1. ΚΑΛΠΑΚΙ 1940
Η VΙΙΙ
Μεραρχία
συντρίβει
τους Ιταλούς
ΤΟΥ ΠΑΝΤΕΛΗ ∆. ΚΑΡΥΚΑ
Μ ΕΣΑ ΣΤΗ ΝΥΧΤΑ έφτασε στο
γραφείο του µέραρχου και ο συ-
νταγµατάρχης Μαυρογιάννης. Ήταν ο
15 πυροβολεία αντοχής σε πλήγµατα
τουλάχιστον των 105 χιλ. Ανοίχτηκαν
χαρακώµατα συνολικού µήκους 66 χλµ.
πέντε ηµέρες κάθε µήνα, κατασκευάζο-
ντας «προχώµατα για τα παιδιά µας, που
θα πολεµήσουν για την πατρίδα», όπως
διοικητής πυροβολικού της Μεραρχίας, και στρώθηκαν ζώνες συρµατοπλέγµα- έλεγαν οι ίδιοι στον στρατηγό Κατσιµή-
αλλά και ο άνθρωπος που επιµελήθηκε τος µήκους 5.700 µ., κατασκευάστηκαν τρο.
την οργάνωση του εδάφους στη ζώνη 110 σκέπαστρα προστασίας του πεζικού, Ο Μαυρογιάννης παρουσιάστηκε
ευθύνης της. Ο συγκεκριµένος αξιωµα- συνολικής χωρητικότητας 3.500 αν- στον µέραρχο και επιβεβαίωσε τις υπάρ-
τικός υπήρξε σε µεγάλο βαθµό ο θεµελι- δρών, 10 ενισχυµένα παρατηρητήρια, χουσες πληροφορίες. Ο Κατσιµήτρος
ωτής της νίκης του Καλπακίου. Ολόκλη- υπόγεια τηλεφωνικά κέντρα, αντιαρ- άλλωστε ήταν πάντα καλά πληροφορη-
ρο το καλοκαίρι του 1940 περιέτρεχε τη µατικές τάφροι συνολικού µήκους 4,5 µένος, έχοντας εγκαταστήσει, µε τη βο-
ζώνη της Μεραρχίας. Κατόπτευε. Σχε- χλµ. και 26 αντιαρµατικά φράγµατα ήθεια του δασκάλου τού χωριού Μολυ-
δίαζε. Με την αµέριστη συµπαράσταση µε σιδηροτροχιές. Επίσης, στρώθηκαν βδοσκέπαστη Σταύρου Γκατσόπουλου,
των κατοίκων, είχε κατορθώσει να ορ- ναρκοπέδια και υπονοµεύτηκαν όλες εκτεταµένο δίκτυο πρακτόρων εντός του
γανώσει άριστα το έδαφος. Κατασκευ- οι γέφυρες στη ζώνη προκάλυψης της αλβανικού εδάφους. Με τον τρόπο αυτό
άστηκαν 269 πολυβολεία αντοχής σε Μεραρχίας, ενώ ανοίχθηκαν και πολλα- γνώριζε τα πάντα σχετικά µε τις µετα-
πλήγµατα οβίδων τουλάχιστον των 75 πλές ζώνες χαρακωµάτων, ώστε να δια- κινήσεις των ιταλικών δυνάµεων εντός
χιλ., 20 διπλά πολυβολεία σκαµµένα σπείρονται τα εχθρικά πυρά. Οι αφανείς της Αλβανίας. Οι Ιταλοί είχαν ήδη συ-
στους βράχους, 16 θέσεις τάξης πυρο- ήρωες του τεράστιου αυτού επιτεύγµα- γκεντρωθεί στα σύνορα. Η εισβολή δεν
βόλων, και 30 καταφύγια για τους πυ- τος ήταν οι απλοί κάτοικοι της Ηπείρου, θα αργούσε να πραγµατοποιηθεί. Μόλις
ροβολητές, τα κτήνη και τα πυροµαχικά, οι οποίοι εργάζονταν χωρίς αµοιβή επί ολοκληρώθηκε η σύσκεψη, ο Κατσιµή-

2. Ψηλά στην Ήπειρο, ο χειµώνας είχε ήδη έρθει. Στα Ιωάννινα, ο διοικητής της VΙΙΙ
Μεραρχίας Πεζικού (ΜΠ), ο υποστράτηγος Χαράλαµπος Κατσιµήτρος, βρισκόταν
στο γραφείο του. Η ώρα είχε περάσει, αλλά ο έµπειρος στρατηγός, µαζί µε τους
επιτελείς του, βρίσκονταν σκυµµένοι επάνω από τους απλωµένους χάρτες τους,
µελετώντας τους και ανταλλάσσοντας µόνο τα απαραίτητα λόγια. Ο µέραρχος είχε
ενηµερώσει τους επιτελείς του για την αναφορά του διοικητή του Αποσπάσµατος
Πίνδου, του Δαβάκη, ο οποίος ήταν βέβαιος ότι η ιταλική εισβολή ήταν ζήτηµα
ωρών...
τρος τηλεφώνησε στην Αθήνα, στο Γε- καλή επιτυχία», απάντησε συγκινηµέ- τις γραµµές των συγκοινωνιών και του
νικό Επιτελείο Στρατού (ΓΕΣ). Του απά- νος ο Κορώζης. εφοδιασµού του. Αξιώνω και απαιτώ
ντησε ο αντισυνταγµατάρχης Κορώζης. Ο Κατσιµήτρος δεν ανήκε στους όπως ενστερνιστείτε όλοι το πνεύµα της
Ο Κατσιµήτρος χωρίς να χάσει χρόνο απλώς ροµαντικούς και φιλοπάτριδες διαταγής αυτής, βαθµοφόροι και στρα-
είπε στον Κορώζη: «Αναφέρετε, παρα- αξιωµατικούς. Είχε συµµετάσχει σε πέ- τιώτες παντός Όπλου και Σώµατος και
καλώ, κ. Κορώζη, στον κ. Αρχηγό του ντε πολέµους και είχε τεράστια εµπει- όλες οι διοικήσεις και τα επιτελεία... Εν-
ΓΕΣ ότι η προσωπική µου γνώµη είναι ρία. Η διαβεβαίωσή του λοιπόν προς τον θυµούµενοι την Ιστορία και τις παραδό-
ότι αύριο το πρωί, ίσως δε και κατά τη Παπάγο ότι οι Ιταλοί δεν πρόκειται να σεις µας, ας δείξουµε στους πιθανούς
διάρκεια της νύκτας 27ης προς την 28η διασπάσουν την κύρια γραµµή άµυνας αντιπάλους µας ότι ούτε το πλήθος ούτε
Οκτωβρίου, θα έχουµε ιταλική επίθεση. της Μεραρχίας, τη λεγόµενη τοποθεσία η υλική ισχύς φέρνουν τη νίκη, αλλά
Η Μεραρχία θα εκτελέσει το καθήκον Ελαίας-Καλαµά, είχε ιδιαίτερη βαρύτη- οι ψυχικές δυνάµεις και η στερεά πε-
της προς την πατρίδα, σύµφωνα µε τις τα. Αυτό αποδεικνύεται και από τη δι- ποίθηση σε αυτήν και στο δίκαιο του
διαταγές και τις οδηγίες του ΓΕΣ. Μπο- αταγή επιχειρήσεων που είχε εκδώσει, αγώνα µας, γιατί θα αγωνιστούµε υπέρ
ρώ να διαβεβαιώσω υπευθύνως τον κ. ήδη από τις 23 Σεπτεµβρίου 1940. «Η βωµών και εστιών. Η τιµή των ελληνι-
Αρχηγό -και το τονίζω ιδιαιτέρως αυτό- Μεραρχία έχει αποφασίσει να παρασύ- κών όπλων απαιτεί, όπως κάθε τµήµα,
ότι δεν θα περάσουν οι Ιταλοί από το ρει τον αντίπαλο επί της οργανωµένης σε οποιαδήποτε κατάσταση και αν βρε-
Καλπάκι». «Μάλιστα Στρατηγέ µου, θα τοποθεσίας Ελαίας και, αφού επιφέρει θεί, να πολεµήσει µέχρι του τελευταίου
αναφέρω τα ανωτέρω στον κ. Αρχηγό σε αυτόν φθορά, µε γενική αντεπίθε- ανδρός και του τελευταίου φυσιγγίου,
και θα τονίσω ιδιαιτέρως τη σοβαρή σας ση θα επιδιώξει να τον απορρίψει πέρα και να θυσιαστεί, αλλά ουδέποτε να πα-
διαβεβαίωση. Εύχοµαι, Στρατηγέ µου, από τα σύνορα, αποκόπτοντάς τον από ραδοθεί» (υπογραφή: Κατσιµήτρος).

