Darshanshastra in Marathi

घंटाळी मित्र िंडळ, ठाणे
पदमिका अभ्यासक्रि क्रिांक २६
ओळख दर्शनर्ास्त्ांची
डॉ. िृदुला चौधरी

तत्त्वज्ञान
 तत्त्वज्ञान –
 अर्थ – ‘तत’ ववषयीचे ज्ञान
‘तत’ - जे काही अस्ततत्वात आहे ते सवथ
‘तत्त्व’ म्हणजे क
ु ठल्याही गोष्टीचे सार
 अभ्यास कशासाठी ?
 Philosophy
 Meaning – Philo + sophy
- Love for knowledge, Love for wisdom

दशथनशातर
दशथन
 ‘दृश’ धातूपासून , ‘दृश’ = पाहणे , बघणे
 ‘दशथन’ म्हणजे एकाच गोष्टीकडे बघण्याचे ववववध दृष्टीकोन, भूमिका,
ववचारधारा
 जगताकडे , जे काही अस्ततत्वात आहे त्या सवाांकडे बघण्याचा
दृष्टीकोन
 तो मभन्न मभन्न असू शकतो; त्या प्रिाणे ववववध दशथन
 उदा. – टेबल, एव्हरेतट

भारतीय तत्त्वज्ञान
 भारतीय तत्त्वज्ञान – २ शाखा
१. आस्ततक २. नास्ततक
 आस्ततक - वेदाांना प्रिाण िानणारे
६ दशथने - (षटदशथने)
न्याय – गौति ; वैशेवषक - कणाद
साांख्य – कवपल ; योग - पतांजली
िीिाांसा – जैमिनी ; वेदाांत - व्यास
 सिान तांरावर आधाररत

भारतीय तत्त्वज्ञान
 नास्ततक दशथने –
वेद प्रिाण न िानणारे
 ३ नास्ततक दशथने
चावाथक – बृहतपती
जैन - तीर्ांकर
बौद्ध - गौति बुद्ध
 परिपुरुषार्थ ४ – धिथ, अर्थ, काि, िोक्ष

प्रत्येक दशथनातील िहत्वाचे िुद्दे
 प्रयोजन
 प्रवतथक, परांपरा, िुख्य ग्रांर्
 सृष्टीप्रक्रिया – जीव, जगत
 िहत्वाचे मसद्धाांत
 ईश्वर सांकल्पना
 प्रिाण
 िोक्ष

१ . साांख्य दशथन
साांख्य शब्दाचा अर्थ –
१ . सि + ख्या = सम्यक ख्याती, यर्ार्थ ज्ञान
२ . सांख्या म्हणजे बुद्धी, साांख्य म्हणजे बुद्धधगम्य ज्ञान ,
भगवद्गीतेत साांख्य योग म्हणजे ज्ञानिागथ
३ . सांख्या = िोजणे, गणना – ववश्वातील सवथ िुलभूत
तत्वाांची िोजणी करून २५ ही सांख्या ननस्श्चत क
े ली

परांपरा :-
 िूळ प्रवतथक – आचायथ कवपल - सूरकार
ग्रांर् – साांख्य सूर , साांख्य प्रवचन ( उपलब्ध नाही)
 मशष्य – आसुरी
o पांचमशख ‘षष्टीतांर’
o ईश्वरकृ ष्ण – ‘साांख्यकाररका’ इ.स.१५० च्या सुिारास
 ‘साांख्यकाररका’ वर टीका – िाठर ‘िाठरवृत्ती’
वाचतपती मिश्र ‘साांख्यतत्त्वकौिुदी’

 प्रयोजन –
त्ररतापाांपासून िुस्तत , ननस्श्चत व कायिची दुख:ननवृत्ती,
िोक्षप्राप्ती
 त्ररताप : –
1. आधधभौनतक : इतर भूतिाराांपासून- िनुष्य,साप,वाघ,शतर
2. आधधदैववक : सृष्टी व्यापाराांपासून-अनतवृष्टी,वादळ,वीज,गारा
3. आध्यास्त्िक : शरीराांतगथत कारणाांपासून जसे शारीररक व
िानमसक व्याधी

 उपाय :-
o पुरुष व प्रकृ ती ही दोन तत्त्वे पूणथत: मभन्न आहेत
o याची जाणीव करून देणे
o पुरुष क
े वळ,एकटा,एकाकी बेटासारखा आहे या क
े वल्याचा अनुभव घेणे
म्हणजेच सवथ सांसाररक दुखाांपासून ननवृत्ती म्हणजेच िोक्ष प्राप्ती

 साांख्य दशथन चे िुख्य मसद्धाांत :-
१. द्वैतवादी :- पुरुष व प्रकृ ती ही दोन तत्त्वे िूलत: मभन्न आहेत
२. सृष्टीननमिथतीचे िूळ कारण प्रकृ ती असून ती त्ररगुणात्िक, जड
जाणीवरहहत आहे (त्ररगुण सत्त्व, राजस, तिस)
३. पुरुष चेतन, ननगुथण व ननस्ष्िय असून अनेक आहेत(बहुत्व)
४. पुरुषाने प्रकृ तीपासून आपल्या ननराळेपणाचा बोध करून घेणे
म्हणजेच क
ै वल्य अर्वा िोक्ष होय. तोच परिपुरुषार्थ होय.
५. जगतातील सवथ घटकाांचा साकल्याने ववचार
 अननश्वरवाद :- ईश्वरावाचून जगतातील घटकाांची व्यवतर्ा लागू शकते

पुरुष :-
 वैमशष््ये :- चेतन, ननस्ष्िय, साक्षी, शुद्ध जाणीव तवरूप, गुणरहहत,
ननत्य, ननलेप,नन:सांग, ननश्चल, उदासीन, द्रष्टा, ज्ञाता,
भोतता, अववकारी
 पुरुष बहुत्त्व – पुरुष अनेक आहेत.
कारण प्रत्येकािध्ये जन्ि व िृत्यू ची वेळ, क्रिया,
प्रवृत्ती व त्ररगुणाांचे प्रिाण वेगवेगळे असते

 प्रकृ ती :-
 वैमशष््ये:- त्ररगुणात्िक, जड, क्रियाशील, ववकारी, प्रसवधिी, चांचल,
अननत्य, जाणीवरहहत, ज्ञान ववषय
 त्ररगुण मसद्धाांत:-
१ . सत्त्व - लघु (हलका), प्रकाशक, उध्वथगािी, सुखात्िक
२ . रजस - चल (चांचल), प्रेरक, क्रियाशील, दुखात्िक
३ . तिस - गुरु (जड), आवरणक, िोहात्िक (ववषादात्िक)

 प्रकृ ती :-
 सत्कायाथवादाचा मसद्धाांत –
१. तवत: अस्ततत्वात नाही ते काहीच करणार नाही
२. अिुक एक कायथ हवे असेल तर त्यास अनुरूप उपादानकारण घेतले
जाते. उदा.- टेबल हवे असेल तर लाक
ू डच घ्यावे लागेल
३. कशाहीपासून काहीही व्हावे असे घडत नाही.लाकडातून तेल ननघणार नाही
४. कायथ करण्यास जे सिर्थ असेल त्याच्याकडूनच कायथ होईल.
५. कायाथिध्ये कारणाचा भाव हदसतो. कायथ हे कारणात ववद्यिान
असतेच

 सत्कायाथवादाचा मसद्धाांत –
 ज्या गोष्टी अस्ततत्वात आहेत त्याांचा कधीच नाश होत नाही
 त्याांचे फतत तवरूप बदलते
 एका रूपातून दुसयाथ रुपात पररवतथन होते ज्याला ‘पररणािवाद’
म्हणतात
 ज्या अस्ततत्वात नाहीत त्या कधीच ननिाथण होत नाहीत.

