Dravyaguna slide of Dhanyak - Coriandrum sativum

1. धान्यक
• Vd. Prajkta Abnave
PG scholar
Dravyaguna vigyan

2.  गण –
- तृष्णानिग्रहण, शीतप्रशमि (च.)
- गुड
ू च्यानि (सु.)
 Family - मण्ड
ू कपणी क
ु ल. - Umbelliferae
 Latin name - Coriandrum sativum Linn.
Coriandrum = (Corys helmet, andrum = anthered).
sativum-ज्याची लागवड क
े ली जाते असे.
 नाम
 (हि.) = धनिया - ( म.) = धने, कोथ िंब्या
 ( गु. )= धाणा, को मीर

3.  ( सिं.) नाम- धान्यकम्, क
ु स्तुम्बुरुः, तततुन्नकम्, छत्रा, धाना.
 धान्यकः-धन्यते शब्द्यते भक्ष्यानिनभः इनत । 'धि् शब्द्दे’ ।
= लोक प्रशंसा
 धान्यनिव वा धान्यकि् इनत ।
= धान्य सदृश्य
 धािा- दधाते पुष्यनन्त धारयनन्त वा शरीरं स्वगुणः इनत ।
धािे धारणे पोषणे च नितं साधु वेनत ।
= आपल्या गुणािे शरीराचे धारण पोषण करते

4.  क
ु स्तुम्बुरु- क
ु त्सितं ज्वरानिक
ं रोगं तुम्बनत अिदयनत इनत ।
क
ु त्सितं रोगसमूहं अिदयनत - रोगसमूह िष्ट करणारी, कारण
नििोषहर
 नवतुन्नक-नवगतं तुन्न ज्वरानि रोगिुुःखम् अस्मात् इनत ।
= िुष्ट ज्वरानि रोगांिा िष्ट करते.
 छिा = छिाकार फ
ु ले असतात

5.  स्वरुप - वषादयु लहािसे क्षुप असते.
 याला खूप शाखोपशाखा असतात.
 सुरुवातीची पािे अण्डाकार पण वरची पािे लांबोोडी
असतात.
 फ
ु ले पांढरी, थोडीशी वांग्याच्या रंगाची छटा असणारी. फळ
गोल, आत िोि भाग असतात.
 थंडीच्या शेवटी शेवटी फ
ु ले व बोीज येते.
 प्रकार - गावठी व रािटी असे िोि प्रकार यात असतात.
 उत्पनिस्थाि - सवद भारतभर होते.

7. धान्यक
ं तुवरं निग्धमवृष्यं मूिलं लघु ।
नतक्तं कटुकमुष्णं च िीपिं पाचिं स्मृतम् ।।
ज्वरघ्न रोचिं ग्रानह स्वािुपानक नििोषिुत् ।
तृष्णािाहवनमश्वासकासामाशद क
ृ नमप्रणुत्॥
आर्द्दन्तु ति् गुणं स्वािु नवशेषात् नपििाशिम् ॥ भा. प्र.
धान्यक
ं कासतृड्छनिदज्वरहच्चक्षुषो नहतम् ।
कषायं नतक्तमधुरं हृद्यं रोचििीपिम् ॥ध. नि.

8.  गुण - लघु, निग्ध.
 रस - कषाय, नतक्त, मधुर, कटु.
 नवपाक-मधुर.
 वीयद - उष्ण.
 कमद व प्रयोग
 िोष - नििोषहर,
वातशमि = निग्धोष्ण
नपिशमि = कषाय नतक्तमधुर
कफशमि =नतक्त, कटु व उष्ण
नहरवे धिे थंड असल्यािे नवशेष नपिशामक होतात.

9.  बाह्य कर्म –
 शोथ - बोाहेरुि लेप लावल्यािे धन्यािे सूज उतरते व वेििाही कमी होतात.
 नपिज शीषदशूल=नहरव्या धन्यांचा लेप नपिज शीषदशूलात उिम कायदकारी होतो.
 नबोब्बा उतल्यास धन्याच्या काढ्यािे तो भाग धुतात. नवशेषत: नबोब्ब्यााचे तेल अथवा
नबोब्बा उतला असतािा याचा लेप नवशेष कायद करतो.
 नहरव्या धन्यांचा लेप = नपिजशोथ, नवसपद, गण्डमाला इत्यािी नवकारांत नहरव्या
धन्यांचा लेप क
े ल्यास िाह शमतो, शूल कमी होतो.
 मुखपाक = नहरव्या धन्यांचा काढा करुि त्याच्या गुळण्या उपयोगी पडतात.