3. ΚΑΛΠΑΚΙ 1940
Το ελληνικό πεδινό πυροβολικό διασχίζει αγριεµένο ποταµό. Στον
πίνακα αυτόν του Αλ. Αλεξανδράκη εικονίζεται όλη η ορµή και η
αποφασιστικότητα των Ελλήνων πολεµιστών.
Ο Κατσιµήτρος είχε επεξεργαστεί λόχους ∆ιαβιβάσεων. Οι Ιταλοί απέναντί 32ο Συντάγµατα Πεζικού, ένα σύνταγµα
από καιρό λοιπόν τα σχέδια άµυνας του είχαν συγκεντρώσει ισχυρές δυνά- ιππικού, ένα τάγµα Αλβανών, ένα τάγµα
της Μεραρχίας. Η αποστολή του ήταν µεις. Ενταγµένες στο ΧΧV Σώµα Στρα- Μελανοχιτώνων, ένα τάγµα όλµων, 24
εξαιρετικά δύσκολη, καθώς η Μεραρχία τού -το λεγόµενο της «Τσαµουριάς»- οι βαριά πυροβόλα, 56 ελαφρά πυροβόλα
όφειλε να αµυνθεί µετώπου µήκους 100 Ιταλοί διέθεταν την ενισχυµένη 23η και στοιχεία µηχανικού, συνολικής δύ-
χλµ. µε 15 τάγµατα πεζικού, 2 τάγµατα ΜΠ Φεράρα (47ο και 48ο Συντάγµατα ναµης 12.500 ανδρών), την 131η Τεθω-
πολυβόλων, 66 πυροβόλα -ορειβατικά, Πεζικού, δύο τάγµατα Αλβανών, ένα ρακισµένη Μεραρχία (ΤΘΜ) «Κένταυρος»
πεδινά και συνοδείας πεζικού– τη µε- µηχανοκίνητο τάγµα Βερσαλλιέρων, την (µία επιλαρχία αρµάτων µε 40 άρµατα,
ραρχιακή οµάδα αναγνώρισης, µία αντι- 3/131 Επιλαρχία µε 50 ελαφρά άρµατα, ένα µηχανοκίνητο τάγµα Βερσαλλιέρων,
αεροπορική πυροβολαρχία των 37 χιλ. ένα τάγµα όλµων, µία επιλαρχία ιππι- 24 ελαφρά πυροβόλα, µία αντιαρµατική
(4 πυροβόλα), µία αντιαεροπορική πυ- κού, 48 βαριά πυροβόλα, 68 ελαφρά πυ- πυροβολαρχία των 47 χιλ. µε 8 πυρο-
ροβολαρχία των 20 χιλ. (6 πυροβόλα), ροβόλα, ένα λόχο µοτοσικλετιστών, µία βόλα, µία αντιαεροπορική Μοίρα των
µία αντιαρµατική πυροβολαρχία των 37 µοίρα αντιαεροπορικών πυροβόλων των 20 χιλ. µε 16 πυροβόλα και ένα λόχο
χιλ. (4 πυροβόλα), µία αντιαεροπορική 20 χιλ., αντιαρµατικό ουλαµό των 47 µοτοσικλετιστών, µε συνολική δύναµη
πυροβολαρχία των 88 χιλ. (3 πυρο- χιλ., στοιχεία µηχανικού µε υλικό γε- 2.200 ανδρών), τη Μεραρχία Ιππικού
βόλα), η οποία κάλυπτε την πόλη των φυροσκευής, συνολική δύναµη 21.000 (ΜΙ) µε δύο συντάγµατα ιππικού, ένα
Ιωαννίνων, 2 λόχους Μηχανικού και 3 ανδρών), την 51η ΜΠ Σιέννα (31ο και σύνταγµα Γρεναδιέρων (3 τάγµατα), ένα
32 ΠΟΛΕΜΟΣ & ΙΣΤΟΡΙΑ, Οκτώβριος 2007

4. ΚΑΛΠΑΚΙ 1940
βολικού αξίζουν ειδικής µνείας. Άριστοι
αξιωµατικοί και οι δύο, από την πρώτη
µέρα του πολέµου µέχρι τη συνθηκο-
λόγηση, είχαν καταστεί ο φόβος και ο
τρόµος του Ιταλικού Στρατού. Υποστή-
ριζαν µε τέτοια επιτυχία το πεζικό, που
έγιναν θρύλοι, και στα δύο στρατόπεδα.
Ένα «µνηµείο» της δράσης του Κωστάκη
υπάρχει ακόµα και σήµερα στο µουσείο
του Αργυροκάστρου. Πρόκειται για ένα
ιταλικό πυροβόλο, µε µια ελληνική οβί-
δα σφηνωµένη στην κάννη του. Σκο-
πευτής ήταν ο Κωστάκης! Τα τµήµατα
της προκάλυψης είχαν ως αποστολή να
επιβραδύνουν τις εχθρικές κινήσεις, να
προκαλέσουν στον εχθρό τη µεγαλύτε-
ρη δυνατή φθορά και να αποσυρθούν
κατόπιν στην κύρια γραµµή αντίστασης,
όπου θα αποτελούσαν τις εφεδρείες των
τοµέων.
Όσον αφορά την κύρια γραµµή αντί-
στασης, αυτή εκτεινόταν από την Ηγου-
µενίτσα µέχρι τις παρυφές του Σµόλικα.
Ο Κατσιµήτρος τη χώρισε σε τέσσερις
τοµείς. Ο πρώτος, από ανατολικά προς
τα δυτικά, ήταν ο τοµέας Νεγράδων, χω-
ρισµένος µε τη σειρά του σε τρεις υπο-
τοµείς, τους Σουδενών, Καλπακίου και
Βροντισµένης. Οι δυνάµεις του συγκε-
κριµένου τοµέα κάλυπταν την τοποθε-
σία-κλειδί της µεραρχιακής διάταξης, τη
διάβαση του Καλπακίου. Το Καλπάκι εί-
ναι µια στενή σχετικά διάβαση, ανάµεσα
στα υψώµατα Ασσόνισα (ανατολικά) και
Παλαιόκαστρο. Στην τοποθεσία, δεσπό-
ζει το βόρεια της Ασσόνισας ύψωµα
Γκραµπάλα, ενώ στον µοναδικό οδικό
άξονα δεσπόζει το ύψωµα του Καλπακί-
ου (ύψωµα 493).
Υπήρχαν δύο οδοί, που από το αλ-
βανικό έδαφος οδηγούσαν στην Ελλά-
τάγµα Αλβανών και 24 ελαφρά πυροβό- γραµµής αντίστασης. Για το σκοπό αυτό δα. Οι δύο αυτοί δρόµοι όµως συνέ-
λα, συνολικής δύναµης 5.500 ανδρών. ανέπτυξε το 1/3 των δυνάµεών του στην κλιναν λίγο βορειότερα του Καλπακίου
Συνολικά, οι Ιταλοί ανέπτυξαν απέναντι προκάλυψη (5 τάγµατα πεζικού, 2 πυρο- και ενώνονταν σε έναν. Όποιος ήθελε
στην VIII ΜΠ περί τους 42.000 άνδρες, βολαρχίες των 75 χιλ. και 6 πυροβόλα να κατευθυνθεί στα Ιωάννινα, από εκεί
µε 244 πυροβόλα κάθε διαµετρήµατος συνοδείας των 65 χιλ.), σε όλο το µήκος όφειλε να περάσει. Ο Κατσιµήτρος το
και 90 άρµατα µάχης. Θα µπορούσε να της µεθορίου, από την Κόνιτσα έως το γνώριζε αυτό, και στο σηµείο αυτό απο-
τους αδικήσει κανείς για τη βεβαιότητα Ιόνιο. Τον κεντρικό τοµέα τον εµπιστεύ- φάσισε να δώσει την κυρίως αµυντική
που είχαν για τη νίκη; Μάλλον, όχι. τηκε στον αντισυνταγµατάρχη Μαρδο- του µάχη. Ήταν βέβαιος πως αν οι Ιτα-
Ωστόσο, σε κάθε περίπτωση, ο Κα- χαίο Φριζή, στον οποίο διέθεσε το 1/15 λοί δεν διασπούσαν την τοποθεσία του
τσιµήτρος είχε αντίθετη γνώµη. Έχο- Τάγµα Πεζικού (ΤΠ), το 2/42 Τάγµα Ευ- Καλπακίου, δεν θα αποτολµούσαν να
ντας να καλύψει ένα τεραστίου ανα- ζώνων (ΤΕ), µία πυροβολαρχία των 75 προελάσουν σε βάθος ούτε στο πλευρό
πτύγµατος µέτωπο µε τις δυνάµεις που χιλ., έναν ουλαµό των 65 χιλ. υπό τον της τοποθεσίας, προς το Ιόνιο, εκεί που
διέθετε, έπρεπε να ενεργήσει έξυπνα. ταγµατάρχη πυροβολικού Κ. Βερσή, µία η τοποθεσία παρουσίαζε τη µεγαλύτερη
Καταρχάς, θα επιχειρούσε να επιβραδύ- πυροβολαρχία των 75 χιλ. και δύο ου- αδυναµία της. Στον τοµέα Νεγράδων
νει την εχθρική προέλαση, κυρίως για λαµούς των 65 χιλ. υπό τον ταγµατάρχη λοιπόν έταξε ο στρατηγός δύο τάγµατα
να προκαλέσει φθορά στον εχθρό, πριν του πυροβολικού ∆. Κωστάκη. του 15ου ΣΠ, το 1/40 ΤΕ, έναν λόχο
ο όγκος του φτάσει ενώπιον της κύριας Οι δύο αυτοί αξιωµατικοί του πυρο- πολυβόλων, τα τέσσερα αντιαρµατικά
ΠΟΛΕΜΟΣ & ΙΣΤΟΡΙΑ, Οκτώβριος 2007 33

5. ΚΑΛΠΑΚΙ 1940
Πίσω στα Ιωάννινα, ο Κατσιµήτρος,
µε απόλυτη ψυχραιµία, έδωσε τις τε-
λικές διαταγές. Κατόπιν, επέτρεψε να
αποχωρήσουν όσοι αξιωµατικοί δεν εί-
χαν υπηρεσία, και ανέβηκε στον δεύτε-
ρο όροφο του κτιρίου του στρατηγείου
της Μεραρχίας, όπου βρισκόταν το σπίτι
του. Πριν αναπαυθεί, µίλησε τηλεφωνι-
κά µε όλους τους διοικητές των τµηµά-
των της προκάλυψης. Ύστερα, ήσυχος,
ξάπλωσε.