 सृष्टीननमिथती : एक
ू ण २५ तत्त्वे

 प्रिाण
१. दृष्ट
२. अनुिान
३. आप्तवचन
 अांत:करणरय :- िन, बुद्धी, अहांकार – एकरच काि करतात
उभयात्िका िन , सांकल्प ववकल्पात्िक
ननश्चयात्िका बुद्धी,
अमभिान क्रकां वा िीपणा म्हणजे अहांकार

 क
ै वल्य अर्वा िोक्ष :-
 क
ै वल्य म्हणजे क
े वळपण, एकाकीपणा, अलगपणा, ननराळेपणा
 सृष्टीतील घडािोडीांहून आपण पृर्क, वेगळे आहोत याची जाणीव म्हणजे
क
ै वल्य
 आपण बद्ध आहोत, आपणास प्रकृ तीच्या घटकाांतील सुखदुखाांचा तपशथ होत
आहे असा भ्रि पुरुषास होत असतो तेव्हा त्याला बांधन म्हणतात.
 परांतु जेव्हा आपल्या वेगळेपणाचे ज्ञान पुरुषाला होते तेव्हा तो या
प्रकृ तीच्या बांधनातून िुतत होतो. तेच क
ै वल्य क्रकां वा िोक्ष

२ . योगदशथन
 ‘योग’ शब्दाचा अर्थ
 ‘युज’ धातू पासून ३ अर्थ
 युजीयोगे = सांयोग, जोडणे, अांनति सत्याशी जोडणे
 युजसांयिने = ननयांरण, ननयिन
 युजसिाधौ = सिाधी, पूणथ एकाग्रता
 प्रयोजन :- क
ै वल्य, धचत्ताला सिाधीसाठी अनुक
ू ल करणे

२. योगदशथन
 परांपरा :-
 ग्रांर्कार – ऋषी पतांजली , इ.स.पूवथ २रे शतक
 अनेक भाष्ये –
व्यासभाष्य – व्यास (इ.स.१ ले शतक)
तत्वावैशारदी – वाचतपती मिश्र
योगवानतथक - ववज्ञानमभक्षु
पातन्जलयोग दशथन – एक अभ्यास – तवािी आनांदऋषी

 वैमशष््ये :-
 साांख्य दशथनाचे पूरक, तत्त्वज्ञानाची बैठक एकसारखीच
 द्वैतवादी - पुरुष व प्रकृ ती ही दोन िुख्य तत्त्वे
 सेश्वर साांख्य - एक
ू ण साांख्याांचीच २५ तत्त्वे आणण २६ वे तत्त्व ईश्वर
 साांख्य दशथनात बौद्धधक ज्ञान मिळते तर योगदशथनाद्वारे शरीर व
धचत्त ज्ञानग्रहणास अनुक
ू ल होते – साधनािागथ
 त्या ज्ञानाचा साक्षात्कार होतो, अांनति सत्याचे साक्षात दशथन होते
 अत्यांत सखोल िानसशातराचा ववचार
 किथमसद्धाांत, पुनजथन्ि

 ‘योगस्श्चत्तवृत्तीननरोध:|’
योग म्हणजे धचत्तवृत्तीांचा ननरोध
 अांनति ध्येय : ‘तदा द्रष्टु: तवरूपे अवतर्ानि |’
म्हणजेच क
ै वल्य
 एक
ु ण सूर – १९५
 ४ पाद
 सिाधीपाद(५१), साधनपाद(५५), ववभूतीपाद(५५), क
ै वल्यपाद(३४)

 अांत:करण चतुष्टय - िन, बुद्धी, अहांकार, धचत्त
 धचत्त – िहत्वाची सांकल्पना; २१ वेळा, िन ४ वेळा
धचत्तातील वृत्तीांचा ननरोध करणे अपेक्षक्षत आहे
त्यावर ननयांरण आणू शकतो, साधनेने, जाणीवपूवथक
 धचत्तभूिी ५ – धचत्ताच्या ववववध अवतर्ा
क्षक्षप्त, िूढ, ववक्षक्षप्त, एकाग्र, ननरुद्ध
अनेक ववचाराांकडून -> एक ववचार(एकाग्र) -> शून्य ववचार(ननरुद्ध)
(सांप्रज्ञात)

धचत्तवृत्ती ५ –
प्रिाण, ववपयथय, ववकल्प, ननद्रा, तिृती
प्रिाण ३ –
प्रत्यक्ष, अनुिान, आगि
तलेश ५ –
अववद्या, अस्तिता, राग, द्वेष, अमभननवेश

अांतराय/ धचत्तववक्षेप ९ – योग साधनेतील अडर्ळे
व्याधी, तत्यान, सांशय, प्रिाद, आलतय, अववरनत, भ्राांतीदशथन,
अलब्धभूमिकत्व, अनावस्तर्तत्त्व
ववक्षेपसहभूव: -
दुख:, दौिथनतय, अांगिेजयत्व, श्वासप्रश्वास

 क
ै वल्यप्राप्तीसाठी ववववध साधना :-
 अष्टाांगयोगसाधना –
यि, ननयि, आसन, प्राणायाि, प्रत्याहार, धारणा, ध्यान,सिाधी
 यि ५ – अहहांसा, सत्य, अततेय, ब्रह्िचयथ, अपररग्रह
 ननयि ५ – शौच, सांतोष, तप, तवाध्याय, ईश्वरप्रणणधान
 लाभ – अशुद्धीक्षय, ज्ञानाहदप्ती, वववेकख्याती

 क
ै वल्यप्राप्तीसाठी ववववध साधना :-
 क्रियायोग – तप, तवाध्याय, ईश्वरप्रणणधान
तलेश तनुकरणार्थ, सिाधी भावनार्थ
 धचत्तप्रसाधनाचे िागथ – ६
धचत्त प्रसन्न व शाांत करण्यासाठी
 अभ्यास-वैराग्य – ज्ञानिागथ
धचत्तवृत्तीांचा ननरोध करण्यासाठी
 ईश्वरप्रणणधान – भस्ततिागथ
आांतररक चेतनेची जाणीव व अांतराय अभाव

 ईश्वर सांकल्पना –
 ववशेष पुरुष
 तलेश,किथ, किथववपाक, आशय (किाथचा साठा) यापासून अमलप्त
 गुरू
ां चा गुरु , कालातीत
 सवथज्ञतेचे बीज
 ईश्वराचा वाचक/प्रतीक प्रणव
 साधना – ईश्वराचा जप व ध्यान

 क
ै वल्य :-
 क
े वळ असणे, पुरुषाला त्याच्या क
े वलपणाची जाणीव होणे
 पुरुष सतत प्रकृ तीच्या / जगाच्या पसायाथत रििाण झाल्यासारखा
वाटतो – अववद्या/ अज्ञानािुळे
 हा जन्िोजन्िीचा प्रवास – जन्ि-िृत्यू चा फ
े रा
 पुरुषाला अववद्येची जाणीव होणे, त्याच्या िूळ तवरूपाचे ज्ञान होणे
व पुरुष त्याच्या िूळ तवरुपात स्तर्रावणे म्हणजे ‘क
ै वल्य’,
 जन्ि-िृत्यूच्या फ
े याथतून कायिची िुतती

३.न्यायदशथन
 ‘न्याय’ शब्दाचा अर्थ
१. उभय पक्षाांना िान्य असणारा मसद्धाांत
२. ‘नीयते अनेन इनत न्याय:|’ - ननष्कषाथप्रत नेतो तो न्याय
३. प्रिाणान्द्वारे प्राप्त झालेले ज्ञान योग्य आहे का पुन्हा पडताळून पाहणे
४. बुद्धीला तीक्ष्ण करते ते दशथन, बुद्धीवादी दशथन
 न्याय दशथन - प्रिाणशातर, ज्ञान प्राप्तीच्या साधनाांची चचाथ
 वैशेवषक दशथन - प्रिेयशातर
 सिानतांरावर आधाररत

