Antaranga Yoga Patanjal Sutra diploma course education ghantali thane ghatkopar

1. DIPLOMA IN YOGA EDUCTION
PRATYAHAAR, DHARANA & DHYNA
प्रत्माशाय, धायणा ल ध्मान
BY
DIPLOME TAEAM

2. Bahirnga and Antaranga Yoga
फहशयंग मोग आणण अंतयंग मोग
Bahirang Yoga - Body is main instrument in practice. Impacts are visible
externally due to change in behaviour.
फहशयंग मोग – वाधनेत ळयीय शे भुख्म वाधन अवते. लततणुकीतीर फदरांभुऱे ऩरयणाभ
फाह्म स्तयालय स्ऩष्ट जाणलतात.
Antaranga Yoga – Mind is the main instrument in practice. External
behavioural changes are backed by change in mindset.
अंतयंग मोग – वाधनेत भन शे भुख्म वाधन अवते. लततणुकीतीर फाह्म फदरांचे भुख्म
कायण फदररेरी भानसवकता शे हदवते.
The said concept is in many other types of yoga. However, primarily it is
related to Patanjal Yogasutras.
मोगाच्मा वलवलध प्रकायांभधे काशी बाग फहशयंग मोग ल काशी बाग अंतयंग मोग अवे
अवतात. ऩण माचा भुख्म वंदबत ऩातंजर मोगवूत्ांळी आशे.

3. Bahirnga and Antaranga Yoga
फहशयंग मोग आणण अंतयंग मोग
Bahirang Yoga – Yama, Niyama, Asana, Pranayama are main limbs.
फहशयंग मोग – मभ, ननमभ, आवन, प्राणामाभ शी भुख्म अंगे.
Antaranga Yoga – Pratyahaar, Dharana, Dhyana and Samadhi as main limbs.
As per patanjal Sutra, Dharana dhyan and Samadhi are the limbs of
Antaranga Yoga.
अंतयंग मोग – प्रत्माशाय, धायणा, ध्मान ल वभाधी शी भुख्म अंगे. ऩातंजर वूत्ानुवाय
धायणा, ध्मान ल वाभाधी शी अंतयंग मोगाची अंगे आशेत.
In other schools of Yoga – Chaturanga, Shadanga, Saptanga the
Bahiranga/Antarang can be easily understood though not specifically
mentioned.
इतय वलचायधायांनुवाय फहशयंग/अंतयंग अवे स्ऩष्ट उल्रेख नवरे तयी त्मांचे स्लरुऩ वशज
वभजून मेते.

4. SR. NO. CHATURANG YOGA –
HATH PRADIPIKA
SHADANG
YOGA
GORAKSHSHAT
AK
SAPTANG YOGA
GHERAND
SAMHITA
ASHTANGA YOGA
PATANJALI MUNI
1. BH ASANA ASANA SHUDDHIKRIYA YAMA
2. BH KUMBHAK PRANAYAMA ASANA NIYAMA
3. BH MUDRA PRATYAHAAR MUDRA ASANA
4. AN/BH NADANUSANDHAN DHARANA PRATYAHAAR PRANAYAMA
5.AN/BH - DHYANA PRANAYAMA PRATYAHAAR
6. AN - SAMADHI DHYANA DHARANA
7. AN - - SAMADHI DHYANA
8. AN - SAMADHI

5. PRATYAHAAR (प्रत्माशाय)
 Mind is always attached with various topics without any choice and is very
flickering. भन वतत कोणत्माशी फाह्म वलऴमाळी वंरग्न अवते, चांचल्म शा स्थामीबाल
अवतो.
 This is done through the sensory organs like eyes, ears, nose, mouth and
touch. It receives and gives signals constantly. डोऱे,कान,नाक,तोंड आणण स्ऩळत
अळा वंलदनाग्राशी अलमलांव्दाये शे शोत अवते. वलवलध वलऴमांचे आदानप्रदान वतत चारू
अवते.
 Detaching mind from it normal topics of thinking and attaching it with
specific topic of choice. नेशभीच्मा वलऴमांऩावून भनारा अरग करुन स्लरुचीच्मा
कोणत्माशी वलऴमारा जोडणे.
 Detachment does not mean cutting or throwing away but softly diverting it
with awareness. अरग कयणे म्शणजे तोडून प
े कणे नवून जाणीलऩूलतक शऱूलायऩणे
लऱण देणे अवते.
 Initially, AWARENESS is the effective tool to practise. वुयलातीरा जाणील शे
अनतळम प्रबाली वाधन अवते.

