëri më të lartë. Përcaktohen makroinvertebrorët në mostra,
duke i vendosur secilit lloj një gërmë koduese mbështetur në sasinë e
tyre: R, rrallë (1-9 individë); C, zakonshme (10-99 individë); D, sunduese
(mbi 100 individë).
Më poshtë jepet shkurt një udhëzues i pikëve të biovëzhgimit të
makroinvertebrorëve (llojet EPT, Ephemeroptera, Plecoptera & Trichoptera)
në ujërat sipërfaqësore i mbështetur në në katër njësi vlerësuese kryesore.
Në tabelën 5-11 jepet sistemi i klasifikimit të cilësisë së ujërave në varësi
të pikëve të përgjithshme biovëzhguese të invertebrorëve në ujërat
sipërfaqësorë. Në se vlera bie ndërmjet kufirit ndarës të dy kategorive për
të saktësuar kategorinë e duhur merren parasysh të dhënat vlerësuese të
vendit dhe ato kimike, kur ato janë të mundshme. Kurse në tabelën 5-12
jepet një shembull i plotësimit të një skedë të vlerësimit mjedisor për një
rrjedhje hipotetike me fund të butë.
Tabela 5-11: Klasifikim i cilësisë së ujërave në varësi të pikëve të
përgjithshme biovëzhguese të invertebrorëve në ujërat sipërfaqësorë
Pikët e
përgjithshme
nga njësitë
Kategoria e
gjendjes
Tiparet
> 18 - 24 E mirë
Gjendja më e mirë e pritshme në atë ekorajon.
Struktura ushqyese e baraspeshuar. Struktura
shoqërimit shumë e mirë (përbërje dhe mbizotërim)
për madhësinë e rrjedhjes dhe cilësinë e habitatit.
9 - 15 Mesatare
Struktura e komunitetit më pak se ajo që pritet.
Përbërja (pasuria llojore) dhe ndryshueshmëria më
e ulët se ajo që pritet për shkak të humbjes së disa
formave që nuk tolerojnë ndotjen. Rritje e përqindjes
së formave toleruese. Zvogëlim i treguesit EPT.
0 - 6 E varfër
Pak lloje të pranishme. Kur ka dendësi të madhe
organizmash, kjo sundohet nga një ose dy lloje
toleruese të ndotjes.
234
Tabela 5-12: Mënyra e vlerësimit të njësive për një rrjedhje hipotetike me
fund të butë ku janë gjetur 119 makroinvertebrorë
(Llojet EPT, Ephemeroptera, Plecoptera & Trichoptera)
Pikët biovëzhguese (për secilën njësi qarkohet
kutia përkatëse në përputhje me vlerën e matur)Njësitë kryesore
(Metrikët)
Vlerat e
matura në
stacion
6 3 0
Numri i llojeve 119 >15 8-15 <8
Numri i llojeve EPT 7 >8 4-8 <4
% e mbizotërimit 50 <34 34-67 >67
Treguesi i llojeve të
ndjeshme
5 <4.8 4.8-6.4 >6.4
Shuma e pikëve (shumëzohet numri
i kutive të shënuar me pikët
përkatëse të kolonës)
6 3 x 3 = 9 -
Pikët e përgjithshme (shuma e
pikëve të secilës kolonë)
15 ( cilësia e mirë sipas sistemit të tabelës 5-14)
Vlera e palëve në monitorimin biologjik, BMWP është e barabartë me
shumën e pikëve të tolerancës së gjithë familjeve të makroinvertebrorëve
në mostër (Tab. 5-13). Një vlerë e lartë mendohet se pasqyron një cilësi
uji më të mirë. Krahas kësaj, llogaritet edhe vlera mesatare e pikëve
llojore (ASPT, Average Score Per Taxon). ASPT është e barabartë me
mesataren e pikëve të tolerancës së gjithë familjeve të gjetura, dhe për
këtë luhatet nga 0 deri në 10. Ndryshimi kryesor midis dy treguesve është
se ASPT nuk varet nga larmia brenda familjes. Pasi llogariten BMWP dhe
ASPT, zonën Angleze përdoret Treguesi i Cilësisë i Linkolnit (LQI,
Lincoln Quality Index) për të llogaritur cilësinë e ujërave.