न्यायवैशेवषक दशथनाची वैमशष््ये
 ववश्वाकडे बघण्याचा दृष्टीकोण, तास्त्वक मसद्धाांत आणण
ज्ञानामििाांसा एकच आहेत
 वाततववादी – वततूांचे ज्ञानननरपेक्ष तवतांर अस्ततत्व िानतात
 अनेकत्ववादी / भेदवादी (pluralistic) – अांनति तत्त्व अनेक आहेत,
िी वेगळा , तु वेगळा , प्रत्येक अणुरेणु तवतांर
 न्यायावैशेवषकाांची िुलभूत प्रेरणा - सािान्य िाणसाच्या व्यावहाररक
दृस्ष्टकोणाचे तास्त्वक सिर्थन करणे

 िूळ ग्रांर् :- न्यायसूरे - ऋषी गौति, इ.स.पूवथ ५५०
 भाष्य – वात्तयायन
 न्यायवानतथक – उद्योतकर
 तात्पयथ टीका – वाचतपती मिश्र
 नव्यन्याय :- न्यायवैशेवषकाचा सांगि
 तत्वधचांतािणी – गांगोपाध्याय, इ.स.१३००
 टीका :– हदधीती –रघुनार् मशरोिणी
 गादाधरी – गदाधर

 प्रयोजन :-
 १६ पदार्ाांची चचाथ
 त्याांचे योग्य ज्ञान प्राप्त करून नन:श्रेयसाची (िोक्षाची) प्राप्ती करणे

१६ पदार्थ :-
 वादवववादाच्या शातरातील ननरननराळी प्रकरणे
 चचे िध्ये अनुििाने येणारे १६ ववषय
१. प्रिाण २. प्रिेय ३. सांशय ४. प्रयोजन ५. दृष्टाांत
६. मसद्धाांत ७. अवयव ८. तक
थ ९. ननणथय १०. वाद
११. जल्प १२. ववतांडा १३. हेत्वाभास १४. च्छल १५. जानत
१६. ननग्रहतर्ान

प्रिेय :- १२ ज्ञेय ववषय
१. आत्िा २. शरीर ३. इांहद्रय ४. अर्थ ५. बुद्धी ६. िन
७. प्रवृत्ती ८. दोष ९. प्रेत्यभाव १०. फळ ११. दुख:
१२ अपवगथ

िुख्य ववचार
१. ज्ञानिीिाांसा – प्रिाणे
२. कायथकारणसांबांध
३. ईश्वरवाद
४. िोक्ष

 ज्ञानिीिाांसा – प्रिाणे
 प्रिाण शब्द ‘िा’ धातू पासून, िा = िोजणे
प्रिा करणां प्रिाण: |
 प्रिा = यर्ार्थ ज्ञान, करण = साधन
 पदार्ाथचे यर्ार्थ ज्ञान ज्याने िोजले जाते ते साधन म्हणजे प्रिाण.
 ४ प्रिाणे :-
१. प्रत्यक्ष २. अनुिान ३. उपिान ४. शब्द

१. प्रत्यक्ष प्रिाण
प्रत्यक्ष = प्रती + अक्ष , अक्ष = इांहद्रये
 इांहद्रयाांच्या सहायाने होणारे ते प्रत्यक्ष ज्ञान
 वततू - इांहद्रय - िन - आत्िा याांचा प्रत्यक्ष सांयोग आवश्यक
 प्रत्यक्ष ज्ञानाचे २ प्रकार :-
१. सववकल्पक – नाि, जाती, गुण व क्रिया या ववकल्पाांसह
२. ननववथकल्पक – ववकल्पास्न्शवाय (ववकल्प = पयाथय)
उदा. - गाय

२. अनुिान प्रिाण :- अत्यांत िहत्वाचे
अनुिानाने, तकाथने होणारे ज्ञान
न्यायशातरास अनुिानशातर / तक
थ शातर ही म्हणतात
उदा. – धूर असेल तेर्े अग्नी असतोच
३. उपिान प्रिाण :- सादृश्याचे ज्ञान
अिुक वततूला अिुक नाव आहे हा बोध ज्या रीतीने होतो ते
उपिान प्रिाण
उदा. – ग़ाईसारखा जो प्राणी हदसेल त्याला ‘गवय’(नीलगाय) म्हणावे

४. शब्दप्रिाण :-
• अर्थ पूणथ शब्दसिूहाच्या िाध्यिातून होणारे ज्ञान
• आप्तवचन
• आप्त म्हणजे खरे साांगणारा वतता
• शब्द, अर्थ, वातय त्यातून ज्ञान

ईश्वरववचार :-
 ईश्वर िानतात
 ईश्वर सृष्टीचा कताथ / ननयांता , कतृथत्व असलेला
 भतताांवर अनुग्रह करणारा
 ईश्वर एक आत्िा आहे , व्यतती आहे
 पण तो सुखदुख: व पापपुण्य याांपासून अमलप्त आहे

 िोक्ष ववचार :-
o नन:श्रेयस शब्द वापरला
o पदार्ाथच्या तत्त्वज्ञानाने, सम्यक ज्ञानाने मिथ्याज्ञान नाहीसे होते.
o राग व द्वेष हे दोष नाहीसे होतात. त्यािुळे क
ु ठलीही प्रवृत्ती ननिाथण
होत नाही; त्यािुळे पुनजथन्ि नाही. सांसाररक दु:खाचा सांपूणथ आणण
आत्यांनतक नाश म्हणजेच नन:श्रेयसची प्राप्ती
 उपाय :- आत्िा हा िन व इांहद्रये यापासून मभन्न आहे हे ज्ञान
होण्यासाठी िनन, ननहदध्यासन व योगिागथ

४. वैशेवषक
परांपरा व प्रिुख ग्रांर्
 प्रवतथक - कणाद ऋषी
 िुख्य ग्रांर् –’वैशेवषक सूरे’ इ.स. पूवथ ३रे शतक
 भाष्य : ‘पदार्थ – धिथ – सांग्रह’, रचनाकार - प्रशतत पाद
 टीका : ‘न्यायक
ां दली’ , रचनाकार – श्रीधर
 कणादसूराांवरील भाष्य : ‘उपतकार’ – शांकरमिश्र

वैशेवषक शब्दाचा अर्थ = ‘ववशेष’ नावाचे एक िुख्य तत्त्व
 प्रत्येक परिाणु िध्ये ववशेष असा एक पदार्थ आहे असे िानले
म्हणून ‘वैशेवषक’ नाव
 प्रिेयशातर - जगातील सवथ ज्ञेय गोष्टीांचा ववचार
 न्यायवैशेवषक – सिानतांर
 ताक्रक
थ क वाततववादी – आत्िा, जाणीव याांना क्रकरकोळ तर्ान,
 अनेकत्ववाद – प्रत्येक वततू, जे जे बुद्धीला वेगळे हदसते ते
वाततववक आहे

 प्रयोजन
• जगातील सवथ पदार्ाांची व आपल्या सांपूणथ अनुभवववश्वाची
व्यवस्तर्त िाांडणी करून त्याांचे वगीकरण करणे
• त्या पदार्ाांचे नीट ज्ञान करून घेऊन नन:श्रेयसाची प्राप्ती करून
घेणे
• ववश्वातील ज्ञात गोष्टीांची व्यवतर्ा लावण्याचा एक नेटका प्रयत्न
• भौनतकशातर व रसायनशातर डोकावते
• उपासना िागथ साांधगतला नाही

 वैशेवषकाांचे पदार्थ (categories)
 पदार्थ = पद + अर्थ , पद = शब्द, अर्थ = वततू
 = शब्दाद्वारे वततूचा बोध होणे
 पदार्थ म्हणजे सवथ ज्ञेय वततू
 ज्याांच्याबद्दल आपण बोलू शकतो ते सवथ काही.
 आपला सारा अनुभव
 एक
ू ण पदार्थ ७
 १. द्रव्य २. गुण ३. किथ ४. सािान्य
५. ववशेष ६. सिवाय ७. अभाव

