"Солонгос хэлний орчуулгын онол" Хичээл-1

1. ОРЧУУЛГЫН ОНОЛЫН
СУДЛАГДАХУУН
лекц № 1

2. Орчуулгын онол хичээлийн
хэрэгцээ, шаардлага
• 1990 оноос хойших нийгмийн өөрчлөлт
• Орчуулагч мэргэжилтэн бэлтгэх
сургуулийн тоо
• Орчуулагч мэргэжлээр төгсөгчдийн тоо,
чанар
• Орчуулгын чанар
• Нийгмийн хөгжлийг дагасан орчуулагч
мэргэжлийн шаардлага

3. Сургалтын хөтөлбөр дахь зорилго
• Солонгос хэлний багш орчуулагч болж буй
оюутнууд нь:
Орчуулга болон орчуулгын онолын үндсэн ухагдахуун, Мо-
Со хэлний өгүүлбэрийн байгууламж, найруулга зүйн
онцлог, түүнийг харилцан орчуулах арга, орчуулгад
хэрэглэгдэх практик арга барилууд, өмнө хэвлэгдэн
гарсан чадварлаг орчуулагчдын бүтээл, Со-Мо
орчуулгын өнөөгийн байдал, орчуулгын арга зүй,
тулгамдсан асуудал зэрэгтэй танилцаж, орчуулга хийх
суурь мэдлэгтэй болох.
• Англи хэлний багш орчуулагч болж буй :
Оюутан орчуулгын онолын гол ухагдахуун, Англи Монгол
хэлний өгүүлбэрийн байгууламж, найруулга зүйн онцлог,
үгсийн сангийн утгын зөрөө, түүнийг буулгах онцлог,
орчуулгад хэрэглэгдэх практик арга барилууд, үг
сонголтын зарчим болон тухайн хэлнүүдийн
харьцуулсан түвшний талаар мэдлэг эзэмшүүлж,
практикт ашиглах чадвар, дадлыг олгох.

4. Орчуулгын онол хичээлийн судлах зүйл сич
1. Орчуулгын онолын ухагдахуун
2. Орчуулгын үндсэн зарчим, орчуулгын ажлын үе шатууд
3. Орчуулгын төрөл зүйл
4. Орчуулах арга, орчуулах үе шат
5. Орчуулгын үгийн сангийн асуудал
6. Орчуулгын хэл зүйн асуудал
7. Хам сэдэв
8. Үгийн сангийн зарим төрлийн орчуулга
9. Өвөрмөц хэллэг, хэлц үгийн орчуулга
10. Үндэсний онцлог үгийн орчуулга

5. Дүгнэх журам
1. Ирц 20 оноо
2. Бие даалт1,2 30 оноо
3. Хичээлийн идэвх 30 оноо
гэрийн даалгавар
4. Сэдвийн шалгалт 1,2 20 оноо
5. Улирлын шалгалт 30 оноо

6.  ОРЧУУЛГЫН ОНОЛЫН СУДЛАГДАХУУН
 “Орчуулгын онол” гэдэг нэр томъёо нь өргөн
утгаараа “орчуулгын дадлага” гэсэн нэр томъёотой
сөргүүлэн тавигддаг бөгөөд орчуулгын дадлагатай
холбогдох аливаа үзэл баримтлал, үндэслэл,
ажиглалт, арга барил, түүнийг хэрэгжүлэх
нөхцөл, түүнд шууд болон шууд бусаар
нөлөөлөгч хүчин зүйлүүдийг бүхэлд нь хамарна.
 “Орчуулгын онол”-ыг ингэж ойлгох нь “орчуулга
судлал” гэдэг ухагдахуунтай давхцаж байгаа юм.
Явцуу утгаар бол “орчуулгын онол” нь орчуулга
судлалын зөвхөн онолын хэсгийг хамаарна.
 Орчуулгын онол : Орчуулагчийн бүтээлч үйл
ажиллагааг задлан шинжилж, орчуулгад оролцсон
хоёр буюу түүнээс дээш хэлний хоорондын
харьцаа, орчуулагчийн арга барилыг судлан,
орчуулгын зүй тогтлыг илрүүлдэг бие даасан ухаан
юм.