Tregues të tjerë për vlerësimin e cilësisë së ujërave janë Treguesi Biotik i
Prirjes (TBI, Trend Biotic Index) dhe Protokolli i Biovlerësimit të Shpejtë
(RBP, Rapid Bioassessment Protocols).

235
Tabela 5-13: Tabela e pikëve të pikëve të tolerancës së gjithë familjeve të
makroinvertebrorëve të BMWP
Groupet Familjet Pikët
Ephemeroptera,
Hemiptera
Plecoptera,
Trichoptera
Siphlonuridae, Heptageniidae, Leptophlebiidae,
Ephemerellidae, Potamanthidae, Ephemeridae,
Taeniopterygidae, Leuctridae, Caprniidae, Perlodidae,
Perlidae, Chloroperlidae, Aphelocheridae, Phryganeidae,
Molannidae, Beraeidae, Odontoceridae, Leptoceridae,
Goeridae, Lepidostomatidae, Brachycentridae,
Sericostomatidae
10
Decapoda, Odonata Astacidae, Lestidae, Agriidae, Gomphidae,
Cordulegasteridae, Aeshnidae, Corduliidae, Libelluiidae
8
Ephemeroptera,
Plecoptera,
Trichoptera
Caenidae, Nemouridae, Rhyacophilidae, Polycentropidae,
Limnephilidae
7
Gastropoda,
Trichoptera, Mytilidae,
Caridea, Odonata
Neritidae, Viviparidae, Ancylidae, Hydroptilidae, Unionidae,
Corophiidae, Gammaridae, Platycnemididae, Coenagriidae
6
Hemiptera,
Coleoptera,
Trichoptera, Tipulidae
/ Simuliidae,
Tricladida
Mesoveliidae, Hydrometridae, Gerridae, Nepidae, Naucoridae,
Notonectidae, Pleidae, Corixidae, Haliplidae, Hygrobiidae,
Dytiscidae, Gyrinidae, Hydrophilidae, Clambidae, Helodidae,
Dryopidae, Elmidae, Chrysomelidae, Curculionidae,
Hydropsychidae, Tipulidae, Simuliidae, Planariidae,
Dendrocoelida
5
Ephemeroptera,
Sialidae, Hirudinea
Baetidae, Sialidae, Piscicolidae 4
Gastropoda,
Cardiidae, Hirudinea,
Asellidae
Valvatidae, Hydrobiidae, Lymnaeidae, Physidae, Planorbidae,
Sphaeriidae, Glossiphoniidae, Hirudidae, Erpobdellidae,
Asellidae
3
Diptera Chironomidae 2
Krimbat Oligochaeta (gjithë klasa) 1
5.12. Treguesi Biotik20
Është një tjetër mënyrë për të matur cilësinë e një mjedisi nëpërmjet
gjallesave që jetojnë në të (Tab. 5-14). Ky tregues përdoret shpesh për të
treguar cilësinë e ujërave të lumenjve. Edhe për llogaritjen e tij përdoret
një vlerësim numerik nga 1 deri në 10, dhe cilësia e ujërave ndahet në 4
20 http://www.aquatext.com/tables/bioticind.htm
236
kategori (> 70 shkëlqyeshëm; 60 - 79 Mirë; 40 - 59 Mesatar; < 40 Varfër).
Koncepti i Treguesit Biologjik është përpunuar për të dhënë një njësi
matëse për ndotjen e ujërave të rrjedhshëm dhe ndikimin e tyre në jetën
biologjike të tyre. Treguesit biotikë janë të veçantë për rajone të caktuara.