«Τα ηµέτερα τµήµατα προκαλύψεως
αµύνονται του πατρίου εδάφους»
Στις 03.45 της 28ης Οκτωβρίου στο
σπίτι του µέραρχου αντήχησε το κου-
δούνισµα του τηλεφώνου. Η µικρή κόρη
του στρατηγού απάντησε. Ήταν από το
ΓΕΣ. Ζητούσαν επειγόντως τον Κατσι-
µήτρο. Ο στρατηγός κατάλαβε. Πήρε το
ακουστικό. Ήταν ο Κορώζης. Είπε στον
Κατσιµήτρο τι είχε συµβεί, για το ιταλικό
τελεσίγραφο και την απόρριψή του και
για την επικείµενη ιταλική εισβολή. Ο
Κατσιµήτρος αρκέστηκε να απαντήσει:
«Αναφέρατε, παρακαλώ, στον κ. αρχι-
στράτηγο ότι η Μεραρχία θα εκτελέσει
Χάρτης του µετώπου την 1η Νοεµβρίου 1940. το καθήκον της προς την πατρίδα, όπως
επιβάλλει η εθνική τιµή και µε τον τρό-
πυροβόλα που διέθετε και το 1ο Τάγµα έδαφος και άνοιξαν πυρ κατά ιταλικών πο που αυτή γνωρίζει». Αµέσως µετά,
Πολυβόλων. Οι δυνάµεις αυτές επρόκει- τµηµάτων. Σύµφωνα µε τους Ιταλούς, ο στρατηγός δροµολόγησε όλες τις από
το να σηκώσουν το βάρος του αγώνα. άλλες ελληνικές «συµµορίες» τοποθέ- καιρό προετοιµασµένες κινήσεις του. Σε
∆υτικότερα, στον τοµέα Καλαµά, διατέ- τησαν βόµβα στους Αγίους Σαράντα. λίγες στιγµές ολόκληρη η VΙΙΙ ΜΠ ήταν
θηκαν τέσσερα τάγµατα ευζώνων του Το συνοριακό επεισόδιο που ζητούσε σε ετοιµότητα.
40ού και 42ου Συνταγµάτων Ευζώνων, ο Μουσολίνι και ετοίµασε ο Τσιάνο, ο Οι Ιταλοί πάντως δεν σεβάστηκαν
το 2ο Τάγµα Πολυβόλων και η οµάδα πραγµατικός εγκέφαλος πίσω από την ούτε το ίδιο τους το τελεσίγραφο. Η ιτα-
αναγνώρισης ιππικού της Μεραρχίας. ιταλική επίθεση κατά της Ελλάδας, είχε λική εισβολή στην Ελλάδα άρχισε ήδη
Ακόµα πιο δυτικά, στον τοµέα Θεσπρω- συµβεί. Φυσικά, θα έπρεπε να είναι κα- από τις 04.30 της 28ης Οκτωβρίου, στην
τίας, διατέθηκαν δύο µόλις τάγµατα πε- νείς πολύ αφελής για να πιστέψει τα Ήπειρο και στην Πίνδο. Έτσι, οι Ιταλοί
ζικού (2/24 και 3/24). ιταλικά ψεύδη. Οι ηµερήσιες διαταγές κατόρθωσαν να σκοτώσουν έναν και να
Ο φόβος ιταλικής απόβασης στα νώτα των ιταλικών µονάδων το φανερώνουν: αιχµαλωτίσουν τέσσερις Έλληνες στρα-
της τοποθεσίας, ανάγκασε τον Κατσιµή- «26 Οκτωβρίου 1940 - Μεραρχία τιώτες. Στη συντριπτική πάντως πλειο-
τρο να διαθέσει µέρος από τις µικρές του Φεράρα ψηφία των περιπτώσεων, οι Ιταλοί δεν
εφεδρείες στον τοµέα Πρέβεζας-Φιλιπ- »Από 19 µηνών, στην οχυρή και τρα- πέτυχαν αιφνιδιασµό. Στις 05.30 το πρωί
πιάδας, οι δυνάµεις του οποίου (ένα τάγ- χιά αυτή γη της Αλβανίας χαλυβδώνουµε το πυροβολικό τους άρχισε καταιγιστικό
µα πεζικού, ένας λόχος πολυβόλων, τέσ- τα όπλα και τις καρδιές µας προσηλωµέ- βοµβαρδισµό των ελληνικών θέσεων
σερα πυροβόλα των 65 χιλ. και τέσσερα νοι προς έναν σκοπό, ο οποίος βρίσκεται της τοποθεσίας προκάλυψης, ιδίως κατά
των 75 χιλ.) φρουρούσαν την ακτογραµ- πια κοντά. Συγκεντρωµένοι σε ένα φά- των συγκοινωνιακών κόµβων και του
µή. Εφεδρεία της µεραρχίας ορίστηκε το τσιο (δέσµη) ενεργειών και θελήσεων, στενού στο Χάνι ∆ελβινάκι. Ακολούθη-
1/42 ΤΕ και τα τµήµατα της προκάλυψης, πεζοί, Μελανοχίτωνες, σκαπανείς, όλοι, σε µαζική εισβολή του ιταλικού πεζικού,
που, µετά το πέρας του επιβραδυντικού Ιταλοί και Αλβανοί, προσηλώνουµε το το οποίο απώθησε τα ελληνικά φυλάκια.
αγώνα, θα έπαιρναν θέσεις πίσω από την βλέµµα µας προς την Ήπειρο. Θα κά- Τα ελληνικά τµήµατα της προκάλυψης
τοποθεσία αντίστασης. νουµε να λάµψει η δάφνη της Φεράρα. αποσύρθηκαν στην πρώτη τοποθεσία
Στις 26 Οκτωβρίου, το ιταλικό ραδι- Με αυτή την πεποίθηση σας κραυγάζω ανάσχεσης, και άρχισαν µε πείσµα τον
όφωνο και οι εφηµερίδες άρχισαν να την ιαχή του αγώνα που είναι “Νίκη”. αγώνα. Παράλληλα, το Μηχανικό ανα-
εξαπολύουν µύδρους κατά της Ελλάδας, Ήρθε η ηµέρα µας και είναι ανάγκη να τίναζε όλες τις γέφυρες και τις οδούς,
µεταδίδοντας την είδηση ότι ελληνικές νικήσουµε. σύµφωνα µε το σχέδιο καταστροφών.