पदार्थ :- १. द्रव्य (substance) –
 द्रव्य हा अनुभवाचा आधार,आश्रय ( substratum)
 तवतांर अस्ततत्व असते, दुसयाथवर अवलांबून नाही
 अववचल – रूप बदलले तरी हटक
ू न राहते ते द्रव्य
 उदा. लाख क्रकां वा िेण
 द्रव्य एक
ू ण ९
 १. पृथ्वी २. जल ३. तेज ४. वायू ५. आकाश
६. हदक (अवकाश) ७. काल ८. आत्िा ९. िन

परिाणुवाद / आरम्भवाद :-
 परिाणुपासून सृष्टी उत्पन्न झाली.
 परिाणु - सवाथत छोटा पदार्थ, सूक्ष्ि, अतीांहद्रय
 प्रत्येक परिाणु मभन्न आहे म्हणून तो ववशेष आहे
 ववज्ञानातील परिाणु सांकल्पनेपेक्षा र्ोडी वेगळी
 असत्कायथवाद - वततू नव्याने ननिाथण होतात व नष्ट होतात

परिाणुवाद :-
 परिाणु व्याख्या – झरोतयातून येणाऱ्या सूयथ क्रकरणाांिधील धुलीकण – त्याचा १/६
वा भाग म्हणजे परिाणु , ४ हदशा व वरची व खालची बाजू असे ६ भाग –
त्यापैकी एकच भाग हदसतो तो परिाणु
 २ परिाणु = १ द्व्यणुक, ३ द्व्यणुक = १ त्र्यणुक
 परिाणु पासून त्र्यणुक , त्र्यणुकाांचा धुलीकण बनतो जो दृष्टीने हदसू शकतो
 त्र्यणुकानपासून कोणतेही तर्ूल द्रव्य बनतात

 सृष्टीननमिथती व ईश्वरवाद :-
 प्रलय - द्रव्याांचे परिाणु जेव्हा ववभतत असतात तेव्हा सृष्टीच्या त्या अवतर्ेस प्रलय म्हणावे
 प्रलयानांतर ईश्वराच्या िनात सृष्टी ननिाथण करावी अशी इच्छा उत्पन्न होते
 त्या इच्छेने प्रेररत होवून व आत्म्याचे पूवथ जन्िीचे किथ लक्षात घेऊन ईश्वर परिाणु
पासून तर्ूल सृष्टी िि ििाने ननिाथण करतो
 पुढे प्राणणिाराांच्या किाथनुसार सृष्टी सांहार होतो तेव्हा ईश्वराच्याच इच्छेने तर्ूल
द्रव्याांचे अखेर परिाणु पयांत ववघटन होत जाते
 ईश्वराचे अस्ततत्व तकाथच्या व अनुिानाच्या द्वारे मसद्ध क
े ले

 आत्िा :- ८ वे द्रव्य
 आत्िा सवथव्यापी, सवथर, शरीर, इांहद्रय, िन याहून आत्िा मभन्न आहे
 जेर्े ज्ञान राहू शकते ते तर्ान म्हणजे ‘आत्िा’
 जीवात्िा व परिात्िा असे २ भेद,
 जीवात्िे अनेक, सवथव्यापी, ननत्य, सुख दुखा:चा अनुभव घेणारे
 परिात्िा एकच, सवथज्ञ, ननत्य

 िन :- ९ वे द्रव्य :-
 ज्ञान उत्पन्न होते ते तर्ान म्हणजे ‘िन’,
 सुख दुखा:चा अनुभव िनालाच येतो.
 िन परिाणु सारखे अती सूक्ष्ि, क
ु ठेही जावू शकते
 ववषयाचे ज्ञान होण्यासाठी आत्म्याचा – िनाशी, िनाचा – इांहद्रयाांशी, इांद्रीांचा
– ववषयाशी सांयोग आवश्यक
 उदा. – ववजेचा हदवा – मभांतीवरील खटका – िुख्य खटका – रतत्यावरील
तार

 िोक्ष सांकल्पना :-
 नन:श्रेयस शब्द वापरला
 ववश्वातील ७ पदार्ाांचे प्रत्यक्ष ज्ञान करून घेणे, त्याांचे साम्यभेद जाणणे
 त्या ज्ञानानांतर आत्म्याला दुसरे क
ु ठलेच ज्ञान होत नाही. आत्म्याची
ही अवतर्ा म्हणजे नन:श्रेयस
 त्यासाठी पूवथजन्िीचे सुकृ त कािी पडते.
 योगसाधनेनेही हे ज्ञान होऊ शकते

५. िीिाांसा
 िीिाांसा शब्दाचा अर्थ – धचक्रकत्सापूवथक सखोल ववचार, स्जज्ञासा,
सांबांधननस्श्चती, पूस्जत ववचार
 वेदवचनाांचा सिन्वय करणारे शातर , पूणथपणे वेदाांवर आधाररत
 पूवथिीिाांसा - वेदाांतील किथकाांडातील म्हणजे सांहहता व ब्राह्िण
याांिधील वचनाांचा सिन्वय करणारे शातर
 उत्तरिीिाांसा - वेदाांतील ज्ञानकाांडातील म्हणजे उपननषदाांतील वचनाांचा
सिन्वय करणारे शातर म्हणजेच वेदाांत
 िीिाांसा – वेदाांत सिान तांर , पूणथपणे वेदाांवर आधाररत

 प्रयोजन :-
 वेदाांची रचना ननरननराळ्या काळात ननरननराळ्या ऋषीांकडून
झाल्यािुळे वेद्वचनाांिध्ये खूप ववरोध आहे
 तो ववरोध नाहीसा करून त्याांचा सिन्वय करणे
 वेदवचनाांची सांगती लावणे व वेदाांचे प्रािाण्य सुप्रनतस्ष्ठत करणे हेच
िीिाांसा दशथन चे उद्हदष्ट

 प्रवतथक – जैमिनी , िुख्य ग्रांर् – ‘पूवथिीिाांसासूरे’ , इ.स.१ ले शतक
 अनतशय िोठा – १२ अध्याय , २७०० सूर
 शाबरभाष्य – शबरतवािी इ.स.५ वे शतक
 ७ व्या शतकात २ भाग पडले
 १. भा्ट ित – क
ु िारीलभ्ट – ‘श्लोकवानतथक’ , अधधक लोकिान्य
 २. प्राभाकर / गुरुित – प्रभाकर – ‘बृहती’, ‘लघ्वी’

 प्रिाणे :- एक
ू ण ६
 १. प्रत्यक्ष
 २. अनुिान
 ३. शब्द
 ४. उपिान
 ५ अर्ाथपत्ती
 ६. अनुपलब्धी – फतत भ्ट िीिाांसक िानतात
 शब्दप्रिाण सवथश्रेष्ठ िानतात. पूणथपणे वेदाांवर आधाररत

 ४ प्रकारचे किथ
 १. श्रौतकिथ – वेदाांिधील किथ , अस्ग्नहोर करणाराच करू शकतो,
ज्योतीष्टोि यज्ञ
 २. तिातथ किथ – १६ सांतकार – वेदाांवर आधाररत किथ पण वेदाांिध्ये न
साांधगतलेले , उपनयन ,
 ३. पौराणणक किथ – नवरारीत क
े ले जाणारे नवचांडी / शतचांडी यज्ञ
 ४. तांर / आगि परांपरा - गणपती प्राणप्रनतष्ठा – बीज िांर वगैरे सवथ किथ
वेदाांिध्ये साांधगतले नसले तरी किाांिधील िांर वैहदक असू शकतात

 िहत्वाचे मसद्धाांत :-
 वेद अपौरुषेय आहेत असे िीिाांसक िानतात.
 ऋषी: दशथनात |
 वेदाांतील ज्ञान कधीच नष्ट होत नाही
 श्रुती, तिृती व पुराणे याांना उतरत्या ििाने प्रिाण िानतात
 न्याय-वैशेवषक नुसार वेद ईश्वराने उत्पन्न क
े ले असे िानतात