Për shembull nëse gjatë biovëzhgimit të makroinvertebrorëve gjenden:
25 lloje Ephemeroptera 25 x 10 = 250 pikë;
15 lloje Trichoptera 15 x 10 = 150 pikë;
20 lloje Plecoptera 20 x 10 = 200 pikë;
20 lloje Amphipoda 20 x 6 = 120 pikë;
20 Larva Diptera 20 x 5 = 100 pikë;
_____________________________________________
Gjithsej = 820 pikë. Kjo pjestohet për dhjetë 10 për të gjetur vlerën e
Treguesit Biotik. Treguesi Biotik Total = 820 / 10 = 82 pikë. Mbështetur
në kategoritë e cilësisë të dhëna më sipër, cilësia e ujit është e Shkëlqyer.
Në tabelën 5-15 jepet shpërndarja e llojeve sipas klasave toleruese të
ndotjes dhe pikët përkatëse për Treguesin Biotik.
Tabela 5-14: Klasifikimi i grupeve toleruese të ndotjes për Treguesin Biotik
Klasat Tiparet e gjallesave që i popullojnë
Klasa I
Jotoleruese të ndotjes: Këto gjallesa janë shumë të ndjeshme ndaj
ndotjes.
Klasa II
Toleruese mesatare të ndotjes: Këto gjallesa mund të gjenden në
rrjedhje ujore të pastra ose lehtësisht të ndotura.
Klasa III
Toleruese të ndotjes: Këto gjallesa mund të gjenden në ekosistem
ujorë si të ndotur dhe në të pastër.
5.13. Fitoplanktoni si indikator biologjik i ujërave të qeta
Në fitoplankton bëjnë pjesë algat mikroskopike, gjallesa bimore
njëqelizore ose koloniale, që popullojnë pjesën e ndriçueshme të
mjediseve ujore, duke qëndruar pezull dhe duke iu nënshtruar pasivisht
lëvizjeve të rrymave ujore. Fitoplanktoni është grup heterogjen arbitrar,
ku grupet përbërëse më të rëndësishme nga ana llojore dhe ekologjike

237
janë algat silicore ose diatometë (Bacillariophyceae), dinoflagjelatët
(Dinophyceae), algat e verdha (Chrysophyceae), algat e gjelbra (Chlorophyceae)
dhe algat blu- të gjelbra ose cianobakteret (Cyanophyceae).
Tabela 5-15: Shpërndarja e llojeve sipas klasave toleruese të ndotjes dhe
pikët përkatëse për Treguesin Biotik
Klasa I
Vlera biotike 10
Sasia e
gjetur
Klasa II
Vlera
biotike
Sasia e
gjetur
Klasa III
Vlera
biotike
Sasia e
gjetur
Nimfa të klasës
Plecoptera
Larva
Coleoptera
8
Larva
mizash
5
Nimfa të klasës
Ephemeroptera
Isopoda 8 Kërminj 4
Larva të
nënfamiljes
Corydalinae
Amphipoda 6
Unazorë
Hirudinea
2
Larva Trichoptera
Pelecypoda,
bivalvë
6
Krimba
ujorë
0
Elmidae Decapoda 6
Psephenidae Larva Diptera 6
Nimfa Odonata
(pilivesa)
6
Nimfa
Odonata
6
Larva Diptera 6
Për qëllime praktike fitoplanktoni ndahet po në mënyrë arbitrare në
nëngrupe sipas përmasave të qelizave: mikroplankton, me përmasa 50-
1000 μm, nanoplankton (2-50 μm) dhe pikoplankton (0.2-2 μm). Këto
organizma janë prodhuesit parësorë dhe përbëjnë nivelin e parë ushqyes
në gjithë mjediset ujore.