«συµµορίες» εισέβαλαν στο αλβανικό »Λ. Τζανίνι υποστράτηγος». Μόνο η γέφυρα στο Χάνι Μπουραζάνι
34 ΠΟΛΕΜΟΣ & ΙΣΤΟΡΙΑ, Οκτώβριος 2007

6. ΚΑΛΠΑΚΙ 1940
δεν ανατινάχτηκε, λόγω ελαττωµατικών όπως στο ∆ελβινάκι, όπου ο λοχαγός τρόπο αυτό. Όσα απέµειναν σταµάτησαν
εκρηκτικών. Παπακώστας µε τους άνδρες του απέ- την κίνησή τους. Τότε ήρθε η σειρά της
Οι ελληνικές δυνάµεις, έτοιµες, κρουσαν κάθε απόπειρα των Ιταλών να πυροβολαρχίας του Βερσή. Τα ελληνι-
προετοιµασµένες, περίµεναν τους Ιτα- διεισδύσουν στην τοποθεσία. κά πυρά αποτελείωσαν όσα είχαν απο-
λούς και τους υποδέχτηκαν µε πυκνά Ωστόσο, η εχθρική αριθµητική υπε- µείνει. Ο ενθουσιασµός του ελληνικού
πυρά. Οι ιταλικές φάλαγγες, αιφνιδιά- ροχή αναγκάζει τα ελληνικά τµήµατα πεζικού ήταν απερίγραπτος. Οι άνδρες
στηκαν από τα ελληνικά πυρά και εί- να συµπτυχθούν, για να µην περικυ- βγήκαν από τα χαρακώµατα και άρχισαν
χαν τις πρώτες τους απώλειες. Καθώς κλωθούν. Στον τοµέα Κόνιτσας-Μέρτζα- να φωνάζουν «Αέρα»!
ξηµέρωνε, εµφανίστηκε και η Ιταλική νης, ο Φριζής κρατά τους Ιταλούς. Για Ωστόσο, η διαταγή της Μεραρχίας
Αεροπορία και εκτέλεσε βοµβαρδισµούς τη διάσπαση της τοποθεσίας, οι Ιταλοί ήταν τα τµήµατα προκάλυψης να υπο-
στη ζώνη επιχειρήσεων, αλλά και σε ελ- ρίχνουν για πρώτη φορά στη µάχη τα χωρήσουν σταδιακά. Έπρεπε αυτά να
ληνικές πόλεις, µε απώλειες µεταξύ των άρµατα µάχης τους. Περί τα 10 άρµατα φθείρουν τον αντίπαλο, και όχι τα ίδια
αµάχων. Την Αεροπορία συναγωνίζεται επιτέθηκαν, βάλλοντας συνεχώς µε τα να φθαρούν ανεπανόρθωτα. Ο συνταγ-
και το πυροβολικό, το οποίο βοµβάρδισε πολυβόλα τους. Ξαφνικά, δύο από αυτά µατάρχης Μαυρογιάννης, επικεφαλής
την ανοχύρωτη κωµόπολη των Φιλιατών, βυθίστηκαν στο έδαφος. Έπεσαν µέσα του δικτύου προκάλυψης της Μεραρχί-
προκαλώντας πολλά θύµατα µεταξύ των σε µία από τις αντιαρµατικές τάφρους ας, επέβλεπε από κοντά τον αγώνα. Σε
αµάχων. Ο αγώνας στην πρώτη τοποθε- του Μαυρογιάννη. Τα υπόλοιπα προ- λίγο ο ήλιος έγειρε, και η πρώτη µέρα
σία ανάσχεσης συνεχίστηκε. Σε πολλές σπάθησαν να περάσουν εκατέρωθεν της του πολέµου έγινε πια κοµµάτι της Ιστο-
περιπτώσεις, οι ιταλικές δυνάµεις δεν τάφρου. Τότε όµως ακούστηκαν εκρή- ρίας. Το πρώτο ανακοινωθέν της ηµέρας
κατόρθωσαν να θραύσουν την αντίστα- ξεις. Είχαν πέσει σε ναρκοπέδιο. Άλλα ανέφερε στερεότυπα: «Αι ιταλικαί στρα-
ση των ασθενών ελληνικών δυνάµεων, δύο άρµατα εξουδετερώθηκαν µε τον τιωτικαί δυνάµεις προσβάλλουν από της
1 1. Ο τορπιλισµός της «Έλλης» στις 15 Αυγούστου του ’40 δεν έριξε το
ηθικό των Ελλήνων, αλλά, αντίθετα, το χαλύβδωσε.
2. Το νέο ελληνικό «Μολών λαβέ» βρόντηξε στο ηπειρωτικό βουνό.
2
ΠΟΛΕΜΟΣ & ΙΣΤΟΡΙΑ, Οκτώβριος 2007 35

7. ΚΑΛΠΑΚΙ 1940
5.30 πρωινής της σήµερον τα ηµέτερα Κατσιµήτρος αποφάσισε να διατάξει όλα αυτή. Ο Κατσιµήτρος βέβαια δεν σκε-
τµήµατα προκαλύψεως της ελληνοαλβα- τα τµήµατα της προκάλυψης να υπο- φτόταν καν ένα τέτοιο ενδεχόµενο. Συ-
νικής µεθορίου. Αι ηµέτεραι δυνάµεις χωρήσουν στην τοποθεσία αντίστασης. γκρότησε το Απόσπασµα Αώου, µε δύο
αµύνονται του πατρίου εδάφους». Εκεί θα ανασυγκροτούνταν και θα απο- τάγµατα πεζικού, µία πυροβολαρχία,
Η πρώτη µέρα του αγώνα αναπτέρω- τελούσαν τις εφεδρείες των τοµέων. έναν ουλαµό των 65 χιλ. και µία διµοι-
σε ακόµα περισσότερο το ηθικό των Ελ- ρία πολυβόλων, το οποίο έθεσε υπό τον
λήνων. Αντιµετώπισαν µε θάρρος τους Ήπειρος Προµαχούσα αντισυνταγµατάρχη Φριζή, µε εντολή να
Ιταλούς, προκαλώντας τους µάλιστα Η απόσυρση των ελληνικών προκα- καλύψει το δεξιό της Μεραρχίας.
σοβαρές απώλειες. Ιδιαίτερη σηµασία λυπτικών τµηµάτων αποτέλεσε µία ακό- Την ίδια ώρα, στο άλλο άκρο του
είχε και η αντιµετώπιση των ιταλικών µα πρώτου µεγέθους έκπληξη για τους µετώπου, συνέβη ένα άλλο σηµαντικό
αρµάτων. Το γεγονός αυτό είχε µεγάλο Ιταλούς, οι οποίοι µέχρι εκείνη τη στιγ- γεγονός, τεράστιου ηθικού αντίκτυπου.
ψυχολογικό αντίκτυπο στους Έλληνες µή αντιµετώπισαν ισχυρή αντίσταση. Το ∆ύο ελληνικά αντιτορπιλικά, τα «Σπέ-
µαχητές. Έτσι, όταν ο µητροπολίτης µέγεθος του αιφνιδιασµού τους ήταν δε τσαι» και «Ψαρά», µε επικεφαλής τον
Ιωαννίνων Σπυρίδων επισκέφθηκε τα τέτοιο, ώστε δεν κατόρθωσαν να λάβουν τότε αντιπλοίαρχο Κώνστα, βοµβάρδι-
µαχόµενα ελληνικά τµήµατα για να τα καν επαφή µε τις ελληνικές γραµµές. σαν τις ιταλικές θέσεις κατά µήκος των
εµψυχώσει, βρέθηκε προ εκπλήξεως. Για 32 περίπου ώρες, οι ιταλικές δυνά- ακτών της Θεσπρωτίας, στην περιοχή
Είπε µάλιστα γελώντας στον συνταγµα- µεις είχαν χάσει τα ίχνη των ελληνικών. Σαγιάδας. Τα ελληνικά πλοία, σηµαιο-
τάρχη Μαυρογιάννη που τον συνόδευε: Μόνο το ελληνικό πυροβολικό, έχοντας στολισµένα, βοµβάρδισαν για δύο ώρες
«Μου φαίνεται, Μαυρογιάννη, ότι εδώ από πριν κανονίσει τη βολή του, έβαλλε,
που ήρθα για να δω τους πολεµιστές και όχι πυκνά, µα εξαιρετικά εύστοχα κατά
να τους δώσω εγώ θάρρος και δύναµη, εισβολέων. Στο µεταξύ, ο Κατσιµήτρος
συνέβη το αντίθετο, και µου ενέπνευ- είχε λάβει καλές ειδήσεις από το ΓΕΣ.
σαν αυτοί τόση δύναµη και πίστη, ώστε Οι Βρετανοί θα κάλυπταν τις ελληνικές
φεύγω ήσυχος και ικανοποιηµένος». ακτές µε το στόλο τους. Άρα, η Μεραρ-
Η 29η Οκτωβρίου ξηµέρωσε µε τους χία µπορούσε να αποσύρει τα τµήµατα
Ιταλούς να βρίσκονται σε επαφή µε τις που είχε αγκιστρώσει να φρουρούν τις
ελληνικές δυνάµεις. Μόνο στον παραλι- ακτές και να τα διαθέσει στην κρίσιµη
ακό τοµέα, η Μεραρχία διέταξε τα εκεί µάχη.
