Podstawy immunologii klinicznej oraz wybrane choroby zakaźne zwierząt

1. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawowe wiadomości o chorobach zwierząt i lekach
1
Moduł IV
Podstawy immunologii klinicznej oraz
wybrane choroby zakaźne zwierząt
Wprowadzenie
1. Podstawy immunologii klinicznej
2. Wybrane choroby zakaźne zwierząt
Bibliografia

2. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawowe wiadomości o chorobach zwierząt i lekach
2
Wprowadzenie
Immunologia zajmuje się odpornością organizmu. Na obronność jednostki składa się
sposób wykształcenia i kondycja układu limfatycznego, stan odżywienia oraz środowi-
sko, w jakim żyje dany organizm. Odpornością nazywamy niewrażliwość organizmu na
zakażenie. Sam proces chorobowy zależy od zjadliwości i liczby drobnoustrojów, opor-
ności organizmu i czynników środowiskowych. Aby dokładnie zrozumieć zasady działa-
nia układu immunologicznego, trzeba przyswoić sobie pojęcia „antygenu” i „przeciwcia-
ła”. O inteligencji układu immunologicznego świadczą jego niebywałe zdolności, takie
jak umiejętność odróżniania „własnego od obcego” za pomocą receptorów, uczenia się i
polepszania zwalczania antygenów w przyszłości, zapamiętywania antygenów przez
wytworzenie klonów pamięci oraz ich eliminację.
Antygen – każda substancja, rozpoznana przez organizm jako obca, pobudzająca układ
immunologiczny do wytwarzania produktów reagujących z nią swoiście in vivo (czyli w
organizmie) i in vitro (czyli poza ustrojem).
Przeciwciało – aktywne białko wydzielane przez pobudzone limfocyty B, reagujące
swoiście z antygenem.
Zdobywając wiedzę z zakresu immunologii klinicznej, warto przypomnieć sobie także
definicje pojęcia „posocznicy” i „wiremii”.
Posocznica – namnożenie się patogenu we krwi wywołujące ogólnoustrojową reakcję
zapalną. W wyniku posocznicy, patogen może przenieść się z układem krwionośnym do
dowolnych narządów organizmu.
Wiremia – obecność wirusa we krwi, dająca się wykryć metodami serologicznymi i im-
munohistochemicznymi.

3. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawowe wiadomości o chorobach zwierząt i lekach
3
1. Podstawy immunologii klinicznej
Odporność jest szóstym zmysłem organizmu, rozpoznającym niebezpieczeństwa. Do-
prowadza do identyfikacji i eliminacji patogenów. Dzięki wyspecjalizowanym systemom
odróżnia struktury własnej od obcych (ang. self-nonself). Odporność możemy podzielić
na wrodzoną i nabytą, czynną i bierną, swoistą i nieswoistą. Swoista czynna odpowiedź
organizmu składa się z odporności komórkowej i humoralnej.
Rysunek 4.1. Podział mechanizmów odpornościowych organizmu
Źródło: opracowanie własne autora
Nieswoista odpowiedź organizmu:
 nieswoista odporność bierna „oporność” – to wszystkie mechanizmy obronne,
jakie wytworzyły organizmy, aby patogeny nie przedostały się do układu. Do
nieswoistych mechanizmów odporności należy m.in. skóra i błony śluzowe,
 nieswoista odporność czynna – to wszystkie lokalne procesy prowadzące do
destrukcji patogenu. W odpowiedzi miejscowej biorą udział komórki takie jak:
makrofagi oraz monocyty i granulocyty. Odpowiedź ta jest szybka, nieswoista i
nie może wytworzyć pamięci immunologicznej. Dzięki szybkiej nieswoistej
odpowiedzi możliwa jest prezentacja antygenów i wydzielanie cytokin, dzięki
czemu rozpoczyna się w organizmie proces tworzenia się czynnej odporności
swoistej.
Odporność
wrodzona
Odporność
wrodzona
Odporność
nabyta
Odporność
nabyta

4. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawowe wiadomości o chorobach zwierząt i lekach
4
Rysunek 4.2. Udział mechanizmów odpornościowych w obronie organizmu
Źródło: opracowanie własne autora
Swoista odpowiedź organizmu:
 swoista odporność bierna – do swoistej odporności biernej naturalnej zaliczyć
możemy przeciwciała przekazywane ssakom z siarą matki lub przez łożysko.
Sztuczna swoista odporność bierna to surowice ozdrowieńców, posiadające
aktywne przeciwciała,
 swoista odporność czynna – do naturalnej swoistej odporności czynnej zaliczamy
wytworzenie przeciwciał w organizmie przez przechorowanie. Sztuczną swoistą
odporność czynną można wzbudzić w organizmie podając szczepienia.
Mechanizmy odpowiedzi swoistej:
 mechanizm odporności humoralnej – odporność humoralna polega na
wytwarzaniu przeciwciał przeciwko konkretnym antygenom. Jest to najbardziej
precyzyjna odpowiedź organizmu. Przeciwciała są białkami odpornościowymi
produkowanymi przez limfocyty B,
 mechanizm odporności komórkowej – odporność komórkowa opiera się na
limfocytach T i limfocytach B. Limfocyty są komórkami mogącymi pochłaniać
patogeny i niszczyć je we wnętrzu swojej komórki.
Odporność
swoista
Odporność
nieswoista

5. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawowe wiadomości o chorobach zwierząt i lekach
5
Rysunek 4.3. Mechanizmy obronne czynnej odporności swoistej
Źródło: opracowanie własne autora
Tabela 4.1. Porównanie odporności swoistej i nieswoistej
Odporność swoista Odporność nieswoista
 wytwarza przeciwciała przeciw
konkretnym patogenom
 wolna
 o działaniu na cały organizm
 wytwarza pamięć immunologiczną na
całe życie
 przekazywana potomstwu z siarą
 zwalcza antygeny
 jest uniwersalna
 aktywowana za pomocą
dopełniacza
 szybka
 miejscowa
 nie może wytworzyć pamięci
immunologicznej
 nie ma możliwości przekazania
informacji
 prezentuje antygeny
Źródło: opracowanie własne autora
Elementy warunkujące odporność nieswoistą:
 dopełniacz,
 properdyna,
 lizozym,
 lizyny,
 transferyna,
 laktoferyna,
 fibronektyna,
 alkaliczna fosfataza,
 defenzyny,
 interferon.
Odporność
komórkowa
Odporność
humoralna
Czynna
odporność
swoista
organizmu

6. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawowe wiadomości o chorobach zwierząt i lekach
6
Pierwsze zwierzęta, które wykształciły układ odpornościowy to ryby kostnoszkieletowe.
Układ limfatyczny składa się z pierwotnych i wtórnych narządów limfatycznych, produ-
kujących komórki odpornościowe.
Tabela 4.2. Podział narządów limfatycznych
Pierwotne „centralne”
narządy limfatyczne
Szpik kostny Produkuje prekursory limfocytów B i
T.
Zachodzi w nim dojrzewanie
limfocytów B.
Grasica Dojrzewanie limfocytów T.
Eliminacja limfocytów o zbyt niskim
lub wysokim powinowactwie do
antygenów.
Wtórne „obwodowe”
narządy limfatyczne
Węzły chłonne Kontakt z antygenem.
Ośrodek rozrodczy limfocytów T i B.
Śledziona Filtr krwi.
Usuwanie resztek układu
limfatycznego z organizmu.
Komórki pamięci Powstają do końca życia organizmu.
Wtórne obwodowe
narządy
limfatyczne
GALT – tkanka limfatyczna jelita.
BALT – tkanka limfatyczna oskrzeli.
VALT – tkanka limfatyczna pochwy.
SALT „SIS” – tkanka limfatyczna skó-
ry.
Źródło: opracowanie własne autora
Wykres przedstawia proces powstawania odporności humoralnej u szczeniąt. Nabyta
odporność bierna – odporność siarowa gwałtownie zmniejsza się po ukończeniu przez
szczenięta trzeciego tygodnia życia. Również od trzeciego tygodnia zaczyna rozwijać się
swoista odporność czynna. Zazwyczaj pomiędzy trzecim a szóstym tygodniem życia
szczenięta znajdują się w luce immunologicznej. Długość luki immunologicznej zależy od
jakości siary oraz odporności własnej szczenięcia, i może wahać się od dwóch do prawie
sześciu tygodni.

7. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawowe wiadomości o chorobach zwierząt i lekach
7
Rysunek 4.4. Odporność matczyna szczeniąt
Źródło: opracowanie własne autora
Tabela 4.2. Porównanie odporności czynnej i biernej
Odporność czynna Odporność bierna
 jej efektywność zależy od kondycji
układu immunologicznego
 wytwarza aktywne przeciwciała
 wytworzenie przeciwciał wymaga
czasu
 wolna
 posiada przeciwciała i szereg
komórek o właściwościach żernych
i niszczących patogeny np.
(komórki nk)
 jej efektywność nie zależy od
kondycji układu immunologicznego
 samodzielnie nie wytwarza
przeciwciał
 dostarcza przeciwciał natychmiast
(np. z siarą matki)
 szybka
 tworzą ją jedynie przeciwciała
siarowe i poza immunologiczne
systemy tkankowe
Źródło: opracowanie własne autora
Przeciwciała wiążą antygeny na powierzchni komórek zakażonych. Indukują immunofa-
gocytozę i aktywują układ dopełniacza z reakcją cytotoksyczności. Swoistą humoralną
odpowiedź immunologiczną dzieli się na trzy fazy:
 faza rozpoznawania i wiązania obcego antygenu z przeciwciałem,
 faza aktywująca proliferację,
 faza efektorowa z wytwarzaniem cytokin i przeciwciał.
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Tygodnie
Odporność matczyna szczęniąt

8. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawowe wiadomości o chorobach zwierząt i lekach
8
Proces prezentacji epitopu rozpoczynają makrofagi i komórki prezentujące antygeny
APC. Komórki te swoiście przetwarzają antygeny, aby efektywnie prezentować ich epi-
topy na swojej powierzchni. W wykryciu i prezentowaniu antygenu biorą udział: ko-
mórki dendrytyczne, makrofagi i limfocyty B. Komórki APC pobierają i degradują anty-
gen oraz rozpoznają białka MHC klasy I i II.

9. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawowe wiadomości o chorobach zwierząt i lekach
9
2. Wybrane choroby zakaźne zwierząt
Wścieklizna
Czynnik etiologiczny: Lyssavirus z rodziny
Rhabdoviridae.
Drogi zakażenia: pokąsanie przez zwierzę
chore. Obecność wirusa w ślinie jest okre-
sowa.
Objawy i przebieg: inkubacja od kilku dni do
kilku miesięcy. Zarazek wędruje wzdłuż
nerwów do centralnego układu nerwowego
i pozostałych narządów. Po namnożeniu prowadzi do powstania objawów nerwowych:
lęku u zwierząt oswojonych, spaczonego łaknienia, niemożności pobierania wody, pato-
logicznej agresji. Zwierzęta dzikie w trakcie rozwoju choroby tracą naturalny lęk i wy-
chodzą na otwarte przestrzenie, zbliżają się do siedlisk ludzkich. Nie zawsze po zakaże-
niu występuje postać szałowa, możliwa jest też postać cicha (najczęściej u zwierząt ro-
ślinożernych). Śmierć następuje po około pięciu dniach od uogólnienia choroby. Wszyst-
kie ssaki są wrażliwe na zakażenie.
Influenzy zwierząt
Czynnik etiologiczny: Myxovirus pneumotropowy, wirusy z rodziny Ortomyxoviridae.
Drogi zakażenia: droga kropelkowa.
Objawy i przebieg: wirus wysoce zaraźliwy dla świń, zajmuje całe stado w przeciągu
dwóch dni. Świnie: wirus namnaża się w nabłonku oskrzeli, zwierzęta wysoko gorączku-
ją, są apatyczne. Niejednokrotnie choroba przebiega z dusznością. Po 2–5 dniach docho-
dzi do wyzdrowienia. Śmiertelność nie jest duża, ale powoduje spore straty w stadzie.
U koni wirus namnaża się w nabłonku górnych dróg oddechowych, a samo zakażenie
przebiega o wiele łagodniej. Szybko może dojść do zajęcia oskrzeli i powstania niedo-
dmy płuc. Jeśli choroba nie ulegnie powikłaniu ustępuje po dwóch tygodniach. U psów
i kotów przebieg podostry bez upadków. Objawy u wszystkich gatunków zwierząt są
podobne jak u ludzi, zwierzęta mają wypływ z nosa, kaszel, są apatyczne i nie chcą
przyjmować pokarmu. W wyniku gorączki są osłabione i senne.

10. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawowe wiadomości o chorobach zwierząt i lekach
10
Leptospirozy zwierząt
Czynnik etiologiczny: bakterie z rodziny krętków Leptospira spp.
Drogi zakażenia: do zakażeń dochodzi głównie drogą alimentarną (pokarmową) poprzez
kontakt z moczem lub śliną zwierząt chorych lub ozdrowieńców.
Objawy i przebieg: bakteria po wniknięciu do organizmu namnaża się we krwi i osiedla
we wszystkich narządach wewnętrznych. Wysokie powinowactwo do nerek i wątroby
potrafi doprowadzić do śmierci zwierzęcia. Choroba rozpoczyna się fazą posocznicową z
wysoką gorączką, by następnie przejść w fazę toksyczną, uszkadzającą naczynia krwio-
nośne. Rozwija się niewydolność nerek, żółtaczka oraz mocznica. Uszkodzone zostaje
serce. Może wystąpić biegunka i zapalenie przewodu pokarmowego. U krów i świń do-
chodzi do ronienia płodów. Nie zawsze choroba przebiega ostro, u niektórych osobni-
ków występuje podostra, przewlekła lub atypowa, bezobjawowa postać choroby.
Parwowirozy zwierząt
Czynnik etiologiczny: Parwovirus (wirusy z rodziny parvoviridae).
Drogi i źródła zakażenia: kał, mocz, ślina i wymioty zakażonych zwierząt. Droga kropel-
kowa lub alimentarna.
Objawy i przebieg: parwowiroza u psów przebiega jako nadostra postać sercowa, cha-
rakteryzująca się nagłym zgonem lub przybiera ostrą postać jelitową. Jest to wysoce
śmiertelna jednostka chorobowa. Wirus namnaża się w komórkach krypt jelitowych,
uszkadzając kosmki jelit. Charakterystycznym objawem jest krwista biegunka. Śmierć
następuje w wyniku szybkiego odwodnienia zarażonych zwierząt. U kotów parwowirus
wywołuje panleukopenię, namnażając się w komórkach szpiku kostnego, tkance limfa-
tycznej i błonie śluzowej jelita. We krwi zmniejsza się ilość leukocytów, upośledzając
możliwości obronne. Dołączają się intensywne wymioty i biegunka powodujące szybkie
odwodnienie. U młodych kociąt śmiertelność wynosi 95%. U świń zakażenie parwowi-
rusem przebiega podklinicznie, jedynymi objawami jest zmniejszenie prosiąt w miotach
matek i bezpłodność loch. Knury mogą być bezobjawowymi nosicielami wirusa i zakażać
samice w trakcie krycia. Dodatkowymi drogami zakażenia jest droga alimentarna i aero-
genna. Po zakażeniu wirus przechodzi przez łożysko i atakuje płody.
Kampylobakterioza zwierząt
Czynnik etiologiczny: Campylobacer spp.
Drogi zakażenia: pokarmowa, skażona woda.

11. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawowe wiadomości o chorobach zwierząt i lekach
11
Objawy i przebieg: inkubacja trwa do dwóch dni. U zakażonych zwierząt pojawia się go-
rączka i krwista biegunka. Postać stawowa rozwija się w niewielkiej grupie chorych. Za-
każenia mogą dotyczyć: krów, świń, psów, kotów, drobiu i dzikich zwierząt.
Pryszczyca
Czynnik etiologiczny: Picornavirus.
Drogi zakażenia: droga alimentarna lub aerogenna. Wirus przenosi się z wiatrem na da-
lekie odległości (przy sprzyjających warunkach atmosferycznych, odpowiedniej wilgot-
ności, chłodzie, lekkim wietrze o stałym kierunku strumienia powietrza może przenosić
się do 10, a nawet 60 km po lądzie i 300 km nad wodą, np. przeniesienie wirusa 250 km
przez Kanał La Manche z Bretanii na wyspę Wight w 1981 r.).
Gatunki wrażliwe: bydło i świnie. Możliwe zakażenie ludzi, psów i kotów. Konie nie są
wrażliwe.
Objawy i przebieg: wysoce zaraźliwa i zakaźna, ostra choroba gorączkowa bydła i świń.
Wirus wydalany jest ze śliną, wydzieliną z nosa i gardła, mlekiem, kałem, moczem oraz
płynem z pęcherzy. Na początku choroby tworzą się pęcherze pierwotne, z nich wirus
dostaje się do krwi, co prowadzi do posocznicy. Po namnożeniu wirusa w narządach do-
chodzi do powstania licznych pęcherzy wtórnych. Pęcherze mogą tworzyć się w obrębie
racic (zwłaszcza u świń) i powodować zejście puszki kopytowej. Tworzenie się pęcherzy
w szparze międzyracicowej utrudnia zwierzętom chodzenie. Pęcherze na wymionach
powodują bolesność doju, a na ryju czy śluzawicy, uniemożliwiają normalne pobieranie
pokarmu. Po pęknięciu pęcherzy powstają bolesne nadżerki. U chorych krów występuje
nagły spadek mleczności i ogólnej kondycji zwierząt. Świnie i krowy zaprzestają pobie-
rać pokarm, co osłabia organizm chorych zwierząt. Choroba przynosi ogromne straty
ekonomiczne.
Choroba niebieskiego języka
Czynnik etiologiczny: Reovirus.
Drogi zakażenia: przenoszony przez komary.
Objawy i przebieg: choroba owiec, niewielka ilość zakażeń u krów i kóz. Śmiertelność
może wynosić do 90%. Choroba przebiega z gorączką i może trwać do kilku miesięcy.
Wirus namnaża się we krwi i śledzionie. Martwicowo wrzodziejące zmiany pojawiają się
na koronkach racic, języku i błonach śluzowych. Często w przebiegu choroby dołącza się
obrzęk głowy oraz języka, włącznie z jego intensywnym zasinieniem. Biegunka jest po-
wodem zejścia śmiertelnego.

12. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawowe wiadomości o chorobach zwierząt i lekach
12
Wąglik
Czynnik etiologiczny: laseczka wąglika Bacillus anthracis.
Drogi zakażenia: zakażenia alimentarne najczęściej ze skażoną wodą, paszą lub w kon-
takcie z wydalinami chorego zwierzęcia.
Objawy i przebieg: chorują wszystkie zwierzęta, najwrażliwsze są owce, a najmniej
wrażliwe psowate. Laseczki po namnożeniu w błonie śluzowej jelita drogą limfatyczną
przechodzą do węzłów chłonnych. Zarazek dostając się do krwi wydziela egzotoksyny i
dochodzi do powstania posocznicy. W wyniku uszkodzenia naczyń krwionośnych po-
wstają liczne krwawe wybroczyny na skórze i błonach śluzowych. Postaci uogólnionej
współtowarzyszą krwawienia z naturalnych otworów ciała (nosa, odbytu, pyska). Tok-
syny porażają układ oddechowy i doprowadzają do śmierci zwierzęcia. Przy dużej od-
porności może na skórze w miejscu wniknięcia powstać lokalna postać obrzękowa: wą-
glik skórny.
Tężec
Czynnik etiologiczny: laseczka tężca Clostridium tetani.
Drogi i źródła zakażenia: gleba, kurz, pasze, siano. Zakażenie przez zabrudzone rany na
skórze, rany pooperacyjne, zagwożdżenia, nagwożdżenia, rany czepca.
Objawy i przebieg: najbardziej wrażliwym gatunkiem jest koń. Bydło i świnie są mniej
wrażliwe. Chorują wszystkie zwierzęta. Laseczka produkuje silną neurotoksynę dociera-
jącą do układu nerwowego. Komórki nerwowe ulegają pobudzeniu i powodują spa-
styczny skurcz wszystkich mięśni. Inkubacja trwa dwa tygodnie. Śmierć następuje w
wyniku porażenia nerwów oddechowych. U krów występuje wzdęcie w wyniku zatrzy-
mania ruchów żwacza. Chorobie towarzyszy wysoka gorączka 42°C. Śmiertelność sięga
90%. U chorych zwierząt na początku występuje niepokój, sztywnienie dystalnych części
ciała: ogona, kończyn tylnych. Następnie spastyczne skurcze mięśni postępują w kierun-
ku dogłowowym. Po zajęciu mięśni oddechowych niemożliwe staje się pobieranie po-
wietrza i następuje śmierć zwierzęcia.
Salmonelloza
Czynnik etiologiczny: Salmonella spp.
Drogi i źródła zakażenia: alimentarna, w tym skażona żywność, woda oraz zielonki. Bak-
terię bardzo często przenoszą szczury. Jest obecna na skorupkach jaj.

13. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawowe wiadomości o chorobach zwierząt i lekach
13
Objawy i przebieg: chorobę nierzadko wywołują bakterie saprofityczne, uzjadliwiające
się w wyniku spadku odporności. Namnażając się w przewodzie pokarmowym salmo-
nelle produkują neuro- i endotoksyny. Toksyny uszkadzają ścianę jelit, a bakteria ataku-
je różne narządy zwierzęcia: płuca, stawy, opony mózgowe, jądra, macicę, jelita. Silna
biegunka powoduje odwodnienie, które prowadzi do nagłych upadków w postaci ostrej,
zwłaszcza u cieląt. U większości zwierząt choroba przechodzi w postać przewlekłą.
Pastereloza
Czynnik etiologiczny: Pasteurella spp.
Drogi zakażenia: aerogenna i alimentarna.
Gatunki wrażliwe: drób, bydło, owce i świnie.
Objawy i przebieg: pasteurella jest komensalem nabłonka dróg oddechowych. Do uzja-
dliwiania się patogenu dochodzi w wyniku spadku odporności. Występują różne posta-
cie choroby od nadostrej do przewlekłej. Choroba uszkadza układ naczyniowy, pokar-
mowy i oddechowy. Bakteria jest wydalana ze wszystkimi wydzielinami. U bydła powo-
duje posocznicę krwotoczną. Powstają kolki i krwotoczna biegunka. Zapalenie płuc pro-
wadzi do ich obrzęku i toczenia pienisto-krwistej wydzieliny z nosa. Do śmierci może
dojść nawet w ciągu czterech godzin.
Gruźlica
Czynnik etiologiczny: Mycobacterium tuberculosos (prątek gruźlicy).
Drogi zakażenia: od chorych ludzi lub zwierząt drogą aerogenną i alimentarną. Możliwe
zakażenie z wodą lub paszą.
Objawy i przebieg: na początku choroby prątki przenoszą się z krwią po całym organi-
zmie. Miejsce usadowienia się prątków nazywane zostaje ogniskiem pierwotnym gruźli-
cy. Przy zakażeniu aerogennym w 90% przypadków ognisko pierwotne znajduje się
w płucach zwierzęcia. Z ogniska pierwotnego prątki przemieszczają się do najbliższych
węzłów chłonnych. Gruźliczo zmieniony organ i przynależące do niego węzły chłonne
nazwany zostaje gruźliczym zespołem pierwotnym. W ognisku dochodzi do martwicy
lokalnej i żywe prątki mogą utrzymywać się tam latami. Wczesne uogólnienie choroby
prowadzi do śmierci. Okresowe wysiewy prątków do krwi mogą powodować powstanie
ognisk wtórnych i późnego uogólnienia najczęściej w formie gruźlicy prosówkowej. W
gruźlicy popierwotnej proces patologiczny szerzy się wolno. Prątki w tkankach powodu-
ją powstanie odczynów prosówkowych i wytwórczych, a także rozlanych nacieków. Naj-
bardziej wrażliwym gatunkiem jest bydło oraz konie, a także świnie, ptaki i żółwie. Do

14. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawowe wiadomości o chorobach zwierząt i lekach
14
najważniejszych objawów gruźlicy należą kaszel, spadek kondycji ciała i postępujące
wyniszczenie organizmu. W zależności od tego, jaki narząd zasiedlą prątki możemy mieć
do czynienia np. z: gruźlicą płuc, przewodu pokarmowego, nerek, wątroby, jąder czy
wymienia u krów. Zasiedlany narząd z czasem trwania procesu chorobowego ulega upo-
śledzeniu, przez co dołączają się objawy dodatkowe bezpośrednio niewskazujące na
gruźlicę np.: biegunka, niewydolność wątroby i nerek.
Dermatomikoza/dermatofitoza/grzybica skórna
Czynnik etiologiczny: Microsporum spp., Trichophyton spp.
Drogi zakażenia: skórna.
Objawy i przebieg: część zwierząt pozostaje bezobjawowymi nosicielami. Microsporoza
jest chorobą wywołującą wyłysienia włosa. Często obraz choroby wikłają saprofityczne
bakterie naskórne – wtedy pojawia się świąd i zmiany ropne. Jednostka typowa dla mło-
dych i osłabionych organizmów. Microsporum jest silnym alergenem, zmiany powstają-
ce przy zainfekowaniu skóry grzybem są pozbawione włosa, silnie łuszczące się i białe.
Do najważniejszych objawów microsporozy należą: miejscowe wyłysienia, łuszczenie
naskórka, zmiany ogniskowe na głowie, łapach przednich z czasem przenoszące się na
tułów. Trichofytoza ma charakter małych okrągłych zmian, zaczynających się na grzbie-
cie i klatce piersiowej zwierzęcia. Włos na początku wydaje się być nastroszony, z cza-
sem wypada.
Bruceloza
Czynnik etiologiczny: Brucella spp.
Drogi i źródła zakażenia: poronione płody, wody płodowe, żywo urodzone płody. Mocz.
Zakażenie alimentarne.
Objawy i przebieg: choroba występuje u bydła, kóz, owiec, świń, koni i zajęcy. Po wnik-
nięciu do krwiobiegu brucelle przenikają do narządów wewnętrznych po dwudziesto-
dniowej posocznicy. Zagnieżdżają się w węzłach chłonnych, stawach, śledzionie, jądrach,
wymionach i macicy. Okresowo może wystąpić niewielka gorączka. W okresie ciąży, w
pierwszym trymestrze przenikają do płodu i łożyska, powodując jego odklejenie, a w
konsekwencji wchłonięcie płodu lub ronienie. Brucella jest przyczyną niepłodności.
Brucelloza jest jedną z najczęściej notowanych chorób zawodowych lekarzy weterynarii.

15. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawowe wiadomości o chorobach zwierząt i lekach
15
Białaczka bydła
Czynnik etiologiczny: Retrovirus
Drogi zakażenia: alimentarna. Pionowa (choroba może przenosić się śródmacicznie) i
pozioma.
Objawy i przebieg: choroba o przewlekłym przebiegu. W wyniku zakażenia dochodzi do
rozplemu komórek układu limfatycznego i powstania guzów w wielu narządach. W sta-
dium przedklinicznym zmiany możliwe są do zaobserwowania jedynie w krwi zwierzę-
cia. Źródłem wirusa jest nie tylko mocz i kał, ale także siara i wody płodowe. Zakażeniu
ulegają młode cielęta, a pierwsze objawy chorobowe pojawiają się u zwierząt dwu- i
trzyletnich. Najważniejszym objawem jest uogólnione powiększenie węzłów chłonnych,
mogących powodować ucisk na okoliczne nerwy i objawy nerwowe np.: niedowłady i
porażenia. Rozrost układu limfatycznego oczodołu powoduje wrażenie jakby zwierzęta
miały wytrzeszcz gałek ocznych. Krowy ciężarne ronią lub resorbują płody.
BSE (choroba szalonych krów, gąbczasta encefalopatia bydła)
Czynnik etiologiczny: priony.
Źródła i drogi zakażenia: alimentarna (mączki mięsno-kostne).
Objawy i przebieg: objawy chorobowe pojawiają się u zwierząt dorosłych minimum
trzyletnich. Głównym objawem jest nadwrażliwość i bojaźliwość chorych zwierząt. Za-
każone zwierzęta nerwowo się oblizują i cierpią na silny świąd. Krowy są agresywne,
mają chwiejny chód, hipermetrię i ataksję. Choroba zawsze prowadzi do śmierci zakażo-
nych zwierząt. W wyniku silnego stresu krowy toczą pianę z pyska, intensywnie żują i
zgrzytają zębami. Wycieńczone po kilkunastu godzinach zalegają na ziemi ciężko oddy-
chając.
Kolibakterioza
Czynnik etiologiczny: pałeczka okrężnicy – Escherichia coli.
Drogi zakażenia: alimentarna.
Objawy i przebieg: jest to ważna jednostka chorobowa w chowie świń, kur i cieląt. Czę-
sto choroba rozwija się w wyniku uzjadliwiania E. coli, która jest składnikiem prawi-
dłowej flory przewodu pokarmowego. Choroba atakuje młode prosięta i cielęta, powo-
dując wyniszczającą biegunkę. Postać posocznicowa, typowa dla młodych świń i cieląt,
może doprowadzić do licznych upadków. Postać jelitowa przebiega z toksemią spowo-
dowaną uwalnianiem enterotoksyn. Wytwarzane neurotoksyny powodują powstanie

16. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawowe wiadomości o chorobach zwierząt i lekach
16
postaci mózgowej, przebiegającej z objawami ośrodkowego układu nerwowego. Śmierć
cieląt i prosiąt wynika z odwodnienia, utraty masy ciała i osłabienia. Anoreksja powodu-
je zużycie rezerw energetycznych, dochodzi do wstrząsu hipowolemicznego i toksemii.
Wirusowa biegunka bydła
Czynnik etiologiczny: Togawirus.
Drogi zakażenia: alimentarna, zakażona woda i pasza.
Objawy i przebieg: wirus namnaża się w śluzówce przewodu pokarmowego, po czym
drogą krwionośną przenosi się do pozostałych błon śluzowych. Choroba przebiega z
anoreksją, biegunką i wysoką temperaturą. Dołącza się zapalenie spojówek i wypływ z
nosa. Choruje 100% stada z bardzo niską śmiertelnością. Niekiedy powstają zmiany na
błonach śluzowych.
Listerioza
Czynnik etiologiczny: Listeria monocytogenes.
Drogi i źródła zakażenia: zarazek dostępny w wodzie, ściekach, paszy, glebie, kiszon-
kach. Zakażenie alimentarne i aerogenne.
Objawy i przebieg: patogen warunkowo chorobotwórczy. Przy spadku odporności liste-
rie z przewodu pokarmowego stają się patogenami inwazyjnymi. Choroba rozprzestrze-
nia się za pomocą chłonki, krwi i nerwów. Charakterystyczny jest masywny stan zapalny
wszystkich narządów w wyniku porażenia naczyń egzo- i endotoksynami. U krów może
prowadzić do zapaleń wymienia. Najbardziej niebezpieczna jest postać mózgowa liste-
riozy typowa dla owiec. Objawy to zgrzytanie zębami, oczopląs, przechylenie głowy,
skurcze spastyczne. W postaci posocznicowej dochodzi do krwotocznego zapalenia płuc
i jelit. Pojawia się kaszel z krwawym wypływem z dróg oddechowych, duszność, zwierzę
wysoko gorączkuje. Przewlekła listerioza lokalizuje się w układzie rozrodczym i jest od-
powiedzialna za przedwczesne porody i ronienia owiec i bydła.
Różyca
Czynnik etiologiczny: włoskowiec różycy: Erysiphelothrix rhusiopathiae.
Drogi zakażenia: alimentarne i przez skórę. Wirus wydalany z kałem i moczem, może
namnażać się w oborniku.
Objawy i przebieg: przebieg choroby jest najczęściej posocznicowy z wysoką gorączką (>
40°C). Włoskowiec po dostaniu się do organizmu namnaża się w węzłach chłonnych. Po

17. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawowe wiadomości o chorobach zwierząt i lekach
17
uogólnieniu procesu chorobowego dochodzi do zwiotczenia naczyń i powstania prze-
krwień na skórze w kształcie rombów. Choroba często wybucha w stadzie przy spadku
odporności, ponieważ wiele świń jest bezobjawowymi nosicielami choroby. Rzadsza
postać przewlekła przebiega z zapaleniem wsierdzia, stawów i martwicą skóry.
Pomór świń (klasyczny pomór świń)
Czynnik etiologiczny: Togavirus.
Drogi i źródła zakażenia: alimentarna, aerogenna, skóra, spojówki. Od zwierząt nosicieli
wirusa. Sprzęt, ściółka, pasza. Wirus wydalany jest z wydzielinami i wydalinami, aż do
śmierci.
Objawy i przebieg: postać nadostra występuje jako posocznica krwotoczna, postać
przewlekła umiejscawia się w jelitach i płucach. Wirus namnaża się w migdałkach. W
czasie wiremii zasiedla węzły chłonne i śledzionę. W fazie drugiej dochodzi do uszko-
dzenia naczyń i krążenia krwi. Trzecia faza choroby następuje już przy rozległych zmia-
nach zapalnych w narządach takich jak: przewód pokarmowy czy płuca. Choroba prze-
biega z wysoką gorączką, apatią, zaburzeniami świadomości, wybroczynami na skórze,
biegunką i wymiotami. W postaci przewlekłej krwista biegunka zostaje powikłana bak-
teriami oportunistycznymi. Może się pojawić zapalenie płuc.
Choroba Aujeszky’ego
Czynnik etiologiczny: Herpesvirus.
Drogi zakażenia: alimentarna i aerogenna. Wydzieliny oraz wydaliny chorych zwierząt.
Objawy i przebieg: chorobą mogą zarazić się zwierzęta mięsożerne, bydło i świnie. U
świń ma ona największe znaczenie. Wirus po wniknięciu do organizmu namnaża się in-
tensywnie w nabłonkach, po czym dostaje się do układu nerwowego. Dochodzi do po-
socznicy i pojawienia się wirusa w wydzielinach i wydalinach. Pojawia się immunosu-
presja oraz martwica węzłów chłonnych i migdałków. U świń choroba przebiega nado-
stro, powodując śmierć w ciągu kilku godzin. Zajęcie mózgu powoduje objawy nerwowe,
ślinotok, dołącza się biegunka i wymioty. U starszych świń dominują objawy ze strony
układu oddechowego i nerwowego. U mięsożernych, bydła, koni, owiec choroba prze-
biega z silnym świądem i objawami nerwowymi z porażeniami włącznie.
ZZZN
Czynnik etiologiczny: Pasteurella multocida + Bordetella bronchiseptica.
Drogi zakażenia: alimentarna, aerogenna.

18. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawowe wiadomości o chorobach zwierząt i lekach
18
Dodatkowe czynniki predysponujące do wystąpienia choroby w stadzie: osobnicza
skłonność dziedziczna. Zły stan utrzymania chlewni.
Objawy i przebieg: pierwszym objawem jest ostry nieżyt nosa z nierzadko ropno krwi-
stym wypływem. Silny świąd powoduje, że świnie energicznie trą nosem o przedmioty
w chlewni. Problemy z oddechem powodują częste prychanie. W wyniku choroby zani-
kają kości małżowin nosowych i kość sitowa. Zdeformowane kości twarzy powodują
trwałe skrzywienie ryja, nieprawidłowy zgryz, wypadanie języka. Chore zwierzęta nie
mogą pobierać pokarmu i cierpią na niedowagę. W przypadku zajęcia płuc lub opon mó-
zgowych możliwe są zejścia śmiertelne.
Nosówka
Czynnik etiologiczny: Paramyksowirus.
Drogi zakażenia: aerogenna lub alimentarna.
Objawy i przebieg: jednostka chorobowa atakująca psy, norki, łasice i lisy. Wirus namna-
ża się w tkance limfatycznej i w czasie wiremii zasiedla takie narządy jak: węzły chłonne,
śledzionę, szpik kostny, grasicę, żołądek i jelita, drogi oddechowe i moczowe, skórę oraz
ośrodkowy układ nerwowy. Chore zwierzęta są osowiałe, apatyczne, z nosa i spojówek
oczu wypływa im spora ilość śluzu. W postaci oddechowej dołącza się zapalenie płuc, w
postaci jelitowej zapalenie żołądka i jelit, dla postaci skórnej typowa jest wysypka pę-
cherzykowo-krostowa. Śmiertelna jest postać nerwowa przebiegająca z drgawkami i
porażeniami. Rzadko, najczęściej u starszych zwierząt zdarza się postać miejscowa z
zajęciem opuszek palcowych i lusterka nosa – choroba twardej łapy (ang. hard pad dise-
ase).
Białaczka kotów
Czynnik etiologiczny: Retrovirus
Drogi i źródła zakażenia: wirus wydalany jest z kałem, moczem, mlekiem oraz pozosta-
łymi wydalinami i wydzielinami. Przenosi się bezpośrednio w trakcie kontaktów pozy-
tywnych i negatywnych.
Objawy i przebieg: choroba występuje tylko u kotów. Wirus po namnożeniu się w błonie
śluzowej jamy nosowej przedostaje się drogą krwionośną do szpiku kostnego i śledzio-
ny. Do wiremii dochodzi po czterech tygodniach od zakażenia, po namnożeniu wirusa w
narządach limfatycznych. U kotów, które nie będą w stanie zwalczyć zakażenia, dojdzie
do uogólnionej choroby i śmierci. Wśród objawów najczęściej notuje się anemię, silne
odwodnienie i apatię. Nie każdy kot, który będzie miał kontakt z wirusem zostanie zaka-

19. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawowe wiadomości o chorobach zwierząt i lekach
19
żony, nie każdy kot, który ulegnie zakażeniu umrze. Część osobników będzie w stanie
bezpowrotnie zwalczyć zakażenie.
Katar koci
Czynnik etiologiczny: choroba polietiologiczna: herpesvirus, kalicivirus, Bordetella bron-
chiseptica.
Drogi zakażenia: kropelkowa.
Objawy i przebieg: jednostka typowa dla kotów. Zakażenie najczęściej rozpoczyna się od
wniknięcia herpeswirusa, namnażającego się w worku spojówkowym. Obrzęk spojówek
wzmaga wydzielanie łez, w związku z czym pojawia się surowiczy katar. Silne osłabienie
powoduje uaktywnienie się saprofitycznych bakterii nabłonka dróg oddechowych kota
w tym Bordetelli bronchiseptici. Namnażające się bakterie są przyczyną ropnego kataru.
Szeroko obecny w środowisku kotów kalicivirus jest najczęstszym wirusem dołączają-
cym się do przebiegu choroby, powodując powstanie nadżerek na języku i obrzęków
stawów. U młodych zarobaczonych kotów choroba przebiega z wysoką śmiertelnością
powodując anoreksję oraz zalepienie nosa i pyska ropą. Śmierć następuje przez udusze-
nie lub anoreksję.
Tabela 4.3. Czynniki zakaźne i wywoływane przez nie jednostki chorobowe
Kaliciwirusy Koci katar
Kaliciwiroza kociąt
Pokswirusy Ospa
Rzekoma ospa krów
Niesztowica owiec
Grudkowe zapalenie jamy ustnej bydła
Myksomatoza królików
Guzowaty wyprysk skóry bydła
Togawirusy Wirusowa biegunka i choroba błon śluzowych bydła
Wirusowe zapalenie tętnic koni
Pomór klasyczny świń
Zakaźne zapalenie mózgu i rdzenia koni
Choroba skokowa owiec
Picornawirusy Pryszczyca
Choroba cieszyńska świń
Choroba talfańska
Wirusowe zapalenie wątroby kaczek
Zakaźne zapalenie mózgu i rdzenia ptaków
Pomór królików

20. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawowe wiadomości o chorobach zwierząt i lekach
20
Wwirusowe zapalenie nerek ptaków
Irydowirusy Pomór afrykański świń
Parwowirusy Parwowiroza psów
Panleukopenia kotów
Koronawirusy Zakaźne zapalenie żołądka i jelit świń
Epizootyczna biegunka świń
Zakaźne zapalenie oskrzeli kur
Zakaźne zapalenie otrzewnej kotów (FIP)
Rabdowirusy Wścieklizna
Pęcherzykowe zapalenie jamy ustnej
Reowirusy Choroba niebieskiego języka
Reowiroza ptaków
Wirusowe zapalenie stawów kurcząt
Zespół zakaźnego zahamowanie wzrostu kurcząt
Birnawirusy Choroba Gumboro
Adenowirusy Choroba Rubatha
Wtrętowe zapalenie wątroby kurcząt
Choroba marmurkowatej śledziony
Retrowirusy Białaczka kotów (FeLV)
Nabyty niedobór immunologiczny kotów (FIV)
Białaczka krów
Osteopetroza kur
Choroba maedi-visna
Niedokrwistość zakaźna koni
Mykso i Paramyksowirusy Influenza
Enzootyczne zapalenie płuc bydła
Księgosusz
Nosówka psów
Rzekomy pomór drobiu
Herpeswirusy Koci katar
Choroba Aujeszky’ego
Zapalenie nosa i płuc koni
Wirusowe ronienie klaczy
Zakaźne zapalenie nosa i tchawicy bydła
Otręt bydła
Głowica bydła
Choroba Mareka
Zakaźne zapalenie krtani i tchawicy ptaków
Cirkowirusy Zakaźna anemia kurcząt

21. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawowe wiadomości o chorobach zwierząt i lekach
21
Niesklasyfikowane wirusy Choroba bornajska
Priony BSE
Trzęsawka owiec
Mykoplazmy Zaraza płucna bydła
Mykoplazmowe zapalenie płuc świń
Mykoplazmoza ptaków
Zakaźne zapalenie stawów ptaków
Chlamydie Sporadyczne zapalenie mózgu i rdzenia bydła
Epizootyczne ronienie bydła i owiec
Papuzica
Chlamydioza ptaków
Źródło: opracowanie własne autora

22. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawowe wiadomości o chorobach zwierząt i lekach
22
Bibliografia
Literatura obowiązkowa
Gliński Z., Kostro K., Choroby zakaźne psów i kotów, PWRiL, Warszawa 2005.
Kaszubkiewicz C., Patomorfologia chorób zakaźnych zwierząt, Wydawnictwo ARW, Wro-
cław 2002.
Larski Z., Repetytorium z immunologii ogólnej dla studentów i lekarzy weterynarii, Wy-
dawnictwo UWM, Olsztyn 2001.
Pavord T., Pavord M., Choroby koni, weterynaria praktyczna, Wydawnictwo Akademia
Jeździecka, Warszawa 2013.
Pejsak Z., Ochrona zdrowia świń, Wydawnictwo PWR, Warszawa 2007.
Sikora J., Wybrane choroby bydła, Wydawnictwo SI-MA, Warszawa 2007.
Literatura uzupełniająca
Madej J. A., Compendium Pathologicum Animale, wydanie własne, Wrocław 2005.
Nelson R. W., Couto C. G., Choroby wewnętrzne małych zwierząt, t. I–III, Wydawnictwo
Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2008.
Netografia
http://www.mp.pl/artykuly/10366
http://www.portalhodowcy.pl/hodowca-bydla/194-numer-82010/1727-nowo-
zagrazajace-choroby-zakazne-w-hodowli-bydla-choroba-niebieskiego-jezyka-gruzlica-
bydla-zaraza-plucna-bydla-anaplazmoz
http://pl.wikipedia.org/wiki/Choroby_zaka%C5%BAne_zwierz%C4%85t
http://pl.wikipedia.org/wiki/Choroby_zaka%C5%BAne
http://www.wetgiw.gov.pl/index.php?action=szczegoly&m_id=20&kat_id=1900
http://pl.wikipedia.org/wiki/Przeciwcia%C5%82o