Mbështetur në përdorimin e ujit të pijshëm, algat mikroskopike në
përbërje të fitoplanktonit, kur zhvillohen vrullshëm, vështirësojnë
sistemet filtruese të ujit të pijshëm; lloje të veçanta të tyre, kryesisht
cianobakteret, lëshojnë në ujë lëndë të tilla, si gjeosmina dhe 2-MIB (2-
metillizoborneol) (shih § 3.14, Fig. 3-21), që i japin ujit shije dhe erë të
keqe. Në kushte të caktuara mjedisore, lloje të tjera mund të prodhojnë
238
deri dhe lëndë helmuese që mund të përbëjnë rrezik për gjallesat ujore,
deri dhe për vetë shëndetin e njeriut (Moestrup, 2004). Në kreun III
është folur për lulëzimet e algave të dëmshme (HAB, harmful algal
blooms), dhe sidomos të atyre helmuese, si indikatorë fiziologjikë të
gjendjes mjedisore në ujërat detare dhe bregdetare (shih § 3.14).
Studimi i fitoplanktonit është kryesor në monitorimin biologjik të cilësisë
së ujërave të qeta (liqeneve, lagunave dhe detit). Tre metoda standarde21
të BE-së: CEN/TC 230 (2006), EN 15204 (2006) dhe CEN TC
230/WG 2/TG 3 (2006), të cilët udhëzojnë për mënyrën e marrjes së
mostrës, për numërimin dhe matjen e biovëllimit të qelizave
fitoplanktonike. Mostrat merren në thellësi të ndryshme me ndihmën e
shishes Ruttner (vëllim 2-5 litra; Fig. 5-14A); kjo shishe vetëmbyllet në
thellësinë e duhur me ndihmën e një peshe (çoku) që dërgohet nga varka.
Mostra cilësore fitoplanktoni mund të merren me ndihmën e një rrjete
konike me përmasa të brimëzave 20-25 µm (Fig. 5-14B), qoftë me
tërheqje vertikale ose me tërheqje horizontale. Fiksimi i mostrave bëhet
shpesh me tretësirë jod-joduri (tretësirë Lugooli) deri në ngjyrë konjaku,
ose me formalinë (deri në 4%). Vëzhgimi mund të bëhet me ndihmën e
një mikroskopi optik normal ose mikroskop optik invers (Fig. 5-14C); kjo
mund të bëhet duke vëzhguar materialin e freskët menjëherë, ose duke e
përpunuar atë më parë me ndihmën e teknikave të posaçme, për secilin
grup përbërës të fitoplanktonit.
Numërimi i qelizave fitoplanktonike kryhet me anë të metodës
Utermoehl (1958), me ndihmën e mikroskopit optik invers, duke
përdorur gota numëruese me vëllime të ndryshme, në përputhje dhe me
standardin e BE-së 15204:2006. Theksojmë edhe këtu se numri i
21 CEN/TC 230 (2006): Udhëzues N99 për mledhjen sasiore të mostrave të
fitoplanktonit nga ujërat e brendshme. Draft 05/05/06. 7 pp.
EN 15204: 2006: Cilësia e ujërave - Standard udhëzues për numërimin e fitoplanktonit
duke përdorur mikroskopinë inverse (teknikën Utermöhl). British-Adopted European
Standard / 29-Sep-2006 / 46 pages http://www.techstreet.com/cgi-
bin/detail?product_id=1285507
CEN TC 230/WG 2/TG 3 Draft propozim N96 i ”Përcaktimit të biovëllimit të
fitoplanktonit duke përdorur mikroskopinë inverse (teknikën Utermöhl)”. Draft
27.01.2006. 35 pp.

239
përgjithshëm i qelizave të numëruara në mikroskop duhet të jetë mbi 400
në mënyrë që llogaritjet që pasojnë (shpeshtia e llojeve dhe llogaritja e
treguesve) të kenë shkallë besimi prej 95%, me gabim ±10%, që është e
pranueshme për studime të kësaj natyre.