 वैहदक किाांना ‘प्रयोग’ म्हणतात.
 प्रयोग योग्य पद्धतीने क
े ला तर त्याचे फळ मिळतेच.
 उदा. याग – पजथन्ययाग – बाशी, िध्यप्रदेशिध्ये पण यशतवी प्रयोग क
े ले
 पाऊस पडू पडतो , दृष्ट फळ मिळू शकते
 इर्े श्रद्धा वगैरे काहीही नसते.
 हे प्रयोग शातरीय प्रयोगाांसारखे आहेत

 अपूवथ सांकल्पना :-
 याग म्हणजे अनेक किाांची शृांखला.
 एक एक किथ म्हणजे एक एक ‘अपूवथ’
 यर्ायोग्य पद्धतीने ििवार सवथ किथ क
े ले की तेवढे अपूवथ उत्पन्न
होते
 अपूवथ एकर झाले की त्याचे फळ ननस्श्चत मिळते

 वेदवातय :- ५ प्रकारचे वातय
 १. ववधी वातय : –
 अिुक गोष्ट अशा रीतीने कर अशी आज्ञा करणारे वेदवातय म्हणजे ‘ववधी’
 ववधी वातय ४ प्रकारचे –
• १. उत्पत्ती ववधी – पहहल्याांदा वणथन येते ते वातय
• २. ववननयोग ववधी – किाथचा उल्लेख ज्यात येतो ते वातय
• ३. प्रयोग ववधी – क्रियाांचा िि साांगणारी वातये
• ४. अधधकार ववधी – त्या यागाचे फळ साांगणारी वातये

 २. िांर :-
किाथच्या अनुषांगाने काय काय करायचे असते ते लक्षात राहावे त्या किाांचे
तिरण राहण्यासाठी िांर असतात . एवढेच िांराांचे िहत्व
 ३. नािधेय :-
यागाचे नाव साांगणारी वातये
 ४. ननषेध वातय :-
काय करू नये हे साांगणारी वातये, ननवषद्ध किे
 ५. अर्थवाद :-
एखाद्या किाथची ततुती करणारी वातये, लाभ साांगणारी वातये

 सृष्टी प्रक्रिया :-
 ववश्व परिाणुनी बनले आहे.
 या ववश्वाला उत्पत्ती क्रकां वा लय काहीही नसते
 ववश्व ननत्य आहे. सुरधचत आहे.
 िनुष्य ववश्वातील एक सुकृ त आहे
 त्याच्या जीवन व्यापाराने ववश्वातील शस्तत किी होतात.
 त्या भरून काढण्यासाठी ननत्य यज्ञ करावेत व जीवन सुखी करावे

 धिथ :-
 िीिाांसा हे धिथशातर आहे
 अणखल वेद हेच धिाथचे िूळ आहे
 वेदाांनी साांधगतलेली किे करीत राहणे हाच धिथ

 िोक्ष ववचार :-
 नन:श्रेयस शब्द वापरला
 प्राचीन िीिाांसक जैमिनी, शबरतवािी व क
ु िाररक भ्ट याांच्या िते तवगथ हाच
परि पुरुषार्थ.
 तवगथ म्हणजे दु:खववरहहत क
े वळ सुखाचा अनुभव स्जर्े मिळतो असे तर्ान.
 नांतर च्या काळात िोक्ष हाच परिपुरुषार्थ िानला.
 प्रभाकर िीिाांसकाांच्या िते आत्म्याने क
े वळ तवत:च्या तवरुपात राहणे आणण
जन्ि-िृत्यूच्या चिातून बाहेर पडणे म्हणजेच िोक्ष .

 िोक्षोपाय -
 सांसार किथिय, इहलोक किथभूिी
 सायाथ किाांची ववभागणी ४ किाांिध्ये –
 १. ननत्य
 २. नैमिस्त्यक
 ३. काम्य
 ४. ननवषद्ध किथ

 ननत्यकिे - सांध्या वांदनादी ननत्यकिे ननयमित क
े ल्याने पाप टाळते
 नैमिवत्तक किे - काही कारणानुसार नैमिवत्तक किे ही करावी
 काम्य - िनात कािना धरून करण्यात येणारी काम्य किथ टाळावीत. उदा. पुरप्राप्तीसाठी
पुरकािेष्टी. कारण त्यातून ननिाथण होणारे अदृष्ट भोगल्यामशवाय इलाज नाही.
 ननवषद्ध - सुरापानासारखी ननवषद्ध किथ कधीच करू नये. दु:खद फळे भोगावी लागतील.
 अशाप्रकारे जीवन जगत गेल्यास प्रारब्ध किथ उपभोगाने किी होते.
 देहपातानांतर (िृत्यूनांतर ) िोक्ष मिळतो

६. वेदाांत
 वेदाांचा अांनति भाग म्हणजे उपननषदाांवर आधाररत – वेदाांत,
 अणखल वेदाांचा ननष्कषथ, उपननषदाांतील तत्त्वज्ञान, मसद्धाांत
 एक
ू ण िूळ १० उपननषदे
 ईश, क
े न, कठ, प्रश्न, िुांडक, िाांडूतय, तैत्तरीय, छाांदोग्य, ऐतरेय, बृहदारण्यक (श्वेताश्वेतर)
 वेदाांताची प्रतर्ानरयी – वेदाांताचा अभ्यास करण्यासाठी आवश्यक
१. उपननषद – श्रुती प्रतर्ान, गुरुमशष्य परांपरा
२. भगवद्गीता – तिृती प्रतर्ान, िहाभारत
३. ब्रह्िसूरे - न्याय प्रतर्ान ( तक
थ शुद्ध ववचार)

 परांपरा
 प्रिुख ग्रांर् – ब्रह्िसूर – िहषी व्यास
 अनेक आचायाांनी वेगवेगळ्या पद्धतीने भाष्य
 शांकराचायथ शारीरकभाष्य क
े वलाद्वैत इ.स.८ वे शतक
 रािानुजाचायथ श्रीभाष्य ववमशष्टाद्वैत इ.स. १०००
 िध्वाचायथ पूणथप्रज्ञभाष्य द्वैत इ.स. १२ वे शतक
 ननम्बाकाथचायथ वेदाांतपाररजात द्वैताद्वैत इ.स. १२५०
 वल्लभाचायथ अणुभाष्य शुद्धाद्वैत इ.स. १५ वे शतक

 क
े वलाद्वैत / अद्वैत वेदाांत
 िुख्य भाष्यकार शांकराचायथ
 सवाथत जातत लोकिान्य
 क
े वळ एकक तत्त्व िानले
 ब्रह्ि या एकाच चेतन तत्त्वावर जगत प्रनतस्ष्ठत आहे

 अद्वैत वेदाांत :-
 प्रिुख मसद्धाांत
ब्रह्ि सत्यां , जगस्न्िथ्या , जीवो ब्रह्िैव , ना पर: |
 १.ब्रह्ि सत्यां –
ब्रह्ि हेच सत्य. ज्याचा कधीच नाश होत नाही असे.
ब्रह्ि म्हणजे जाणीव, भान, धचद्वततु, चैतन्य, अनुभूती, सांववद्, सवथव्यापी
जाणीव ही तवयांप्रकाशी, तवसांवेद्य वततू,
ब्रह्ि सत्-धचत्-आनांद तवरूप
ब्रह्ि अननवाथच्च्य व ननववथशेष, भेदरहहत, ननगुथण, साक्षीचैतन्य,क
ू टतर् ननत्य

 २. जगस्न्िथ्या
 जगाला कायि अस्ततत्व नाही
 जगातील प्रत्येक गोष्टीचे अस्ततत्व देश, काल याांनी ियाथहदत आहे
 जगातील प्रत्येक पदार्थ क्षणणक, नश्वर आहे
 दृश्य जग जड आहे. अननत्य आहे