προκαλυπτικά τµήµατα να απαγκιστρω- Έφτασε έτσι η τελευταία µέρα του
θούν και να πάρουν θέσεις στην κύρια Οκτωβρίου. Από το πρωί της 31ης Οκτω-
γραµµή άµυνας, στη νότια όχθη του βρίου, οι Ιταλοί επιδίωξαν να λάβουν
Καλαµά. Η Ιταλική Αεροπορία συνέχι- στενή επαφή µε την ελληνική τοπο-
σε τη δράση της, και βοµβάρδισε ακόµα θεσία αντίστασης. ∆εν το κατόρθωσαν,
και το στρατηγείο της Μεραρχίας στη όµως, καθώς το ελληνικό πυροβολικό
θέση Βρύση Πασά. Ευτυχώς, οι Ιταλοί τούς προκάλεσε συντριπτικά πλήγµατα.
βοµβάρδισαν µόνο τις εγκαταλελειµµέ- Οι Ιταλοί επικέντρωσαν την προσπά-
νες σκηνές, καθώς ο Κατσιµήτρος είχε θειά τους στον παραλιακό τοµέα, όπου,
µεταφέρει το στρατηγείο του νότια του µε την υποστήριξη πυροβολικού και
Καλπακίου. Στον παραλιακό τοµέα, οι όλµων, επιχείρησαν να περάσουν τον
Ιταλοί επιχείρησαν και κατόρθωσαν να Καλαµά. Αποκρούστηκαν, µε απώλειες,
περάσουν τον Καλαµά. Ελληνική αντε- από τα ελληνικά τµήµατα. Την ίδια ώρα,
πίθεση όµως τους έριξε και πάλι πίσω, τα αλβανικά τµήµατα του Ιταλικού Στρα-
στη βόρεια όχθη. Πίσω τους άφησαν 16 τού λεηλατούσαν τα ελληνικά χωριά που
νεκρούς. Στο ∆ελβινάκι επίσης οι Ιταλοί, κυριεύτηκαν από τους Ιταλούς. Από τις
πιστεύοντας ότι οι ελληνικές δυνάµεις 10.30, το ιταλικό πυροβολικό άρχισε να
είχαν αποσυρθεί, κινήθηκαν να περά- βάλλει κατά της τοποθεσίας Καλπακίου.
σουν τη στενωπό σε πυκνούς σχηµατι- Σε λίγο ακολούθησε και η Ιταλική Αερο-
σµούς, συνοδεία ακόµα και στρατιωτικής πορία. Ο βοµβαρδισµός αυτός δεν είχε
µουσικής. Η επιτροπή υποδοχής, όµως, αποτέλεσµα, και προκάλεσε ελάχιστες
ένας λόχος ευζώνων, ενισχυµένος µε απώλειες στα ελληνικά τµήµατα.
δύο πολυβόλα, τους απάντησε δεόντως. Βορειότερα, η κατάσταση για τα
Οι Ιταλοί κυριολεκτικά αποδεκατίστη- ελληνικά όπλα δεν ήταν ευνοϊκή. Το
καν, και για πρώτη φορά τράπηκαν σε Απόσπασµα Πίνδου είχε καµφθεί και
φυγή. Ύστερα από µία ώρα, εκδήλωσαν υποχωρήσει, αφήνοντας ακάλυπτο το
επίθεση κατά των ελληνικών θέσεων, δεξί πλευρό της VΙΙΙ Μεραρχίας. Για να
αλλά αποκρούστηκαν. Νοτιότερα, όµως, αντιµετωπίσει τη δυσµενή αυτή εξέλι-
οι Ιταλοί είχαν κατορθώσει να υπερκε- ξη, το ΓΕΣ ειδοποίησε τη Μεραρχία ότι
ράσουν τις ελληνικές θέσεις. Έτσι, ο πιθανόν θα έπρεπε να υποχωρήσει και
36 ΠΟΛΕΜΟΣ & ΙΣΤΟΡΙΑ, Οκτώβριος 2007

8. ΚΑΛΠΑΚΙ 1940
τις ιταλικές θέσεις, και κατόπιν αποχώ- Οι Ιταλοί, υπό την κάλυψη του βοµβαρ- χιλ. του λοχαγού Βαµβέτσου. Άνοιξε
ρησαν ανενόχλητα. Ο ενθουσιασµός των δισµού, σκόπευαν να προωθήσουν τις πυρ εναντίον τους από απόσταση 7 χλµ.
στρατιωτών του παραλιακού τοµέα ήταν δυνάµεις, λαµβάνοντας στενή επαφή µε περίπου, βρίσκοντας ακριβώς το στόχο.
απερίγραπτος, καθώς είδαν τα δύο µο- την ελληνική αµυντική τοποθεσία, µε Καίρια ελληνική βολή σκότωσε 50 Ιτα-
ναχικά ελληνικά αντιτορπιλικά να αψη- στόχο την εξαπόλυση σφοδρής, συνδυ- λούς και τραυµάτισε άλλους τόσους. Το
φούν τον πανίσχυρο ιταλικό στόλο και ασµένης επίθεσης πεζικού και αρµάτων ιταλικό πυροβολικό επιχείρησε να απα-
να ενισχύουν το σκληρό αγώνα τους. κατά της τοποθεσίας Καλπακίου. Πίσω, ντήσει µε δύο πυροβολαρχίες. Και αυτές
Η πρώτη ηµέρα του Νοεµβρίου κύ- το Μηχανικό τους αγωνιζόταν να επι- όµως αναγκάστηκαν να σιγήσουν από
λησε, µε τους Ιταλούς να µην µπορούν σκευάσει τις ανατιναγµένες γέφυρες και τα εύστοχα ελληνικά πυρά. Αλλά και
ακόµα να λάβουν επαφή µε την ελλη- τους κατεστραµµένους δρόµους. Στην στην περιοχή του Παρακάλαµου, από-
νική τοποθεσία αντίστασης. Η Ιταλική περιοχή των Αγίων, ιταλικός λόχος Μη- πειρα ιταλικού τεθωρακισµένου τµήµα-
Αεροπορία εξαπέλυσε σειρά επιδροµών. χανικού γκρέµισε ένα µικρό εκκλησάκι τος να προελάσει, αναχαιτίστηκε από
Οι απώλειες της Μεραρχίας ήταν ελά- της Αγ. Παρασκευής, για να επισκευά- τον Κωστάκη. Από απόσταση 5 χλµ., τα
χιστες, περιοριζόµενες σε λίγους τραυ- σει µε το υλικό την ανατιναγµένη γέ- ελληνικά πυροβόλα τίναξαν στον αέρα
µατίες και µερικά τηλεφωνικά καλώδια. φυρα του Γόρµου. Το ελληνικό πυρο- ιταλικά άρµατα και οχήµατα, αναγκάζο-
Παράλληλα µε τη δράση της Αεροπορί- βολικό όµως απάντησε στην ιεροσυλία, ντας τα υπόλοιπα να τρέξουν να καλυ-
ας, βοµβαρδισµό των ελληνικών θέσε- µέσω της «πυροβολαρχίας-φάντασµα», φθούν. Βορειότερα, ο Βερσής καθήλωνε
ων άρχισε και το εχθρικό πυροβολικό. όπως την ονόµασαν οι Ιταλοί, των 105 µε τη σειρά του τις φάλαγγες της Φερά-
Η ηρωική προσπάθεια ανθρώπων και
ζώων φαίνεται ξεκάθαρα στον πίνακα
αυτό του Αλ. Αλεξανδράκη.
ΠΟΛΕΜΟΣ & ΙΣΤΟΡΙΑ, Οκτώβριος 2007 37

9. ΚΑΛΠΑΚΙ 1940
1
ρα. Το ελληνικό πυροβολικό είχε κατα- κάθε διαµετρήµατος συµµετείχαν στην ζόµενα από όλµους και πολυβόλα, κα-
στεί ο εφιάλτης των Ιταλών όλο αυτό το προπαρασκευή, επί τρεις ώρες. τάφεραν να πλησιάσουν σε απόσταση
διάστηµα. Τελικά, γύρω στις 15.00, το ιταλικό εφόδου από τις ελληνικές θέσεις. Τότε
Το πρωί της 2ας Νοεµβρίου, οι δια- πυροβολικό ήρε τα πυρά του, και το πε- το λόγο έλαβαν τα Μάνλιχερ, τα πολυ-
βιβαστές της Μεραρχίας υπέκλεψαν ένα ζικό εξόρµησε. Το ιταλικό πεζικό εξόρ- βόλα και τα οπλοπολυβόλα του πεζικού.