Algat planktonike në ujërat sipërfaqësore (epilimn) mund të përdoren për
përcaktimin e gjendjes ushqyese, mbështetur si në prodhimtarinë e
përgjithshme dhe në përbërjen llojore. Përbërja e fitoplanktonit lidhet me
gjendjen ushqyese të një trupi ujor në katër drejtime kryesore - në
ecurinë stinore, në biodiversitet, me anë të llojeve indikatore dhe
duke llogaritur tregues biologjikë të ndryshëm. Për shembull në tabelën
5-16 jepen gjendja ushqyese (klasat ushqyese) e një liqeni në varësi të
biomasës së fitoplanktonit dhe të sasisë së fosforit të përgjithshëm (sipas
Willén, 2000) Më poshtë (Tab. 5-17) po japim disa hollësi përmbledhtas
për rëndësinë që kanë analizat e fitoplanktonit dhe algat bioindikatore në
monitorimin e një ekosistemi ujor (liqeni, ujëmbledhësi, lagunë ose det).
Më shumë lexuesi mund të gjejë në publikimin e Bellinger & Sigee (2010)
të cituar më parë.
Tabela 5-16: Lidhja midis fosforit total, biomasës (biovëllimit) dhe gjendjes
ushqyese në një liqen (sipas Willén, 2000)
Klasa P µg/L Sasia e biomasës
Biomasa
mesatare
(mm
3
/L)
a
Biomasa
(mm
3
/L)
b
Gjendja
ushqyese
Ia ≤ 6 Shumë e varfër ≤ 0.1 ≤ 0.1 Ultraoligotrof
Ib 6 – 12.5 Shumë e pakët 0.1 - 0.5 0.1 – 0.5 Oligotrof
II 12.5 – 25 E pakët 0.5 – 1.5 0.5 - 2 Mesotrof
III 25 – 50 Mesatare 1.5 – 2.5 2 - 4 Eutrof I
IV 50 – 100 E madhe 2.5 - 5 4 - 8 Eutrof II
V > 100 Shumë e madhe > 5 > 8 Hipertrof
Vlerësimi i ecurisë stinore: Ecuria e popullatave fitoplanktonike dhe
zhvillimi i lulëzimeve algale janë drejtpërdrejt të lidhura me përmbajtjen e
lëndëve ushqyese në ujëra. Në të gjitha rastet zhvillimi stinor fillon me
një lulëzim diatomesh, por sipas shkallës së lëndëve ushqyese mund të
jetë i ndryshëm në mjedise të ndryshme. P.sh. në liqenet oligotrofë
240
lulëzimi pranveror i diatomeve është më i zgjatur, ku diatometë
gjithmonë mbizotërojnë; në liqenet mesotrofë ka një lulëzim të shkurtër
diatomesh (të mbizotëruar nga Asterionella), i cili pasohet nga faza e
krisofiteve, dhe në mes të verës nga lulëzimi i dinoflagjelatëve dhe algave
blu- të gjelbërta; në liqenet eutrofë të pasur me lëndë ushqyese lulëzimi
pranveror i diatomeve është edhe më i shkurtër, e pasuar shpesh nga një
fazë me ujë të kthjellët të mbizotëruar nga lloje njëqelizore, të pasuar më
tej nga lulëzimi i mesit të verës, ku mbizotërojnë lloje të mëdha
njëqelizore (Ceratium), koloni algash blu- të gjelbërta fijezore (Anabaena)
dhe sferike (Microcystis); liqenet hipertrofë, përgjithësisht të përfaqësuar
nga pellgjet e peshkimit të plehëruar nga njeriu dhe liqenet ku derdhen
ujërat e zeza, mbizotërohen gjatë gjithë stinëve nga alga të vogla
njëqelizore me cikël jetësor të shkurtër; këto formojnë popullata të
dendura që konkurrojnë me kolonitë e gjallesave më të mëdha, të cilët
janë të pa aftë të mbijetojnë në këto kushte.