7. ОРЧУУЛГА ГЭДЭГ БОЛ ОЛОН ТАЛТАЙ, НАРИЙН НИЙЛМЭЛ ҮЗЭГДЭЛ
БӨГӨӨД САЛАНГИД ТАЛУУД НЬ ӨӨР ӨӨР ШИНЖЛЭХ УХААНЫ СУДЛАХ
ЗҮЙЛ БАЙЖ БОЛДОГ. ОРЧУУЛГА СУДЛАЛЫН ХҮРЭЭНД ОРЧУУЛГЫН
ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ СЭТГЭЛ ЗҮЙ, УТГА ЗОХИОЛ СУДЛАЛ, УГСААТНЫ
ЗҮЙ БОЛООД БУСАД ТАЛУУД, ТҮҮНЧЛЭН ОРЧУУЛГЫН ТҮҮХИЙГ
СУДАЛДАГ. СУДЛАХ ЗҮЙЛЭЭС ХАМААРААД орчуулгын сэтгэл зүй,
утга зохиолын орчуулга судлал (уран зохиолын орчуулгын
үүнд багтана), угсаатны зүйн орчуулга судлал гэхчилэн
ангилж болно.
Орчин үеийн орчуулга судлалд орчуулгыг хэл шинжлэлийн
үзэгдэл хэмээн авч үздэг ба хэл шинжлэлийн орчуулга
судлал (орчуулгын хэл шинжлэл) тэргүүлэх байр суурьтай
байна.
Орчуулгын онол нь дотроо:
• Орчуулгын ерөнхий онол
• Орчуулгын хэсэгчилсэн онол
• Орчуулгын тусгай онол гэж ялгагддаг.

8. • Орчуулгын ерөнхий онол нь орчуулгын үйл явцад
оролцогч тодорхой хоёр хэлний онцлогоос үл хамааран
орчуулгын хэл шинжлэлийн ерөнхий зүй тогтол,
орчуулгын үйл явцыг хэрэгжүүлэх арга, орчуулгын
тодорхой үйлдлийн онцлогийг судалдаг.
• Орчуулгын ерөнхий онол нь ямар ч эх хэлнээс дурын
хэлэнд хөрвүүлэх аливаа төрлийн орчуулгыг хамаарна.
Орчуулгын ерөнхий онол нь орчуулгын хэсэгчилсэн ба
тусгай онолын үндсэн ухагдахуунуудыг тодорхойлж,
онолын үндэслэлийг гаргаж таньдаг.
• Орчуулгын хэсэгчилсэн болон тусгай онол нь орчуулгын
ерөнхий онолын үндэслэлийг орчуулгын тусгай хэв шинж,
төрөлд хэрэглэгдэхүйцээр тодотгож өгдөг.
Орчуулгын онолын тухай үндсэн ойлголт
Орчуулгын үйл ажиллагааны цар хүрээ улам өргөжин тэлж,
нийгмийн ач холбогдол нь өсөн нэмэгдэж буй нь
судлаачдын анхаарлыг зүй ёсоор татах боллоо.