10.  िासागत रक्तनपि = नहरव्या धन्यांचा रसाचे िस्य रक्तनपिहर व रक्तस्तंभक होते
 िेिरोग = िेि उष्मा आरक्तता = धान्याक कल्फ / स्वरस वापर
 संस्थानिक कर्म
 पाचिसंस्थाि - तहाििाशक, िीपि, रोचि, पाचि, ग्राही,
यक
ृ त-उिेजक व क
ृ नमघ्न असल्याकारणािे ज्वरातील तृष्णेत याचा फांट अथवा
काढा उपयोगी पडतो.
प्रात:सशककर: पेयो नििो धान्यकसंभवः ।
अन्तनिक तिा तृष्णां जयेत् स्रोतोनवशोधि: ॥भा. प्र.
 तृष्णेत शुष्क धिे पाण्याबरोबर वाटूि फांट + नसता + िध िोडे िोडे पाजावे

11.  या नशवाय अरुची, वांती, अनिमांद्य, अजीणद, प्रवानहका, अनतसार , उिरशूल,
मूळव्याध व क
ृ मींतही धन्याचे पाणी वारंवार नपण्यास निल्यास उिम उपशय येतो.
(नबोल्वधनिकामुस्तािागरवालकम् । वा. नच. १)
 नपत्तजन्य अनतसार - चतुगुकण जल +धान्यक-कल्क + चतुिाांश घृत = नसद्ध स्िेिकल्पिा सेवि
 आिाजीणक + शूल = धान्यक शुण्ठी का क्वाि पान
धान्यिागरनसध्दं तु तोयं दयात् नवचक्षणः ।
आिाजीणकप्रशििं शूलघ्िं बनस्तशोधिि् ॥बं. से.

12.  रक्तवहसंस्थाि - नहरवा धिा रक्तनपिशामक कायद करतो.
वातरक्त = धिे + जीरा + शाहजीरा तीिों का समभाग चूणद (हारीत )
 श्वसिसंस्थाि- कफघ्न-कफजन्य श्वासकासात शामक म्हणूि उपयोगी.
 बोालक कास - श्वास = धान्यक चूणद + नसता + तण्डुलोिक
धान्यं शक
द रया युक्तं तण्डुलोिकसंयुतम्।
पािमेतत् प्रिातव्यं कासश्वासापहं नशशोुः ।। बों. से
 प्रजििसंस्थाि - शुक्रधातु याच्या कषाय रसािे कमी होतो, म्हणूि
कामोन्मािामध्ये याचा उपयोग करतात.

13.  मूिवहसंस्थाि - धिे हे श्रेष्ठ मूिजिि व मूिनवरजिीय आहेत. उन्हाळ्यात होणारे
मूिक
ृ च्छ्
र व मूिाघात यािे कमी होतो. उन्हाळ्यात धन्यांची थंडाई उिम शामक कायद
करते.
 नपिजप्रमेहात उपयोगी.
 िाडीसंस्थाि - मज्जाधातूला बोल्य,
धन्याची वरची टरफले काढू ि आतील मज्जा घेवूि त्यािे िू धनसध्ि करावे. यािे
भ्रम, मूछाद व स्मरणशक्तीचा िाश बोरा होतो.

14.  तापक्रम –
ज्वरे अन्तदाकिे—पयुकनषतं धान्य जलं प्रातः पीतं सशककर पुसाि्।
अन्तदाकिं शियनत प्रवृद्धिनप तत्क्क्षणात् नसद्धि् ।।शोढलः
ज्वरघ्न व शीतप्रशमि आहे. नहरवे धिे िाहप्रशमक आहेत. ज्वरात सोपर्द्व ज्वर
शांती साठी व तृष्णा कमी करण्यासाठी धन्याचे पाणी वारंवार नपण्यास द्यावे.
 ३. कफनपत्तज्वरे-
दीपिं कफनवच्छेनद नपत्तवातािुलोििि् ।
ज्वरघ्िं पाचिं भेनद शृतं धान्यपटोलयोः ।।
 कफनपि ज्वर –धान्यक + पटोल

15.  उपयुक्ांग - नबया व पंचांग.
 िात्रा- धन्यांचे चूणक २ ते ४ ग्रॅ., निि २०-४० नि. नल., तेल २ ते ५ िेंब.
 नवनशष्टकल्प - धान्यकानद निि, धान्यपंचक, धान्यचतुष्क. कांकायि वटी
 स्रोतोगानित्क्व -दोष- नत्रदोषशािक.
 धातू - शुक्र (अवृष्य), रस (ज्वर)
 िल- िूत्र (िूत्रल), पुरीष (ग्रािी), स्रोतोनवशोधि, िूत्र (बनस्तशोधि)
 अवयव - चक्षु, हृदय.