σήµα του Ιταλού διοικητή του ΧΧV Σώ- µησε σε σχηµατισµό, πυκνό, έτσι ώστε Οι Ιταλοί καθηλώθηκαν, µην µπορώντας
µατος Στρατού, αντιστράτηγου Ρόσι, το να διοικείται εύκολα. Σε καµία περίπτω- να κινηθούν ούτε µπρος ούτε πίσω. Κα-
οποίο προέτρεπε την Ιταλική Αεροπορία ση όµως ο σχηµατισµός αυτός δεν ήταν θώς πλησίαζε η νύχτα και οι Ιταλοί δεν
να πλήξει σκληρά τον εχθρό, εκµεταλ- κατάλληλος για προσπέλαση απέναντι είχαν κατορθώσει το παραµικρό, άρχι-
λευόµενη την καλοκαιρία. Πραγµατικά, στα ελληνικά όπλα. Αµέσως, το ελληνι- σε νέα ισχυρή προπαρασκευή πυροβο-
η Ιταλική Αεροπορία εµφανίστηκε µαζι- κό πυροβολικό, έχοντας παρατηρητήρια λικού. Στόχος 32 ιταλικών πυροβόλων
κά επάνω από το πεδίο της µάχης, χω- σε όλα τα δεσπόζοντα υψώµατα, άνοιξε έγινε τώρα η Γκραµπάλα. Το ύψωµα
ρίς όµως να επιτύχει τίποτε το ιδιαίτερο. καταχθόνιο πυρ κατά των Ιταλών, προ- αυτό βρίσκεται σε απόσταση 4 χλµ. πε-
Μόνο η επίθεσή της κατά της πόλης των καλώντας τους συντριπτικά πλήγµατα ρίπου από το Καλπάκι. Αποτελούσε το
Ιωαννίνων στοίχισε τη ζωή σε αρκετούς και αναγκάζοντάς τους, στις περισσότε- άκρο δεξιό της τοποθεσίας αντίστασης,
άµαχους. Η Ιταλική Αεροπορία βοµ- ρες περιπτώσεις, να καθηλωθούν. Ένα και κατ’ επέκταση σηµείο-κλειδί της
βάρδιζε τις ελληνικές θέσεις επί τρεις δε συγκρότηµα δύο ταγµάτων βλήθηκε όλης τοποθεσίας. Αν έπεφτε η Γκρα-
συνεχόµενες ώρες. Στις 12.00, η Αερο- τόσο καίρια, που διαλύθηκε. Οι άνδρες µπάλα, ολόκληρη η τοποθεσία του Καλ-
πορία αποχώρησε και τη σκυτάλη έλαβε του εγκατέλειψαν τα όπλα τους και τρά- πακίου θα κατέρρεε. Αυτό το γνώριζαν
το ιταλικό πυροβολικό. Η Γκραµπάλα, πηκαν σε φυγή – κατορθώθηκε η ανα- και οι Ιταλοί, οι οποίοι, µε οδηγούς Αλ-
η Ασσόνισα, τα γύρω από το Καλπάκι συγκρότησή τους 20 χλµ. πίσω από το βανούς, που γνώριζαν καλά το έδαφος,
υψώµατα, κάηκαν από την ιταλική φω- µέτωπο. επιτέθηκαν αιφνιδιαστικά το βράδυ της
τιά. Τουλάχιστον 100 ιταλικά πυροβόλα Κάποια εχθρικά τµήµατα, υποστηρι- 2ας προς 3η Νοεµβρίου κατά της Γκρα-
38 ΠΟΛΕΜΟΣ & ΙΣΤΟΡΙΑ, Οκτώβριος 2007

10. ΚΑΛΠΑΚΙ 1940
2
1. Παρά την εµφανή κόπωση, ο αγώνας συνεχίζε-
ται. Ήταν τόσο ισχυρή η θέληση των Ελλήνων να
νικήσουν, που κατάφεραν να υποτάξουν ακόµα
και τη φύση.
2. Αγγλική αφίσα εποχής. Όχι άδικα, οι Έλληνες
το ’40 ταυτίζονται µε τους πολεµιστές του Λεωνί-
δα στις Θερµοπύλες.
6 αιχµάλωτοι. Στα χέρια των Ελλήνων
περιήλθαν τρία πολυβόλα και τέσσερις
όλµοι. Οι ελληνικές απώλειες ανήλθαν
σε 8 νεκρούς και 27 τραυµατίες.
Ωστόσο, η µόνη έως τότε ιταλική
επιτυχία -και µάλιστα επιτυχία σοβα-
ρή- είχε ακυρωθεί. Με το πρώτο φως
της ηµέρας, το ιταλικό πυροβολικό άρ-
χισε και πάλι να βάλλει καταιγιστικά
κατά των ελληνικών θέσεων. Από τις
10.00, στο βοµβαρδισµό συµµετείχε και
η Ιταλική Αεροπορία. Με το βοµβαρδι-
σµό αυτό η ιταλική ηγεσία επιθυµού-
σε να ανοίξει δρόµο στην επίθεση των
«Κενταύρων» της. Ο βοµβαρδισµός συ-
νεχίστηκε µε την ίδια ένταση µέχρι τις
πρώτες απογευµατινές ώρες, οπότε και
εµφανίστηκαν εµπρός από το Καλπάκι
60 περίπου ιταλικά άρµατα. Τα άρµατα
αυτά, καλυπτόµενα από ένα λόχο µοτο-
σικλετιστών, θα αποτελούσαν το πρώτο
κλιµάκιο εφόδου κατά του υψώµατος
του Καλπακίου. Τα ιταλικά άρµατα προ-
χώρησαν, παρά το φραγµό του ελληνι-
κού πυροβολικού, φτάνοντας σε από-
µπάλας, εν µέσω σφοδρής θύελλας, και λόγχη και µε την ιαχή «Αέρα», ανέτρε- σταση 300 µ. από τις ελληνικές θέσεις.
κατέλαβαν δύο από τις τρεις κορυφές ψαν τα εχθρικά τµήµατα. Την ίδια ώρα Εκεί ακινητοποιήθηκαν από τα αντι-
της. Ο Κατσιµήτρος στο άκουσµα της ένα ιταλικό τάγµα ανέβαινε στο ύψωµα αρµατικά φράγµατα σιδηροτροχιών και
είδησης διέταξε άµεση αντεπίθεση µε για να ενισχύσει το τµήµα που το είχε επιχείρησαν να κινηθούν εκατέρωθεν.
όλες τις διαθέσιµες εφεδρείες. Τελικά, καταλάβει, χωρίς να γνωρίζει ότι αυτό Και πάλι όµως έπεσαν σε αντιαρµατική
συγκεντρώθηκαν δύο λόχοι του 15ου είχε ήδη ανατραπεί από την ελληνική τάφρο και στη συνέχεια σε ναρκοπέδιο.
ΣΠ, υπό τους αντισυνταγµατάρχη Κυ- αντεπίθεση. Οι υποχωρούντες Ιταλοί Αµέσως µετά την ανατίναξη δύο ιταλι-
ριαζή και ταγµατάρχη Πανταζή. Οι ελ- και Αλβανοί αναµείχθηκαν µε το εν κών αρµάτων, ανέλαβε δράση το αντιαρ-
ληνικές δυνάµεις όµως καθηλώθηκαν λόγω τάγµα, προκαλώντας του σύγχυ- µατικό συγκρότηµα που είχε οργανώσει
από τη σφοδρή θύελλα. Υπό αυτές τις ση. Έτσι, όταν και αυτό δέχτηκε µε τη ο Κατσιµήτρος – 8 πεδινά πυροβόλα των
συνθήκες ήταν αδύνατο να εξαπολυθεί σειρά του την ελληνική επίθεση, τρά- 75 χιλ., 4 πυροβόλα των 105 χιλ. και 4
αντεπίθεση. Η θύελλα ωστόσο εµπόδι- πηκε σε φυγή. Πιο χαµηλά, σε µια από αντιαρµατικά πυροβόλα των 37 χιλ.
σε και τους Ιταλούς να ενισχύσουν τα τις πλαγιές της Γκραµπάλας, είχε πάρει Το αποτέλεσµα ήταν συντριπτικό. Τα
επί της Γκραµπάλας τµήµατά τους. Βο- θέσεις ολόκληρο το ιταλικό 47ο ΣΠ. Με ιταλικά άρµατα τινάζονταν στο αέρα το
ρειότερα, στον Αώο, οι αλπινιστές της την ανακατάληψη όµως του υψώµατος ένα µετά το άλλο, την ώρα που οι Εύζω-
«Τζούλια» επιχείρησαν να ανατρέψουν από τους Έλληνες, έγινε αντιληπτό από νοι του 40ού ΣΕ επιχειρούσαν να βγουν
το απόσπασµα Φριζή και να πλαγιοκο- τους παρατηρητές του πυροβολικού. Το από τα χαρακώµατα και να τα λογχίσουν!