9.  Орчуулгын онолыг судалж, тайлбарлахын өмнө, бид зайлшгүй
доорх гурван асуудлыг ойлгон ялгах хэрэгтэй. Орчуулгын
ямарваа нэгэн үзэгдэл, асуудлыг ойлгон шийдвэрлэх нь
орчуулгын чанар, эсвэл орчуулагчын чадварыг сайжруулахад
оршдог гэж үзвэл, түүний төлөө хийж буй бүхий л үйлдлүүд нь
доорх гурван асуудлаас үүдэлтэй байдаг. Үүнд:
 Орчуулга гэж юу вэ?
 Орчуулагч гэж хэнийг хэлэх вэ?
 Орчуулгын онол гэж юу вэ?
Эдгээр гурван асуулт нь өөр хоорондоо уялдаа холбоотой боловч
өнөөг хүртэл хүмүүсийн сэтгэлд бүрэн нийцсэн хариулт хараахан
гараагүй байна.
Орчуулгыг одоогоос 2000 гаруй жилийн өмнө үүссэн гэж зарим
нэг эх сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг. Өнөөгийн олон улсын
харилцаа холбоо нь мөн л орчуулгатай холбоотой орчуулгатай
салшгүй холбоотой. Орчуулга нь урт удаан хугацааны түүхтэй,
хэрэглээ нь асар их боловч бидний орчуулгын тухай мэдлэг маань
тун бага байдаг нь харамсалтай.

10. *18-р зууны сүүл үе хүртэл орчуулга онолын судалгааг
орчуулгын сэтгэгдлийн судалгаа гэж ойлгож үзэж байсан
бөгөөд энэ үеэс хойш орчуулгын онолын ажил бараг л
зогсонги байдалд орсон. Харин энэ үед амьд биетийн
шинжлэх ухаан эрчимтэй хөгжиж эхэлсэн. Ялангуяа ургамал
судлал, амьтан судлал болон биологийн шинжлэх ухааны
хөгжил хурдацтай хөгжиж эхэлсэн. Үүнээс үндэслэн
харьцуулж үзвэл орчуулгын шинжлэх ухаан өнөөг хүртэл
хөгжлийн дараах шатандаа ороогүй л байна.
Удаан хугацааны туршид орчуулга гэдэг маань өөрөө
хүмүүсийн судалгааны гол сэдэв нь байсаар ирсэн бөгөөд
орчуулга нь нууцлагдмал, ойлгоход хүндрэлтэй хэвээр л
байна. Энэ нь орчуулгын мөн чанар болон арга барилыг
тайлбарлах ерөнхий онол байхгүйгээс шалтгаалж байгаа
юм.
Гэвч яагаад ийм байдалд хүрсэн юм бол?
Энэ асуултын хариултыг олон зүйлээр тайлбарлаж болох ч
хамгийн чухал шалгаан нь “орчуулга” гэдэг үг нь өөрөө олон
утгатай бөгөөд судлаач нар өөр өөрийн үзлийн дагуу явцуу
утгаар нь ойлгодогт оршино.

11. Тэгвэл орчуулга гэж юу вэ?
Орчуулгын судалгаанд удаан хугацааны турш (магадгүй
өнөөдрийг хүртэл) чухал байр суурийг эзэлж байсан
асуудал бол:
- Орчуулга нь урлаг уу, шинжлэх ухаан уу гэсэн асуулт юм.
- Хэл шинжээчид орчуулгыг “шинжлэх ухаан”-ны үүднээс нь
судалж, энэхүү үзэгдэлд ямар нэгэн “объектив” тайлбар
хийдэг. Гэвч орчуулгыг мөн нэгэн төрлийн “урлаг” эсвэл
“ур чадвар” гэж ойлгож болно. Иймээс объектив болон
“шинжлэх ухаан”-ны тайлбар хийх нь зүйд нийцэхгүй юм.
- Орчуулгыг урлаг хэмээн үзэх үзэл нь 19-р зуунд голлох
байр суурийг эзэлж байсан. Үүнийгээ тухайн үеийн
эрдэмтэд нэгэн төрлийн зугаа цэнгээн хэмээн үзэж,
мэргэжлийн бус орчуулагч нар Латин болон Грек сонгодог
зохиолыг л орчуулдаг байсантай холбон ойлгож болно.
- 20-р зууны үед орчуулгын онолыг шууд “Библи”-ийн
орчуулгатай холбон ойлгож байсан.