Treguesit biologjikë të ndryshueshmërisë llojore: Këta tregues që
mbështeten, gjithashtu, në numërimin e llojeve u përkasin tre kategorive:
treguesi i Margalefit mbështetet në pasurinë llojore; treguesit e
Pielout dhe i Simpsonit mbështeten në baraspeshën/mbizotërimin
(evenness/dominance) e llojeve; dhe treguesi Shannon-Wiener mbështetet
në gërshetimin e pasurisë dhe të dominancës llojore. Më i zakonshmi
është treguesi i Margalefit (d) (1958), ku gërshetohen të dhënat e numrit
të përgjithshëm të llojeve (S) dhe numrit të përgjithshëm të individëve
(N) të numëruar, sipas formulës:
d = (S – 1)/logeN
Për shembull, në një liqen oligotrof ndryshueshmëria llojore është
veçanërisht e ulët, duke u rritur në mënyrë progresive tek liqenet
mesotrofë dhe ata eutrofë, por duke rënë sërish tek liqenet
eutrofë/hipertrofë, ku tek këta të fundit pak lloje janë të afta të
mbijetojnë. P.sh. Reynolds (1990) ka treguar se treguesi i
ndryshueshmërisë d për algat ndryshon me rritjen e lëndëve ushqyese;
gjatë zhvillimit veror vlerat e d luhaten nga 3 – 6 për liqenet e varfër me
lëndë ushqyese, duke zbritur në 2 – 4 në liqenet e pasur me lëndë
ushqyese dhe në 0.2 – 2 në basenet hipertorofë (ujëmbledhës të
plehërurar nga njeriu).

241
Tabela 5-17: Vlerësimi i gjendjes ushqyese të një liqeni mbështetur në ecurinë e fitoplanktonit
dhe në llojet e algave bioindikatore (sipas Bellinger & Sigee, 2010)
Tipi i
liqenit
Pranverë Verë Vjeshtë
Bioindikatorët e mesit të
verës
Shembulli
Oligotrof Diatome
Cyclotella DINO Ceratium
BG Gophosphaeria
DIA
G
Cyclotella comensis
Rhizosolenia spp.
Staurodesmus spp.
Liqeni
Carinthian
1
Wastwater
2
Mesotrof Diatome Krisofite Dino Diatome
Asterionella Mallomonas Ceratium Asterionella
BG Gophosphaeria
G Sphaerocystis
DIA
CHR
G
DINO
BG
Tabellaria flocculosa
Dinobryon divergens,
Mallomonas caudata
Sphaerocystis
schroeteri,
Dictyosphaerium
elegans, Cosmarium
spp. Staurastrum spp.
Ceratium hirundinella
Gophosphaeria spp.
Lunzer
Untersee
1
Bodensee
3
Erken
4
Windermere
2
Grasmere
Eutrof Diatome Klorofite BG Dino Diatome
Asterionella Eudorina Anabaena Ceratium Steph.
CRYPT Aphan. BG
Cryptomonas Microcystis
DIA
G
BG
Aulacoseira spp.,
Stephanodiscus rotula
Eudorina spp.,
Pandorina morum,
Volvox spp.
Anabaena spp.,
Aphanizomenon flos-
aque, Microcystis
aeruginosa
Liqenet Prairie5
Norfolk Broad
2
Rostherne
Mere
2
Grasmere
Hipertrof Diatome Klorofite Klorofite BG
të vogla
Stephanodiscus Scenedesmus Pediastrum Aphanocapsa
DIA
G
BG
Stephanodiscus
hantzschii
Scenedesmus spp.,
Ankistrodesmus spp.,
Pediastrum spp.
Aphanocapsa spp.,
Aphanothece spp.,
Synechococcus spp.
Ujëra të
plehëruara, si
p.sh. pellgjet
peshkore
Trebon
6
Shkurtimet: Grupet kryesore të fitoplanktonit: BG, alga blu- të gjelbëra; CHR, krisofite; CHRYPT,
kriptofite; DINO, dinoflagjelatë; G, alga të gjelbëra; Steph., Stephanodiscus; Aphan.,
Aphanozimenon. Vendndodhja e e liqeneve si shembuj: 1, Austri; 2, Angli; 3, Gjermani; 4,
Suedi; 5, SHBA; 6, Çeki
Llojet bioindikatore: Disa lloje algash parapëlqejnë mjaft qartë kushte
të caktuara, duke shërbyer si bioindikatorë mjaft të mirë (shih kreun III).