 ३. जीवो ब्रह्िैव, ना पर: |
 जीव वततुत: ब्रह्ि आहे , आत्िा हाच ब्रह्ि आहे
 व्यवहारातील ववववध अनुभव घेणारे साक्षीतत्त्व म्हणजे आत्िा
 धचत्तात सतत एकापाठोपाठ एक वृवत्त ननिाथण व नष्ट होत असतात
 त्यातून एकात्ि ज्ञान होण्यासाठी एकच साक्षीतत्त्व म्हणजे आत्िा
 हा आत्िा ननत्य-शुद्ध-बुद्ध-िुतत-तवभाव आहे
 तैत्तरीय उपननषदानुसार अस्ततत्व पांचाकोशात्िक – या कोशाांच्या आत
राहतो तो आत्िा, ब्रह्ि

 जीव व आत्िा सांबांध
 उपाधी िुळे आत्म्याला जीवत्व येते
 िुळात आत्िा ननलेप आहे व आत बाहेर सवथर एकरूप आहे
उदा. १. तफहटकाशेजारी जातवांदीचे फ
ु ल ठेवले की तफहटक ही लाल हदसतो पण
तात्पुरते
२. घटकाश व पटाकाश
३. ववजेचा एकच प्रवाह तारेतून वाहत असतो पण त्यावर लाखो हदवे
लखलखतात तसे आत्ितत्त्व एकच पण ववववध जीवात उपाधीिुळे तो वेगळा वाटतो
 जीव हाच ब्रह्ि

 ज्ञानान्िोक्ष :-
 ज्ञानानेच िोक्ष मिळतो
 अज्ञानािुळे सुखदु:खाचे जीवाचे भोग आत्म्यासच होतात असा भ्रि
आत्म्याला होतो. या भ्रिाचा नाश करण्यासाठी ज्ञानच हवे.
 आत्िा सदैव िुततच असतो हे ज्ञान होणे म्हणजे त्याचा साक्षात
अनुभव घेणे
 त्यासाठी धचत्तशुद्धी आवश्यक

 िोक्षाचे साधन :-
 धचत्तशुद्धी साठी साधन चतुष्टय –
 १. वववेक
 २. वैराग्य
 ३. साधनसांपत – शि , दि, उपरती, नतनतक्षा , श्रद्धा, सिाधान
 ४. िुिुक्षत्व – श्रवण, िनन. ननहदध्यासन
 ननष्काि किथ व भस्तत
 िोक्ष प्राप्त करून घेण्याची वततू नव्हे . तो सदैव मसद्धच असतो.
 िोक्ष ही आत्म्याची साहस्जक स्तर्ती आहे. अववद्येचा ननरास क
े ला की ती आपोआप प्रकट
होते

 काही उपमसद्धाांत :-
 १. िायावाद
 २. सत्तारयाचा मसद्धाांत –
 १. प्रानतभामसक – मशांपले रूपे भासणे, दोरी साप वाटणे
 २. व्यावहाररक – जागृतावतर्ेतील व्यवहार
 ३. पारिाधर्थक – िी ब्रह्ि, सवथच ब्रह्ि, ब्रह्िामशवाय दुसरे काही नाही
 ३. िाया व अववद्या
िाया सत ् ही नाही, असत ् ही नाही. परिेश्वराची शस्तत, प्रकृ ती
अववद्येिुळे नािरूपात्िक, अत्रबद्येिुळे ब्रह्िावर जीवाकडून नािरुपाांचा, िायेचा अध्यास
क
े ला जातो.

 सृष्टीप्रक्रिया :-
 पांचीकरणप्रक्रिया
 ब्रह्िाकडून अववद्येिुळे जगताची ननमिथती
 अववद्येतील ववशुद्ध सत्त्वगुण ज्यात आहे ती िाया.
 िाया या उपाधीने ियाथहदत झालेले चैतन्य म्हणजे ईश्वर .
 अशुद्ध सत्त्वां गुण प्रबळ असेल तर ते जीव चैतन्य .
 अववद्या जीवाचे कारणशारीर व िाया ईश्वराचे कारणशरीर
 तिोगुण प्रबळ झाला की सूक्ष्ि भुते – तर्ूल भुते – सूक्ष्ि शरीराचे घटक बनतात.
 सूक्ष्ि शरीराचे १७ घटक – ५ ज्ञानेंहद्रये, ५ किेंहद्रये, ५ प्राण, बुद्धी व िन

 प्रिाणे ६ :-
 ३. उपिान
 ४. शब्द
 ५. अर्ाथपत्ती
 ६. अनुपलब्धी

७. चावाथक
 प्रवतथक – बृहतपती – बाहथतपत्यसूर
 चावाथक नावाचे आचायथ असे ही एक ित
 ‘चारू वाक् यतय स:’
 आकषथक सुांदर बोलणे , लोक सहज याकडे खेचले जातील असे तत्वज्ञान
 लोकायत असेही नाव – ववततृत, सवथिान्य व पसरलेले ववचार
 लोक = इांहद्रय, इांहद्रयानपुढे पसरलेले हदसणारे ववश्व
 दुय्यि ग्रांर् -

 तत्वज्ञान खांडनात्िक तवरूपाचे आहे
 अर्थ व काि हे २ च पुरुषार्थ िानतात
 फतत आयुष्य सुखी कसे होईल एवढाच ववचार

 िुख्य मसद्धाांत :-
 फतत प्रत्यक्ष हे एकिेव प्रिाण िानतात
 जे आपल्याला तवत:ला अनुभवायला येते तेच फतत सत्य िानतात
 ५ ज्ञानेन्द्रीयान्द्वारे जे ज्ञान होते तेच यर्ार्थ ज्ञान देऊ शकते
 म्हणून ते फतत ४ च तत्त्व िानतात
 पृथ्वी, जल, तेज, वायू प्रत्यक्ष प्रिाणाने जाणता येतात
 आकाश ही पोकळी , आकाशतत्त्व इांहद्रयाांनी हदसत नाही म्हणून िानत नाही
 येते

 िन, आत्िा, तवगथ-नरक िानत नाही कारण हदसत नाही
 आपले शरीर हेच आपले अस्ततत्व
 ४ ही तत्त्व अचेतन, ननजीव आहेत पण हे चार ही तत्त्व एका ववमशष्ट प्रिाणात एकर
येतात तेव्हा त्यात चैतन्य येते .
 या ४ तत्त्वाांचे प्रिाण किी जातत झाले तर हे चैतन्य ननघून जाते
 उदा. पान – कार्, चुना , पान , सुपारी एकर येतात तेव्हा त्यात लाल रांग आपोआप
तयार होतो . एरव्ही हे घटक लाल नाहीत
 िहदरा बनववण्यासाठी ५-६ घटक एकर क
े ले जातात तेव्हा त्यात नशा उत्पन्न करण्याची
शस्तत येते. एरव्ही तवतांर असताना ही िादकता या घटकाांिध्ये नसते

 अनुिान वा शब्द प्रिाण आपल्या सिोर नसल्यािुळे ते िानत नाही
 ते यर्ार्थ ज्ञान देईलच याची शाश्वती नाही
 फतत काही गाढवे पाहून सवथच गाढवाांचे कान लाांब असतात असे म्हणू शकत नाही कारण
तुम्ही सवथ गाढवे पाहहलेले नाहीत
 शब्दाांच्या िाध्यिातून पण दरवेळी खरेच ज्ञान मिळेल याची खारी नाही
 अनुिान म्हणजे ज्ञाताच्या आधारावर अज्ञाताचा बोध करून देणारी िानमसक प्रक्रिया
 नांतरच्या काळात ‘लोकप्रमसद्ध अनुिान तेवढे घ्यावे’ असा ववचार आला

 आत्िा वेगळा नाही. शरीर हाच आत्िा. िन िानत नाही
 पुनजथन्ि नाही
 उदा. िी जड, िी बारीक - अशाप्रकारे आपण शरीरालाच िी म्हणतो
 ईश्वर िानत नाही
 ज्याच्या हातात शासन आहे त्या शासकाला, राजाला ईश्वर िाना
 आपल्या सवाांचे आयुष्य ठरवणारा तो शासकच असतो