12. • 20-р зууны 90 оноос эхлэн орчуулга нь зөвхөн уран зохиол
биш, харин техник, анагаах ухаан, эрх зүй болон
захиргааны төрлийг хамрах болсон. Эрт дээр үед
орчуулагч хүн цаг нөхцөөхийн тулд ганц хоёр шүлэг, яруу
найргийг орчуулдаг байсан бол өнөөдөр ихэнх орчуулагч
орчуулгыг өөрийн мэргэжил болгон сонгосон юм.Тиймээс ч
орчуулга бол цэвэр “урлаг” эсвэл цэвэр “шинжлэх ухаан”
гэсэн үзэл маань аль хэдийн хоцрогдсон байна.
• Хэрэв орчуулгад зайлшгүй тодорхойлолт хийх ёстой бол,
бид бүхэн “Орчуулга гэдэг нь нэг хэл (эсвэл зорилтот хэл)-
ний утга агуулгыг нөгөө хэл (эсвэл эх хэл) ээр илэрхийлж,
утга зүй болон хэв маягийн хувьд адил тэнцүү байхыг
хэлнэ” гэж ойлгож болно.
• Хэдийгээр эрдэмтэн, судлаачид өөр өөрийн
тодорхойлолтыг хэлдэг ч эдгээр тодорхойлолтууд нь бүгд
нэгэн адил шинжийг агуулсан байдаг. Энэ нь орчуулгыг хэл
хооронд ямар нэгэн хэлбэрийн шилжүүлэлт хийж,
орчуулагч “адил зүйлс”-ийг нь олж эх зохиолын онцлог
шинжийг “хэвээр хадгалах” үүрэгтэй гэсэн үзэл юм.

13.  Дээрх тодорхойлолтын дагуу хэрэв ямар нэгэн хэлийг нөгөө
хэл рүү шилжүүлэхэд зайлшгүй хэлбэрийг нь ямар нэгэн
өөрчлөлт хийх шаардлага гардаг. Өөрөөр хэлбэл, өөр өөр
хэлбэрээр ямар нэгэн утга санааг илэрхийлэхэд бүрэн төгс
адил байх боломжгүй юм. Учир нь нэг хэлэнд яг адил утга
илэрхийлэх үгс бараг байхгүй байхад хоёр хэлний хооронд
адил утга илэрхийлэх боломжгүй байна гэдэг бол байж
болох л асуудал юм. Иймд бид орчуулга хийх явцад
зайлшгүй зарим зүйлсийг “алддаг”.
 Энэ нөхцөлд орчуулагчид хоёр сонголт гарч ирдэг.
1. Хэлбэрийн адил байдлыг хамгийн өндөр түвшинд
хадгалж, тухайн хэлийг ашиглаж буй нөхцөлтэй
холбоотой утга зүйн хүчин зүйлсийг орхигдуулах.
2. Утга үүргийн адил байдлыг хамгийн өндөр
түвшинд хадгалж, тухайн хэлийг ашиглаж буй
нөхцөлтэй холбоотой хэлбэрийн хүчин зүйлсийг
орхигдуулах
Үүнийг үгчлэх болон утгачлах арга хэмээн ойлгож болно.

14.  Хэрэв орчуулагч эхний сонголт буюу үгчлэх аргыг
сонговол, түүний орчуулга нь “бодит” боловч “уран яруу
биш” гэж шүүмжлэгдэх болно.
 Хэрэв хоёр дахь сонголт буюу утгачлах аргыг сонговол,
түүний орчуулга нь “уран яруу” боловч “бодит бус гэсэн
шүүмжлэл авах болно. Иймээс орчуулагч орчуулга хийх
явцадаа хэлбэр болон утгыг аль болох хамгийн дээд
түвшинд гарган тавих шаардлагатай юм.
Орчуулагч гэж хэнийг хэлэх вэ?
Орчуулагч нь хоёр хэлийг эзэмшсэн зуучлагч бөгөөд өөр
өөр ганц хэлтэй хүмүүс өөр хоорондоо харилцах үед
зуучлагчын үүргийг гүйцэтгэдэг.
Өөрөөр хэлбэл орчуулагч нь А хэлний мэдээллийг хүлээн
аваад, өөрчлөн Б хэл рүү дамжуулах үүрэгтэй байдаг.