πήσουν την VIII MΠ. Αποκρούστηκαν αποτέλεσµα ήταν τραγικό για τους Ιτα- Πολλοί κάτοικοι των γύρω χωριών ανέ-
και οι δύο απόπειρές τους µε απώλειες λούς. Τέσσερις ελληνικές πυροβολαρ- βηκαν στα γύρω υψώµατα και παρακο-
– 5 νεκροί, 24 αιχµάλωτοι. χίες άρχισαν συγκεντρωτικό πυρ ενα- λουθούσαν τη µάχη. Βλέποντας δε την
Τα ξηµερώµατα της 3ης Νοεµβρίου, ντίον του και το διέλυσαν. Οι ιταλικές τύχη των ιταλικών αρµάτων, άρχισαν
ο 1ος και ο 7ος Λόχος του 15ου ΣΠ επι- απώλειες επί του υψώµατος ήταν επίσης όλοι µαζί να φωνάζουν: «Βάρα τους,
τέθηκαν αιφνιδιαστικά, και µε την ξιφο- βαριές – 20 νεκροί, 60 τραυµατίες και κυρ λοχαγέ! ∆ώσε τους να καταλάβουν
ΠΟΛΕΜΟΣ & ΙΣΤΟΡΙΑ, Οκτώβριος 2007 39

11. ΚΑΛΠΑΚΙ 1940
Λαϊκή γκραβούρα εποχής, που εικονίζει τη µάχη του Καλπακίου.
τι παει να πει Ελληνικός Στρατός»! Υπό αρκούντος του βοµβαρδισµού του πυ- νότια των Φιλιατών. Το ελληνικό πυρο-
αυτές τις συνθήκες, όσα άρµατα «επιβίω- ροβολικού, εµφανίστηκε και η Ιταλική βολικό αντέδρασε και τίναξε στον αέρα
σαν», µαζί µε τους Βερσαλιέρους µοτοσι- Αεροπορία, τα αεροσκάφη της οποίας µία από αυτές.
κλετιστές, υποχώρησαν άτακτα, µε τους βοµβάρδισαν και πολυβόλησαν τις ελ- Την 5η Νοεµβρίου, οι Ιταλοί ήταν
Έλληνες να κραυγάζουν όρθιοι «Αέρα» ληνικές θέσεις από χαµηλό ύψος. Παρ’ έτοιµοι να συνεχίσουν την επίθεσή τους
και να σφυρίζουν περιπαικτικά. Κατα- όλα αυτά, οι Ιταλοί δεν αποτόλµησαν τόσο κατά του Καλπακίου, όσο και στον
στράφηκαν 9 άρµατα µάχης, και κυριεύ- νέα επίθεση. Ήταν εµφανές ότι συγκέ- παραλιακό τοµέα. Για το σκοπό αυτό,
τηκαν 50 µοτοσικλέτες, ένα γεφυροφόρο ντρωναν ακόµα ισχυρότερες δυνάµεις, το πυροβολικό τους άρχισε σφοδρό
άρµα, πολυβόλα, τυφέκια. Επι τόπου µε- ενώ παράλληλα προσπαθούσαν να κα- βοµβαρδισµό των ελληνικών θέσεων,
τρήθηκαν 20 Ιταλοί νεκροί και περισυ- ταπονήσουν τις ελληνικές. Ο Κατσιµή- συνεπικουρούµενο, λίγο αργότερα, και
νελέγησαν 12 βαριά τραυµατίες. Ωστόσο, τρος φρόντισε να ενισχύσει και αυτός από την Αεροπορία. Ο Κατσιµήτρος είχε
φοβούµενος επίθεση κατά του υποτοµέα τις θέσεις του, προωθώντας το 39ο ΣΕ. στο µεταξύ ενισχύσει την αντιαεροπο-
Καλαµά µε άρµατα, ο Κατσιµήτρος διέτα- Επίσης, διέταξε την εκποµπή περιπόλων ρική του άµυνα, διατάσσοντας την µε-
ξε τα εκεί στρατεύµατα να υποχωρήσουν σε όλη τη ζώνη της Μεραρχίας, κυρίως ταστάθµευση µιας πυροβολαρχίας των
πίσω από τη νότια όχθη του ποταµού. για ψυχολογικούς λόγους. Οι ελληνικές 88 χιλ. από τα Ιωάννινα στο Καλπάκι.
Η υποχώρηση έγινε χωρίς οι Ιταλοί να περίπολοι όµως αιφνιδίασαν τους Ιτα- Η πυροβολαρχία αυτή, υπό τον λοχαγό
αντιληφθούν το παραµικρό. λούς, σε σηµείο ο Πράσκα να αναφέρει Ζαρονίκο, κατέρριψε δύο ιταλικά βοµ-
Τα ξηµερώµατα της 4ης Νοεµβρίου, ότι «οι ηρωικοί Βερσαλιέροι υπέστησαν βαρδιστικά. Σε ένα από αυτά βρέθηκαν
οι Ιταλοί επιχείρησαν να περάσουν τον απροσδόκητη επίθεση από συντριπτικά δύο δέµατα µε µαύρα µαντίλια. Απορη-
Καλαµά στο ύψος της Βροντισµένης, και υπέρτερες δυνάµεις»! Βορειότερα, οι µένος ο Κατσιµήτρος, ρώτησε Ιταλούς
τα κατάφεραν. Άµεση όµως αντεπίθεση Ιταλοί επιχείρησαν να διασχίσουν τον αιχµαλώτους για τη σηµειολογία τους,
του 1ου Τάγµατος Πολυβόλων τούς έριξε Αώο, αλλά και πάλι αποκρούστηκαν. κι εκείνοι του απάντησαν ότι τα µαντίλια
και πάλι πίσω, µε σηµαντικές απώλειες, Ωστόσο, επίθεση ετοίµαζαν οι Ιταλοί θα τα έριχναν τα αεροπλάνα πάνω από
κυρίως σε πνιγµένους. Το πρωί το ιτα- και κατά του παραλιακού τοµέα. Το Μη- τα Ιωάννινα για να τροµοκρατήσουν τον
λικό πυροβολικό άρχισε να σφυροκοπά χανικό τους κατασκεύαζε γέφυρες για πληθυσµό, ο οποίος υποτίθεται θα πεν-
την Γκραµπάλα και την Ασσόνισα. ∆ι- να περάσουν τα τµήµατα τον Καλαµά, θούσε τους χιλιάδες νεκρούς του.
40 ΠΟΛΕΜΟΣ & ΙΣΤΟΡΙΑ, Οκτώβριος 2007

12. ΚΑΛΠΑΚΙ 1940
Γύρω στις 14.30, οι Ιταλοί εξαπέλυ- Οι Ιταλοί πάντως δεν είχαν ακόµα στα αποτελέσµατα. Συνέπεια του γεγονό-
σαν την αναµενόµενη επίθεσή τους. παντελώς απογοητευθεί. Έτσι, την 7η τος αυτού ήταν και η πτώση του ιταλικού
Στον τοµέα του Καλπακίου, τα επιτιθέµε- Νοεµβρίου εξαπέλυσαν την σοβαρότερη ηθικού, το οποίο ποτέ πια, σε όλη τη δι-
να τµήµατά τους διαλύθηκαν από το ελ- ίσως επίθεσή τους κατά της τοποθεσίας άρκεια του πολέµου, δεν αναπτερώθηκε.