 तवगथ – नरक इर्ेच आपल्या आयुष्यात आहे . वेगळे नाही
 िोक्ष म्हणजे दु:खापासून िुतती. पण आपल्या आयुष्यात अशी िुस्तत कधीच येऊ
शकत नाही
 सुख – दु:ख एकरच येतात. सुख हवे असेल तर दु:ख तवीकारावेच लागेल
 धान्य हवे असेल तर सालासकट घ्यावे लागेल
 आपल्याला हवे तेवढे घ्यावे. नको असेल तेवढे त्याग करावे

 तवभाव वाद :-
 सृष्टी ननयांरण करणारी शस्तत वेगळी नाही
 जगात सवथ गोष्टी तवभावािुळे तशा आहेत. कोणी ननिाथण नाही क
े ले.
 अग्नी चा उष्णता हा तवभाव आहे.
 रतत लालच असते
 ज्या गोष्टी जशा उत्पन्न झाल्या त्या त्याांच्या तवभावािुळे

 नास्ततक मशरोिणी , बांडखोर ववचार
 वेदाांतील ववचाराांिध्ये दोष - ३ प्रकारचे
 वेदाांिध्ये पुनरुतती आहे , काही चुकीच्या गोष्टी आहेत. काही नवीन साांगत नाही.
 पुरकािेष्टी याग क
े ला तरी त्याला पुर होईलच याची काय खारी?
 आस्ततक दशथनाांिध्ये ववरोधाभास आहे. एकवातयता नाही
 म्हणुन वेदाांना प्रिाण िानायची गरज नाही.
 वेदाांिधील किथकाांड – उपजीववक
े चे साधन, पैसे लुबाडतात
 श्राद्ध व्यर्थ आहे – जेवण त्याांच्यापयांत पोहोचत नाही

 याव्द्ज जीवेत् सुखि् जीवेत् ऋणां कृ त्वा घृतां वपबेत |
 कजथ काढून तूप वपऊन सुखाने जगा
 चावाथकाांचे ववचार पूवीपासून होते
 रािायणािध्ये सुद्धा असे उल्लेख आहेत की नास्ततक ववचाराच्या लोकाांची ननवड करू नका
 िहाभारतात सुद्धा
 आपली परांपरा सवथसिावेशक आहे. आपल्या परांपरेचे हे वैमशष््य आहे

८. जैन
 जैन : ‘जीन’ = स्जांकलेला, षड्रिपूवर, वासनाांवर जय मिळवलेला, आदशथ
 श्रिण परांपरा – शरीरतलेशाांवर भर देऊन तवत:च्याच तपोबलावर नन:श्रेयस
मिळवणारे
 आहथत दशथन/परांपरा , अहथ = पूजनीय , अररहांत = शरूांवर ववजय मिळवलेला
 तीर्ांकर : - १ले तीर्ांकर – वृषभदेव क्रकां वा
 २२वे तीर्ांकर – भगवान नेिीनार् , २३ वे तीर्ांकर – पाश्वथनार्
 २४ वे तीर्ांकर वधथिान िहावीर याांचा उपदेश जैन दशथन , इ.स.पूवथ ६ वे शतक
 ‘अधथिागधी’ भाषेत उपदेश – आगि ग्रांर्ात सांकमलत – दशथन ननमिथती चा उद्देश
नव्हता

८. जैन
 वधथिान िहावीर
 जन्ि - त्रबहार िध्ये वैशाली येर्े राज घराण्यात
 ३० व्या वषी घर सोडले , १२ वषथ तपतया
 ४२ व्या वषी क
े वळ ज्ञानाची प्राप्ती
 त्यानांतर ३० वषे अनुयायाांना ‘अधथिागधी’ या प्रचमलत भाषेत उपदेश
 ७२ व्या वषी िहाननवाथण
 उपदेश मशष्याांनी मलहून घेतले त्याांना ‘गणधर’ म्हणतात व ग्रांर्ाांना ‘आगिग्रांर्’ म्हणतात
 पहहले गणधर – गौति, दुसरे सुधिाथ तवािी

८. जैन
 आगि ग्रांर् :-
 िहावीराांपूवी सांतकृ त भाषेत काही ग्रांर् होते .
 आचायथ उिातवािी याांचा ‘तत्त्वार्थसूर’
 नास्ततक –
 तत्त्वज्ञान वेदाांवर आधाररत नाही, वेदाांतील ववचाराांचे खांडन
 परतू वैहदक परांपरेशी पूणथ फारकत घेतलेली नाही
 उगि भारतीय सांतकृ तीतूनच , र्ोडा आस्ततक परांपरेचा प्रभाव पण हदसून येतो

८. जैन
 तत्त्वज्ञान :-
 साधनेच्या िागाथकडे जातत कल, वववेचन त्या दृष्टीनेच
 सप्त पदार्थ / तत्त्वे :- साधनेच्या अनुषांगाने आपले अस्ततत्त्व साांगणारे
१. जीव – चैतन्य , बोधात्िक जीव: , आत्िा , सवथव्यापी,
• आत्म्यािध्ये ४ गोष्टी – अनांत ज्ञान , अनांत शस्तत, अनांत दशथन/ श्रद्धा,
अनांत सुख; हे आत्म्याचे तवरूप आहे, शुद्धतवरूप
• आत्िा हा शरीराच्या आकाराएवढा असतो, आत्म्याला सांकोच व ववततार
होणारा िानतात, आत्िा तवतांर आहे पण ४ कारणाांिुळे शरीराशी सांबांध येतो
१. मिथ्यादशथन २. अववरनत, ३. प्रिाद ४. कषाय
• अनेक जन्ि िानले.

८. जैन
 २. अजीव – चैतन्य नसणारे, शरीर हे अजीव आहे, परिाणूांचा - पुद्गल कणाांचा सांघात
अणु - परिाणु सारखे छोटे छोटे ‘पुद्गल’ िानले, ते ववश्वािध्ये असतात.
किाथचे पण पुद्गल िानले. आसततीिुळे आत्म्याला कषाय धचकटतात,
जीव-अजीव , आत्िा- शरीर याांचा सांयोग म्हणजे योग
 ३. आस्रव – इच्छेनुसार त्या प्रकारचे किथपुद्गल जीव आपल्याकडे आकवषथत करतो. त्याला
‘आस्रव’ म्हणतात.
 ४. बांध - त्यावेळी आत्िा किथ बांधनात अडकतो ते बांध. किथपुद्गलानुसार किथ होतात.
 ५. सांवर – नवीन किथपुद्गल आत येण्याचे र्ाांबवणे, यासाठी साधना- अहहांसा वगैरे
 ६. ननझथरा – आतील किथपुद्गल नष्ट करणे, तपाचरण, ववरतती, सहनशतती वाढवणे
 ७ .िोक्ष – सांवर व ननजथरा याांच्या सहायाने ज्ञानप्राप्ती

८. जैन
 िोक्षप्राप्तीसाठी त्रररत्न :-
 १. सम्यक् दशथन ( श्रद्धा )
 २. सम्यक् ज्ञान
 ३. सम्यक् चाररत्र्य ( आचरण )

८. जैन
 जीवाचे २ प्रकार :-
 १. िुतत जीव
 २. सांसारी जीव
 प्रिाणे :-
 १. प्रत्यक्ष – १. अवधी २. िन:पयथय ३. क
े वळ
 २. परोक्ष - १. ितीज्ञान २. श्रुतज्ञान

८. जैन
 अनेकाांतवाद :-
 कोणत्याही गोष्टीसांबांधी एकाांनतकपणे ित न बनववणे
 कोणत्याही गोष्टीला अनेक बाजू असतात
 अनेक िताचा तवीकार करतात
 अनेकाांतवादाची २ रूपे
 १. नयवाद - वततू कडे ज्ञानाच्या अपेक्षेने बघणे
 २. तयादवाद – असू शकते, एकाच गोष्टीकडे ७ ववमशष्ट प्रकाराांनी बघता येऊ शकते, ७
शतयता