15. Орчуулга бол нэг хэлээр илэрхийлсэн санааг нөгөө
хэлний бүх хэрэглэгдэхүүнийг ашиглан бүрэн төгс
гаргах бүтээлч хөдөлмөрийн үр дүн.
Хэлний бүх хэрэглэгдэхүүн гэдэг ухагдахуунд нь:
1. Авиа зүй
2. Үгийн сан
3. Өгүүлбэр зүй
4. Найруулга зүй- д хамаарах бүх хэрэглүүр багтана.
• Аливаа бичиг зохиолыг орчуулахын тулд орчуулагч
хүн эх хэлээр байгаа зохиол бүтээлийг өөрийн
уугуул хэлээр бичсэн шиг хөдөлбөргүй ухаарч
мэдсэн байх, нөгөө талаар орчуулж байгаа хэлээр
тухайн орчуулгаа бүрэн зөв, яруу тод, оновчтой
илэрхийлэн гаргасан байх учиртай. Энэ утгаараа
жинхэнэ орчуулга гэдэг бол тайлбарлах, хялбарчлах,
хэлмэрчлэх, товчлох хэлбэрүүдээс эрс ялгаатай.

16. Орчуулгын онол судалгаа бол:
1. хэл шинжлэл
2. утга зохиол судлал
3. найруулга зүй зэрэг олон ухааны уулзвар дээр бий болж
хөгжсөн өргөн хүрээтэй нийт хэл бичгийн ухааны том
салбар юм.
Орчуулгын онол судлалд :
1. Орчуулгын түүх
2. Орчуулгын үндсэн зорилт чиг хандлага
3. Орчуулгын арга барил
4. Орчуулж байгаа зохиол бүтээлийн төрөл зүйлийн онцлог
зэргээс үүдэн гарсан өвөрмөц шинж чанарыг судлан тодруулдаг.
 Орчуулгын хэлбэр.
1. Төрөл хэлнээс нөгөө хэлэнд хийж байгаа орчуулга /
монгол, буриад, халимаг, орос- словак, франц, англи,
испани, португали/.
2. Утга зохиолын хэлнээс нутгийн аялгууны хэлэнд хийх
орчуулга / монголын утга зохиолын хэлнээс торгууд
аялгуунд/

17. 3. Эртний хэлнээс орчин цагийн утга зохиолын хэлэнд
хийх орчуулга /МНТ/.
4. Хүн төрөлтөний хэлнээс ШУ-ны тодорхой салбарын
тэмдэгтүүдэд шилжүүлсэн орчуулга / химийн нэр томъёо,
одон орон судлал/
Гэхдээ бүх төрлийн орчуулгад хүмүүсийн харилцааны гол
хэрэглүүр болсон хүн төрөлхтөний хэл гол үүрэг
гүйцэтгэдэг. Ийм ч учраас нэг хэлэнд байгаа зохиол
бүтээлийг нөгөө хэлээр уншигчдад хамгийн дөт дөхөм,
ойлгомжтой, бүрэн зөв илэрхийлэн гаргах нь аль ч төрөл
хэлбэрийн орчуулгын үүрэг байдаг. Орчуулагдаж буй эх
зохиолын агуулга нь уг зохиолыг анх бичсэн хэлний
хэрэглэгдэхүүнтэй нягт уялдаатай байдаг тул тухайн хэлийг
сайн мэдэхгүй хүн орчуулгыг уншаад цаад хэлний яруу
илэрхийллийн олон аргыг бүрэн ухаарахуйцаар орчуулгыг
хийх шаардлагатай.