6. PRATYAHAAR (प्रत्माशाय)
 Last two sutras of Second Pada (Chapter) of Patanjal Yoga Sutras
describe Pratyahaar. ऩातंजर मोगाच्मा दुव-मा ऩादात प्रत्माशायाचा उल्रेख
आशे.
स्लवलऴमावम्प्रमोगे चचत्तस्लरुऩानुकाय इलेन्द्रिमाणां प्रत्माशाय: २.५४
 First sutra describes the process of Pratyahaar. Withdrawing sensory
organs from their respective objects and leading them towards
“Chitta”. ऩहशल्मा वूत्ात प्रत्माशाय कवा कयामचा शे वांगीतरे आशे. सानेंहिमांना
त्मांच्मा वलहशत वलऴमांकडे जाण्माऩावून ऩयालृत्त करुन चचत्ताच्मा भूऱ रुऩाकडे
लऱलणे.
तत: ऩयभा लश्मतेन्द्रिमाणाभ ्२.५५
 Total control over sensory organs is the benefit of Pratyahaar.
सानेंहिमांलय वंऩूणत ताफा अवा त्माचा राब वांगीतरा आशे.

7. PRATYAHAAR (प्रत्माशाय)
 In general this stage is very difficult but becomes possible with
conscious efforts. As we try to control thoughts they flow with speed in
decontrolled way. शा टप्ऩा तवा अलघडच अवतो, ऩण प्रमत्नऩुलतक ळक्म शोतो.
भनारा ननमंत्रत्त कयताना वलचायांचा आलेग अननमंत्रत्त अवतो.
 To practice one can start withdrawing mind progressively through
senses and focus on the topic of choice. (As per PYS it is to be done at a
time) माचा अभ्माव कयताना वुयलातीरा एक
े का इंहिमालय ननमंत्ण आणाले आणण
आऩल्मा आलडीच्मा वलऴमाकडे भनारा लऱलाले. (ऩामोवू नुवाय शे एकाच लेऱेरा
कयामचे अवते)
 Pratyahaar is symbolised with Tortoise, who takes in all his limbs to
protect self. We do it to protect the mind from external forces. प्रत्माशाय
शे कावलाचे प्रनतक भानरे जाते. कावल ज्माप्रभाणे स्लत:चे यषण कयामरा वलत
अलमल आत घेतो त्माप्रभाणे आऩल्मा भनाचे फाह्म प्रबालांऩावून यषण कयाले.

8. DHARANA धायणा
 In the third chapter of PYS, Vibhutipada, there is mention of Antarang
Yoga. ऩातंजर वूत्ाच्मा वलबूनत ऩाद मा नतव-मा ऩादाभधे अंतयंग मोगाचा उल्रेख
आशे.
देळफरधन्द्श्चत्तस्म धायणा ३.०१
 Dharana mans confining mind with only one conceptual topic. धायणा
म्शणजे कोणत्माशी एकाच वलसळष्ट वलऴमाळी चचत्तारा फांधून ठेलणे.
 Most of the Sadhakas feel this bit simple due to strong base of
Pratyahaar practice. धायणा शा टप्ऩा फशुतेक वाधकांना वोऩा लाटतो कायण
त्माभागे प्रत्माशायाची बक्कभ फैठक अवते.
 Since one has to control limited sphere focusing धायणेच्मा अलस्थेत कभी
षेत् ननमंत्रत्त कयामचे अवते त्माभुऱे एकाग्रता वाधणे ळक्म शोते.