८. जैन
 ननरीश्वरवाद :-
 ईश्वराची गरज नाही
 तवयांचमलत किथ व ननत्य पुद्गलाचा सिुदाय या गोष्टी जगताचा
ववचार करण्यासाठी पुरेशा आहेत

९. बौद्ध
 नास्ततक दशथन –
 तवतांर ववचार िाांडले, वेदाांतील ववचाराांचे खांडन पण क
े ले
 परांतु धचांतनावर र्ोडा भारतीय परांपरेचा प्रभाव व आस्ततक परांपरेशी साधम्यथ
 गौति बुद्धापासून परांपरा सुरु , इ.स. पूवथ ५ वे – ६ वे शतक
 िूळ नाव – मसद्धार्थ , जन्ि शातय वांशात, नेपाळ लुस्म्बनी येर्े
 लहानपणापासून िनात वैराग्य होते
 िहामभननष्ििण - २९ व्या वषी सत्याच्या शोधासाठी घर सोडले
 अनेक योगी-तपतवी-साधक याांनी साांधगतलेल्या कठोर साधना क
े ल्या, शरीर कृ श झाले

 परांतु त्या नांतर ही धचत्तावर ननयांरण मिळवता येत नसेल तर काही वेगळा साधना िागथ
शोधावा लागेल म्हणून िध्यि िागथ िाांडला
 ३५ व्या वषी बोधगया येर्े ज्ञान प्राप्ती झाली
 सारनार् येर्े पहहला उपदेश हदला , पाली भाषेत, िौणखक पद्धतीने .
 त्याांनी ग्रांर् मलहहला नाही
 ८० व्या वषीपयांत उपदेश हदला, ववशेषत: नीनतशातर व तत्त्वज्ञान ववषयक
 दशथन म्हणून नांतर िान्यता मिळाली

 मशष्याांनी सांकलन करून त्ररवपटक ग्रांर् मलहहला, वपटक = पेटारा
 िहाननवाथणा नांतर सवथ अनुयायी एकर येऊन पहहली सांगती (बैठक) राजगृह िगध येर्े
झाली , पण एकवातयता झाली नाही
 १०० वषाांनी दुसरी सांगती कौसांबी व वैशाली येर्े २ वेगवेगळ्या हठकाणी
 १०० वषाांनी सम्राट अशोकाने नतसरी सांगती पटली पुर ( पटना) येर्े, इ.स. पूवथ ३ रे शतक
 तोवर १८ सांप्रदाय ननिाथण झाले, अनेक िते
 त्यानांतर ४०० वषाांनी ४ र्ी सांगीनत कननश्क राजाने काश्िीर िधील क
ुां ज येर्े
 त्यावेळी त्ररवपटक वर एक िोठी व्याख्या – ’िहाववभाषा’ टीका

 िुख्य ग्रांर् :-
 त्ररवपटक – वपटक = पेटारा
 ३ भाग –
 १. ववनयवपटक – मभतशुांसाठी आचरणाचे ननयि
 २. सुततवपटक – चररर, उपदेश, आयथसत्य, धम्िपद, जातक कर्ा (एक
ू ण ५५० कर्ा)
तसेच ‘ब्रह्िजालसुतत’ िध्ये त्या वेळच्या ६२ दाशथननक िताांचा ववचार िाांडला आहे
गौति बुद्ध २५ वे बुद्ध, त्या आधीच्या २४ बुद्धाांचे वणथन , ज्ञानप्राप्ती कशी झाली वगैरे
 ३. अमभधम्िवपटक – धिाथला सिोरून जाणणे, ज्ञानप्राप्तीसाठी आवश्यक गोष्टीांची चचाथ

 बौद्धदशथन –
 तत्त्वाांववषयी चचाथ नाही
 अनुयायाांचे अनेक प्रश्न – १० अव्याकृ त प्रश्न , बुद्धाांनी िौन पाळले
 िोक्ष, आत्िा या अनुभवायच्या गोष्टी, शब्दाांनी वणूथ शकत नाही, अननवथचनीय
 जगत ननत्य की अननत्य , सवथव्यापी की पोकळ
 आत्िा हा शरीरच आहे की वेगळा , आत्म्याचे अस्ततत्व शरीराच्या िाध्यिातून राहते की
नाही, ज्ञानप्राप्ती नांतर िृत्यू नांतर त्याचे काय होते वगैरे

 ४ सांप्रदाय :-
 १. िाध्यमिक – जीव व जगत दोन्ही शून्य िानतात
 २. योगाचार - जीव सत् व जगत शून्य
 ३. सौराांवत्तक - जीव सत् , जगत सत् (अनुिान ज्ञान )
 ४. वैभावषक - जीव सत् , जगत सत् ( प्रत्यक्ष ज्ञान)

 मसद्धाांत :-
 बौद्ध परांपरेत ४ भावना िानल्या जातात
 १. सवां दुख:ि् दुख:ि् – जीवन दु:खिय
 २. सवां क्षणणकि् क्षणणकि्
 ३. सवां अनात्िि ् अनात्िि ् /तवलक्षणि् तवलक्षणि् – ववशेष/ unique
 ४. सवां शून्यि् शून्यि् – शून्य = सत् वा असत् ही नाही
 दृढ पणे साांगण्यासाठी २ वेळा

 २. सवां क्षणणकि ् क्षणणकि ्
 प्रत्येक वततूचे अस्ततत्व क्षणणक आहे
 प्रत्येक वततूचे तवरूप प्रत्येक क्षणी बदलत असते
 त्या गोष्टी िध्ये काही प्रकट करण्याची योग्यता/ सािथ्यथ असेल तरच ती क्रिया होते
 प्रत्येक क्षणी िनात वेगवेगळे ववचार येत असतात,
 प्रत्येक क्षणाची व्यतती/ वततू वेगवेगळी असते
 पण तो क्षण नष्ट होण्यापूवी दुसयाथ क्षणाला उत्पन्न करते, दुसरा क्षण नतसयाथ क्षणाला
 अशी एकािागून एक अशी ही ओळ आहे याला ‘सांतती’ असे म्हणतात
 त्या धचत्तसांतती िुळे तिृती होते

 ४ आयथसत्ये :-
 १. दु:ख
 २. दु:खाचे कारण (अववद्या)
 ३. दु:खाचा नाश
 ४. दु:खननरोधाचे िागथ - आयथअष्टाांगिागथ – ८ अांग
१. सम्यक् दृष्टी २. सम्यक् सांकल्प ३. सम्यक् वाचा ४. सम्यक् किथ
५. सम्यक् आजीववका ६. सम्यक् व्यायाि ७. सम्यक् तिृती ८. सम्यक् सिाधी
 क्रकां वा १. सम्यक् प्रज्ञा २. सम्यक् शील ३. सम्यक् सिाधध


 तवत: बुद्धाने साांधगतलेले काही तास्त्त्वक मसद्धाांत :-
 १. द्वादश - ननदान :– दु;ख ननिाथण करणाऱ्या १२ कारणाांची िामलका
 २. प्रतीत्यसिुत्पाद – वरील २ दुव्याांिधील सांबांध , ते असेल तर हे घडते

 प्रिाणे :-

 ननवाथण :-
 ननवाथणिां शान्ति् – तृष्णा पूणथ शाांत झालेली अशी एक अनुभाव्य स्तर्ती
 ननवाथण = ववझणे, शाांत होणे , जीवनज्योत शाांत होणे
 उपाय -
प्रनतसांख्याननरोध – दु:खाच्या १२ कारणाांचा बुद्धधपूर:सर प्रयत्नपूवथक क
े लेला ननरोध
तृष्णेचा क्षय झाल्यावर ची स्तर्ती म्हणजे ‘ननवाथण’

Darshanshastra in Marathi

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to Darshanshastra in Marathi

Similar to Darshanshastra in Marathi (18)

Darshanshastra in Marathi