18. Аль ч төрлийн орчуулгыг ямарч мэдлэг чадвартай орчуулагч
хийсэн орчуулгад зайлшгүй 2 үндсэн шаардлага тавигддаг.
1. Орчуулга хийж байгаа зорилго бол тухайн хэлийг
мэдэхгүй хүнд эх зохиол буюу ярьж байгаа хүний бичсэн
ярьсныг аль болохуйц үнэн зөв, ойр дөт орчуулахад
чиглэгддэг.
2. Орчуулга хийнэ гэдэг нь урьд өмнө аль нэг хэлээр бичиж
туурвисан зүйлийг нөгөө хэлний буюу орчуулга хийж байгаа
хэлний хэрэглэгдэхүүнүүдийг ашиглан бүрэн төгс илэрхийлж
гаргах их хариуцлага ноогддог.
1) Яг үгчлэн яс тохируулах арга барилаас зайлсхийх
2) Орчуулах гэж шилж сонгож авсан ба орчуулахаар бэлтгэж
буй эх зохиолоо үгийн сан, хэл зүй, найруулга зүйн талаар
нарийн нягт задлан шинжилж эгзэгтэй хэсэг, бүлэг бүрийг
өөриймшүүлэх

19. 1) Яг үгчлэн яс тохируулах арга барилаас зайлсхийх
2) Орчуулах гэж шилж сонгож авсан ба орчуулахаар
бэлтгэж буй эх зохиолоо үгийн сан, хэл зүй, найруулга
зүйн талаар нарийн нягт задлан шинжилж эгзэгтэй
хэсэг, бүлэг бүрийг өөриймшүүлэх
3) Орчуулж байгаа зохиол бүтээлийн төрөл зүйл, агуулга,
найруулга зүйн онцлогийг орчуулагч хүн иж бүрнээр нь
авч үзэн ямар арга барилаар хэрхэн орчуулах ёстойгоо
оновчтой шийдэх
4) Орчуулж буй хэлний хэм хэмжээг гарамгай эзэмшсэн, тэр
хэлний яруу илэрхийллийн аргыг бүх өнгө аясаар нь
мэддэг, хэлний бүх төвшинд олон төрлийн хувиргалыг
чадмаг хийж чаддаг арга ухаанд боловсрох
5) Ургуулан бодох авьяас билгээ хөгжүүлэх

20. Францын Орчуулагчдын холбооноос гаргасан орчуулагчийн ёс
зүйгээс :
1. Чанартай зөв орчуулга
- Орчуулагч нь ямар ч нөхцөлд чанартай, зөв орчуулах ёстой
2. Эрхэмлэх чанар
- Орчуулагч нь ямар ч үед ажил мэргэжлийнхээ нэр хүндийг
унагах үйлдэл хийх ёсгүй
3. Ажил мэргэжлийн нууц
- Орчуулагч нь ажил мэргэжлийн нууцыг чанд сахих ёстой.
Олж авсан мэдээллээ шууд ба шууд бусаар задруулахыг
хориглоно.

21. 4. Төвийг сахисан байдал, зөв орчуулга
- Орчуулагч нь үйлчлүүлэгчийн нийгмийн байр суурь нэр алдар,
харьяалал, гарал үүсэл, шашин шүтлэг болон улс төр, үзэл
санаа, сэтгэл хөдлөлөөс үл хамааран эрх тэгш харьцах
ёстой.орчуулагч нь өөрийн бат итгэл, санаа бодол, дур
сонирхлыг үл харгалзан орчуулах ёстой баримт бичиг, үг яриаг
хамгийн үнэн зөв орчуулах үүрэгтэй.
5. Бие даасан байдал
- Орчуулагч нь аливаа дарамт шахалт, гадны нөлөөнд авталгүй
бие даан ажиллах ёстой. Санаатайгаар алдах буюу хайнга
хандах, буруу орчуулах нь ноцтой болгоомжгүй алдаа мөн.
6. Шудрага байдал
- Орчуулагч нь ажил мэргэжлээ үл хүндэтгэсэн аливаа ёс бус
үйлдэл хийх ёсгүй
 Анхаарал тавьсанд баярлалаа.