Në një krahasim të gjerë midis ujërave oligotrofe dhe eutrofe, desmidet
(alga të gjelbëra) priren të jetojnë në ujëra të varfëra me lëndë ushqyese,
kurse kolonitë e algave blu- të gjelbëra janë më tipike për ujërat eutrofe.
Këto përgjithësime nuk janë absolute, pasi ka disa desmide (p.sh.
Cosmarium meneghinii, Staurastrum spp.) që janë tipike për ujërat meso- dhe
eutrofe, kurse koloni të algave blu- të gjelbëra (si Gomphosphaeria) gjenden
dhe në ujëra oligotrofe. Në tabelën 5-18 jepen llojet më tipike që rriten
242
gjatë stinës së verës në ujëra të qeta; gjetja e këtyre llojeve indikatore në
sasi relativisht të bollshme është një tregues i mirë cilësor i gjendjes
ushqyese. Krahas llojeve bioindikatore fitoplanktonike gjendja ushqyese
mund të përcaktohet edhe nga algat e kapura (perifiton) mbi bimë të
zhytura, p.sh. mbi algën e blertë fijëzore Chladophora ose mbi kallamishtet
litorale. Analiza e sedimenteve mund të japë të dhëna mbi ecurinë në
kohë historike të gjendjes ushqyese në liqene (shih më poshtë).
Tabela 5-18: Tregues ushqyesë fitoplanktonikë për trupat ujorë të qetë
(sipas Bellinger & Sigee, 2010)
Treguesi Llogaritja Klasat Literatura
a) Tregues që mbështeten në grupet kryesore sistematike – numrin e llojeve
Treguesi i
klorofiteve
Clorococcales spp./Desmidiales spp.
< 1 = oligotrof
> 1 = eutrof
Thunmark
(1945)
Treguesi i
miksofiteve
Cyanophyta spp. / Desmidiales spp.
Treguesi i
diatomeve
Centrales spp. / Pennales spp.
Treguesi i
euglenofiteve
Euglenophyta / (Cianophyta +
Chlorophyta)
< 1 = oligotrof
> 1 = eutrof
Nygaard
(1949)
Treguesi i
diatomeve A/C
Araphid Pennales spp. / Centrales spp.
< 1 = oligotrof
> 2 = eutrof
Stockner
(1972)
Treguesi i përbërë
(Cianophyta + Chlorococcales +
Centrales + Euglenophyta spp.) /
Desmidiales spp.
< 1 = oligotrof
1-3 = mesotrof
Nygaard
(1949)
b) Tregues që mbështeten në llojet indikatore – numrin e llojeve dhe biovëllimin e tyre
Numërimi i llojeve
Numri i llojeve eutrofe / Numrin e llojeve
oligotrofe
< 8 = oligotrof
Biovëllimi i llojeve Lloje eutrofe / Lloje oligotrofe < 35 = oligotrof
Heinonen
(1980)
c) Tregues që mbështeten në llojet indikatore – vlera të peshuara të tyre
Treguesi ushqyes IL = ∑(fIs)/∑f 10 – 100, vlera të larta
tregojnë ndotje më të madhe
Hörnström
(1981)
Treguesi ushqyes -
biovëllimi IT = ∑(vIs)/∑v Vlera të treguesit për secilin
nivel ushqyes
Brettum
(1989)
Treguesi Hörnström: IL, treguesi ushqyes; f, shpeshtia e llojit e matur me një sistem me 5
shkallë, pra nga 1 – 5; Is, treguesi ushqyes i llojit s.
Treguesi Brettum: IT, treguesi ushqyes i nivelit T; v, vëllimi i species në litra; Is, treguesi
ushqyes i llojit s.

Biomonitorim

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Viewers also liked

Viewers also liked (20)

Similar to Biomonitorim

Similar to Biomonitorim (20)

More from Lorela Lazaj

More from Lorela Lazaj (11)

Biomonitorim