ληνικό πυροβολικό, πριν καν προλάβει Καλπακίου. Οι προσπάθειές τους επικε- Η ηγεσία είχε διδάξει τους άνδρες να
το ελληνικό πεζικό να ανοίξει πυρ. Στον ντρώθηκαν και πάλι κατά της Γκραµπά- υποτιµούν τον αντίπαλο, έναν αντίπαλο
κεντρικό τοµέα, οι Ιταλοί κατάφεραν να λας και της Ασσόνισας. Οι πρώτες ιτα- φτωχό και άοπλο, όπως τους είπαν. Αντί
περάσουν τον Καλαµά, αλλά ελληνική λικές επιθέσεις αποκρούστηκαν µάλλον αυτού, όµως, οι Ιταλοί στρατιώτες βρή-
αντεπίθεση τους έριξε και πάλι µέσα και εύκολα και µε σοβαρές για τους Ιταλούς καν απέναντί τους έναν αντίπαλο ψυχω-
πέρα από τον ποταµό. Νέα επίθεση στο απώλειες. Το βράδυ, όµως, νέα ιταλική µένο, αποφασισµένο να πολεµήσει µέχρι
ύψος του χωριού Παρακάλαµου, υπο- επίθεση, υποστηριζόµενη από σφοδρά θανάτου για την ελευθερία του και, πάνω
στηριζόµενη από επιλαρχία αρµάτων, πυρά πυροβολικού, κατόρθωσε να ανα- από όλα, προετοιµασµένο για τον υπέρ-
απέτυχε επίσης παταγωδώς και 15 άρµα- τρέψει τα ελληνικά τµήµατα στην Γκρα- τατο σκοπό, ηθικά και, όσο ήταν δυνα-
τα εγκαταλείφθηκαν – αργότερα κυριεύ- µπάλα και να καταλάβει µέρος του υψώ- τόν, και υλικά. Οι Ιταλοί είχαν µάθει να
τηκαν από τις ελληνικές δυνάµεις. µατος. Σχεδόν αµέσως εξαπολύθηκε κοροϊδεύουν τους Έλληνες. Ο πόλεµος
Η µόνη ιταλική επιτυχία επετεύχθη αντεπίθεση δύο ελληνικών λόχων, υπό δεν γίνεται πια µε δόρατα και σπαθιά,
στον παραλιακό τοµέα. Εκεί οι Ιταλοί πέ- τον ταγµατάρχη Πανταζή. Με τη λόγ- επαναλάµβαναν συνεχώς. Εφοδιασµένοι
ρασαν µε ισχυρές δυνάµεις τον ποταµό χη και τις χειροβοµβίδες, φωνάζοντας λοιπόν µε άρµατα, µε βαρύ πυροβολικό
και ανέτρεψαν ένα µοναχικό ελληνικό «Αέρα», τα ελληνικά τµήµατα ξεχύθηκαν και µε εκατοντάδες αεροπλάνα, κίνησαν,
τάγµα. Ο Κατσιµήτρος διέταξε τότε τα στη γυµνή βουνοπλαγιά. Ακολούθησε µε θράσος, όπως τους είχαν πει, να κα-
εκεί τµήµατα να συµπτυχθούν νοτιότε- πραγµατικά µάχη εκ του συστάδην. Οι ταλάβουν την Ελλάδα. Με τρόµο όµως
ρα, καλύπτοντας την οδό Ηγουµενίτσας- αντίπαλοι πιάστηκαν στα χέρια. Πολε- διαπίστωσαν ότι οι Έλληνες τους περί-
Μαργαριτίου. Σε περίπτωση που οι Ιταλοί µούσαν ακόµα και µε τα χέρια, ακόµα µεναν καθ’ όλα έτοιµοι. Το πυροβολικό
διασπούσαν και αυτή την τοποθεσία, τα και µε τα δόντια. τους ξερνούσε φωτιά, δεν τους άφηνε
ελληνικά τµήµατα θα υποχωρούσαν πίσω Στο τέλος όµως οι Ιταλοί λύγισαν. Οι στιγµή να ησυχάσουν. ∆εν φοβήθηκαν
από τον ποταµό Αχέροντα. Εκεί όφειλαν Έλληνες φάνηκαν πολύ καλύτεροί τους. τα άρµατα. Ξεγέλασαν την Αεροπορία. Το
να κρατήσουν πάση θυσία τον εχθρό. Τουλάχιστον 46 νεκροί Ιταλοί καταµε- σοκ των Ιταλών ήταν πολύ ισχυρό για να
Το απόγευµα της 5ης Νοεµβρίου, οι τρήθηκαν. Άλλοι 7 αιχµαλωτίστηκαν. το αντέξουν. Παρά τις αντικαταστάσεις
Ιταλοί εξαπέλυσαν και νέα επίθεση κατά Στα χέρια των Ελλήνων έπεσαν επίσης των αρχιστρατήγων, παρά τη συνεχή
του Καλπακίου, µε την υποστήριξη του 5 όλµοι, 3 πολυβόλα, 4 οπλοπολυβόλα, αποστολή ενισχύσεων, είχαν χάσει ήδη
πυροβολικού. Το ελληνικό πυροβολικό τυφέκια και πυροµαχικά. Οι Ιταλοί ανή- το παιχνίδι. Ο υπερφίαλος Πράσκα, ο
απάντησε µε σφοδρότητα. Η πυροβο- καν στο περίφηµο 47ο ΣΠ, το λεγόµενο ενορχηστρωτής της «συντριπτικής θύελ-
λαρχία του Βαµβέτσου µάλιστα τίναξε «Σύνταγµα Θανάτου». Οι Έλληνες είχαν λας» κατά της Ελλάδας, αντικαταστάθηκε
στον αέρα ιταλικό παρατηρητήριο και 9 νεκρούς και 29 τραυµατίες. Ανάµεσα ταπεινωµένος στις 9 Νοεµβρίου, επιχει-
τους εντός αυτού έξι Ιταλούς αξιωµατι- στους νεκρούς ήταν και ο ανθυπολο- ρώντας από τότε, µε χυδαία ψέµατα, να
κούς. Κατόπιν τούτου, η ιταλική επίθε- χαγός Νίκος Χατζόπουλος, ένας πραγ- αποσιωπήσει τις τεράστιες ευθύνες ή
ση εκφυλίστηκε. Το βράδυ οι Έλληνες µατικός Έλληνας. Πρώτος όρµησε στη έστω την ανικανότητά του, προσδίδοντας
διαβιβαστές υπέκλεψαν ιταλικά σήµα- φωτιά, επικεφαλής των ανδρών, εµψυ- στον µικρό του αντίπαλο, υπερφυσικές,
τα, που έκαναν λόγο για αναστολή των χώνοντάς τους και δίνοντάς τους το θα έλεγε κανείς, δυνάµεις. Το ίδιο έπρα-
επιθέσεων, µέχρι την άφιξη ενισχύσε- παράδειγµα της αυτοθυσίας. Ολόκληρο ξε και ο αντιστράτηγος Κάρλο Ρόσι, ο
ων. Μιλούσαν µάλιστα και για τις µέχρι το 15ο ΣΠ τον έκλαψε. Η επίθεση αυτή διοικητής των δυνάµεων εισβολής στην
τότε ιταλικές απώλειες, ανεβάζοντάς τες αποτέλεσε το κύκνειο άσµα της ιταλικής Ήπειρο (ΧΧV Σώµα Στρατού). Και δεν ξέ-
στους 2.228 άνδρες, και αυτά µόλις επτά επίθεσης κατά της τοποθεσίας Καλπα- ρει ο αναγνώστης των κειµένων τους αν
ηµέρες από την εισβολή και 56 ώρες από κίου. Η ελληνική άµυνα συνέτριψε τις πρέπει να κλάψει ή να γελάσει, διαβά-
την έναρξη της πραγµατικής µάχης. ιταλικές δυνάµεις και, πάνω από όλα, ζοντας τις απίστευτες αναφορές και ση-
Η επόµενη ηµέρα πέρασε σχετικά την ιταλική αλαζονεία. µειώσεις τους, περί των υπερσύγχρονων
ήρεµα. Οι Ιταλοί έλειχαν ακόµα τις πλη- Η νίκη του Καλπακίου είχε εξαιρετι- ελληνικών πυροβόλων µε το τεράστιο
γές τους, και µόνο στον τοµέα Βροντι- κή σηµασία. Πέραν του ότι µαταίωσε σε βεληνεκές, περί της πανταχού παρού-
σµένης αποτόλµησαν επίθεση, η οποία καθαρά στρατιωτικό επίπεδο την απόπει- σας Ελληνικής Αεροπορίας, που έπληττε
κατεπνίγη εν τη γενέσει της από το εξαί- ρα διείσδυσης των Ιταλών στο ελληνικό συνεχώς τις επίγειες ιταλικές δυνάµεις,
ρετο ελληνικό πυροβολικό. Στον παρα- έδαφος, είχε και τεράστιο ψυχολογικό περί της δικής τους Αεροπορίας που δεν
λιακό τοµέα, οι Ιταλοί, αφού κατέλαβαν αντίκτυπο και στα δύο στρατόπεδα, αλλά βοηθούσε. Κανένας από τους δύο δεν
την Ηγουµενίτσα, προήλασαν νοτιότερα, και στον κόσµο ολόκληρο. Η ήττα στο είχε όµως το κουράγιο να γράψει περί
χωρίς να επιτύχουν επαφή µε τα ελλη- Καλπάκι αποτέλεσε εξαιρετικά δυσάρε- της ελληνικής ψυχής και, πάνω από όλα,
νικά τµήµατα που έπαιρναν θέσεις στον στη έκπληξη για την ιταλική ηγεσία, πο- περί της ελληνικής αξίας, είτε αυτή κρα-
Αχέροντα. Τµήµα ωστόσο της Ηγουµε- λιτική και στρατιωτική. Η σιγουριά των τούσε δόρυ και σπαθί είτε Μάνλιχερ του
νίτσας πυρπολήθηκε από τους Ιταλούς Ιταλών για έναν γρήγορο, «ευχάριστο» 1906 και ορειβατικό πυροβόλο Σνάιντερ
και τους Αλβανούς. πόλεµο, διαψεύστηκε, µε τραγικά µάλι- του 1919!
ΠΟΛΕΜΟΣ & ΙΣΤΟΡΙΑ, Οκτώβριος 2007 41