9. DHARANA धायणा
 In the process of Dharana most important step is “Awareness of
Awareness”. It is at two levels – external awareness and internal
awareness. धायणेच्मा अभ्मावात “जाणीलेची जाणील" शा टप्ऩा खूऩ भशत्लाचा
अवतो. फाह्म जाणील आणण आंतय जाणील अवे नतचे दोन प्रकाय अवतात.
 Conscious control on the external topics (Pratyahaar) and focus on
Internal happenings (Dharana) have a subtle borderline. Initially
people keep on lingering on it and slowly confine with Dharana. फाह्म
वलऴमांचा जाणीलऩूलतक वंकोच (प्रत्माशाय) आणण आंतयीक वलऴमांलय क
ें िीकयण
(धायणा) मा दोरशी जाणणलांभधे एक तयर वीभायेऴा अवते. वुयलातीरा वाधक
मालय येंगाऱत याशतात आणण अरगद धायणेची अलस्था गाठतात.

10. DHARANA धायणा
धायणेचे वलवलध प्रकाय –
 Dehadharana – In this there is complete awareness of body posture. Physical
stability, physical relaxation, ambience around body etc…. देशधायणा –
ज्माभधे वंऩूणत ळायीरयक अलस्थेची जाणील अवते. कामास्थैमत, कामाळैचथल्म, ळयीयाच्मा
बोलतारच्मा लातालयणाची जाणील लगैये….
 Pranadharana – In this after attaining Pratyahaar on physical level
awareness of breathing is Pranadharana. Medium of breathing, path of
respiration, its various parts and feeling touch of air etc… प्राणधायणा –
ळायीरयक स्तयालय प्रत्माशाय वाधल्मालय श्लावाची जाणील म्शणजे प्राणधायणा. श्लावाचे
भाध्मभ शला, श्लवनभागत, त्माचे वलवलध बाग आणण तेथे शोणाया शलेचा स्ऩळत लगैये….
 Ishtadharana – It includes concentration on any subject of own choice. Can
be God,, person,power, bindu or guru. इष्ट धायणा – ज्माभधे आऩल्मारा शव्मा
अवरेल्मा कोणत्माशी वलऴमालय भनारा एकाग्र कयणे. देलता, व्मक्ती, ळक्ती, त्रफंदु, गुरू
लगैये कोणताशी वान्द्त्लक वलऴम ननलडता मेतो.

11. DHARANA धायणा
धायणेफद्दर भशत्लाच्मा वुचना
 In the process of Dharana on selected subject, other thoughts
creep in mind. At this point one has to keep calm and
consciously focus on the topic of Dharana. Slowly mind gets
engrossed with the main topic reveling various subtle issues
and mind gets fully engrossed in it. इष्ट वलऴमाची धायणा कयत
अवताना इतय वलऴम भनात मेतात, अळालेऱी थोडावा वंमभ फाऱगून
भनारा जाणीलऩूलतक एकाग्र कायाले आणण भूऱ वलऴमाचा वातत्मऩूणत
भागोला घेत याशाले. शऱूशऱू त्मा वलऴमाळी भन तादात्म्म ऩालते आणण
त्मातीर फायकाले वभजू रागतात. कारांतयाने त्मातीर वूक्ष्भता
अनुबलामरा मेऊ रागते आणण भन त्मात ऩूणतऩणे न्द्स्थयालते.

12. DHARANA धायणा
धायणेफद्दर भशत्लाच्मा वुचना
 One can teach the process upto Dharana. However, further
journey is solely of the person. Most of the times one gets it
automatically. धायणेऩमंत कोणारा सळकलता मेते ऩण त्माऩुढीर भागत
प्रत्मेकाने स्लत: ळोधामचा अवतो. फयेचदा तो आऩोआऩ गलवतो.
 Centralised thoughts transformed into decentralised highlighting
other facets of the topic. This stage is very subtle giving micro
exeriences. One gets to know many hidden potentials within and
many capacities manfest leading one to Dhyana. धायणेतीर
क
ें िीकयण नंतय वलक
ें िीकयणात ऩयीलनततत शोते आणण त्माच वलऴमाचे इतय
ऩैरू उरगडू रागतात. शा टप्ऩा खूऩ तयर आणण वूक्ष्भ अनुबल देणाया अवतो.
आऩल्मातीर अनेक वुक्ष्भ भानसवक षभता मालेऱी जागृत शोतात आणण भन
ध्मानाकडे लाटचार करु रागते.

13. DHYANA ध्मान
तत् प्रत्मैकतानता ध्मानभ्३.२
 The sutra about Dhyana describes what it is. The consistency of Dharana
or concentration of mind gives a continuous flow of experience which is
called as Dhyana. मा वूत्ात ध्मानाचे लनतन आशे. धायणेतीर भनाच्मा एकाग्रतेचा
वातत्मऩूनत अनुबल म्शणजे ध्मान.
तदेलाथतभात्ननबातवं स्लरुऩळूरमसभल वभाचध: ३.३
 In Dhyana when the object of Dhyna and the Dhyata (doer) are same is
called as state of Samadhi. ध्मानाच्मा मा अलस्थेत ध्मानाचा वलऴम आणण ध्माता
एकच बावतात ती न्द्स्थती वभाधी अवते.
त्मभेकत् वंमभ ३.४
 When Dharana, dhyana and Samadhi function simultaneously, constitute
Samyama. धायणा ध्मान ल वभाधी नतनहश एकाच लेऱी कामतयत अवतात त्मा
अलस्थेरा वंमभ अवे म्शणतात.

14. DHYANA ध्मान
ध्मानं ननवलतऴमं भन:
 In Dhyana mind becomes thoughtless. Means there are no thoughts other
than the obect of Dhyana. It is difficult to describe this situation.
ध्मानाभधे भन ननवलतऴम शोते म्शणजे ध्मेम वलऴम वोडून इतय कोणतेच वलचाय भनात
नवतात. मा अलस्तेचे लनतन कयणे तवे अलघडच अवते शे नक्की.
ध्मानभेल हश जरतूनां कायणं फंधभोषमो:
 Dhyana is the only reason of bonding and revelation of all living beings.
ध्मान शेच वलत प्राण्मांच्मा (भनुष्मप्राणी) फंधनाचे ल भोषाचे कायण आशे.
स्थूरं ज्मोनतस्तता वूक्ष्भं ध्मानस्थ त्रत्वलधं वलदु:
स्थूरं भूनततभमं प्रोक्तं ज्मोनतस्तेजोभमं तथा
वूक्ष्भं त्रफरदुभमं फह्भ क
ु ण्डसर ऩयदेलता घे.वं.
 Dhyana on Murti is called gross dhyana, dhyana of light is called
Jyotidhyan and one beyond kundali which is real brahman is called as
Sukshma dhyana. भूनततध्मानारा स्थूरध्मान, तेजाचे ध्मानारा ज्मोनतध्मान
आणण अळा क
ुं डरी ऩसरकाडच्मा अंनतभ त्रफंदुलत ब्रह्भ वत्मारा वूक्ष्भध्मान म्शणतात.

15. DHYANA ध्मान
 In Dharana mind becomes very focused and concentrated
leading the Sadhaka in the state of Dhyana. Dhyana has no
limitation of time and one gets typical state of mind. धायणेतून
भनाची एकाग्रता इतकी छान वाधरी जाते की त्मा अलस्थेत वाधक
ध्मानात सळयतो. ध्मानालस्थेरा काऱाचे फंधन नवते आणण एक वलसळष्ट
बालालस्था आऩोआऩ प्राप्त शोते.
 In Dhyana situation of mind is beyond any description and
entire process happens through Witnessing. ध्मानाभधे भनाची
अलस्था अलणतनीम अळीच अवते आणण वलत प्रक्रीमा वाषीलृत्तीने वशज
शोऊ रागतात.

16. DHYANA ध्मान
 Mind purification hppens easily and seamlessly. A pure mind
gets awareness of many hidden poCentralised thoughts
transformed into decentralised highlighting other facets of
the topic. This stage is very subtle giving micro exeriences.
One gets to know many hidden potentials within and many
capacities manfest leading one to Dhyana. धायणेतीर क
ें िीकयण
नंतय वलक
ें िीकयणात ऩयीलनततत शोते आणण त्माच वलऴमाचे इतय ऩैरू
उरगडू रागतात. शा टप्ऩा खूऩ तयर आणण वूक्ष्भ अनुबल देणाया
अवतो. आऩल्मातीर अनेक वुक्ष्भ भानसवक षभता मालेऱी जागृत
शोतात आणण भन ध्मानाकडे लाटचार करु रागते.