technik weterynarii

1. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
1
Moduł III
Podstawy anatomii i fizjologii zwierząt
gospodarskich
Wprowadzenie
1. Budowa i funkcje układu kostnego
2. Budowa i funkcje układu mięśniowego
3. Budowa i funkcje układu powłokowego
4. Budowa i funkcje układu krwionośnego i chłonnego
5. Budowa i funkcje układu oddechowego
6. Budowa i funkcje układu pokarmowego
7. Budowa i funkcje układu moczowego (wydalniczego)
8. Budowa i funkcje układu rozrodczego
9. Budowa i funkcje układu dokrewnego (wydzielania wewnętrznego)
10.Budowa i funkcje układu nerwowego
11.Budowa i funkcje narządów zmysłów
Bibliografia

2. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
2
Wprowadzenie
Zdrowie i wartość produkcyjna zwierząt gospodarskich są uzależnione od wielu czynni-
ków, które można podzielić na:
 dziedziczne (genetyczne),
 środowiskowe.
Do pierwszej grupy wlicza się szereg założeń genetycznych, warunkujących między in-
nymi prawidłowość budowy poszczególnych części ciała, elementów układów we-
wnętrznych i ich odpowiedniej lokalizacji w organizmie, a także zakresu funkcjonowa-
nia. Wartość genetyczna danego osobnika jest dziedziczona po rodzicach, więc człowiek
nie ma na nią zbyt dużego wpływu. Stanowi ona tzw. czynnik niezależny od człowieka.
Druga grupa czynników obejmuje ogół warunków środowiskowych, czyli na przykład
racjonalne żywienie, zapewnienie optymalnych wymogów dobrostanu dla każdego ga-
tunku czy grupy produkcyjnej zwierząt. Środowisko w dużej mierze jest warunkowane
przez człowieka, gdyż to właśnie on zadaje pasze zwierzętom, dba o optymalny mikro-
klimat w pomieszczeniach, w których przebywają zwierzęta itd. Obie grupy czynników
działają we wzajemnej korelacji, są współzależne. Stąd też tylko prawidłowa znajomość
oraz postępowanie hodowców zgodnie z wymogami może skutkować uzyskaniem od
stada wysokich wyników produkcyjnych, co oczywiście przekłada się na efekt ekono-
miczny działania gospodarstwa.
W module III poznamy szerzej ciało zwierząt gospodarskich, a mianowicie ich anatomię
i fizjologię. Co zatem oznaczają oba pojęcia?
Dlaczego anatomia i fizjologia zwierząt gospodarskich są tak ważne? Układ kostny sta-
nowi „konstrukcję” każdego organizmu, to właśnie na nim opiera się cała reszta. Pozo-
stałe układy umieszczone we wnętrzu organizmu są niemniej ważne, bo dzięki nim za-
chodzą podstawowe funkcje życiowe zwierząt. Znajomość budowy ciała organizmu
zwierzęcego oraz przebiegu procesów w nim zachodzących znacznie ułatwia prowadze-
nie produkcji zwierzęcej oraz pozwala podejmować bardziej efektywne decyzje. Anato-
mia i fizjologia zwierząt pozwala hodowcy na ustalenie wielu kwestii, w tym między in-
nymi stanu zdrowia zwierząt, ich kondycji, wykorzystania pasz na jeden kilogram przy-
Anatomia – nauka badająca budowę organizmu (położenie, skład, kształt narządów,
tkanek, komórek).
Fizjologia – nauka o czynnościach/procesach życiowych zachodzących w organi-
zmach.

3. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
3
rostu itd. Dla przykładu: wiedza hodowcy o budowie i funkcjonowaniu układu pokar-
mowego pozwala na racjonalne żywienie, a konkretnie na odpowiedni dobór pasz (do-
stosowany do wieku, płci, poziomu produkcji) i zbilansowanie dawki pokarmowej.
Ciało zwierzęce składa się z następujących układów:
 kostnego,
 mięśniowego,
 powłokowego,
 krwionośnego i chłonnego,
 oddechowego,
 pokarmowego,
 moczowego,
 rozrodczego,
 wewnątrzwydzielniczego (dokrewnego),
 nerwowego,
 narządów zmysłów.
Położenie niektórych narządów wewnętrznych prezentuje rysunek 3.1.

4. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
4
Rysunek 3.1. Narządy i ich położenie na przykładzie bydła
Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Marciniak-Kulka 2007

5. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
5
1. Budowa i funkcje układu kostnego
Budowa:
 Układ kostny, zwany też szkieletowym, składa się z kilku elementów. Są to:
kości czaszki, kości tułowia, kości kończyn. Można wyróżnić szkielet osiowy
(czaszka i kręgosłup) oraz obwodowy (kości kończyn).
Rysunek 3.2. Kości czaszki bydła
Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Batowska, Szlaszyńska 1996

6. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
6
 Kości tułowia (rys. 3.3.) stanowią kręgosłup, żebra i mostek.
Rysunek 3.3. Szkielet krowy
Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Batowska, Szlaszyńska 1996

7. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
7
 Kości kończyn (rys. 3.4.) – są to kości kończyny przedniej i tylnej.
Rysunek 3.4. Kości i stawy kończyny przedniej i tylnej
Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Batowska, Szlaszyńska 1996
Funkcje układu kostnego:
 służy jako „rusztowanie” ciała,
 stanowi miejsce przyczepu mięśni,
 kości gromadzą sole mineralne,
 w szpiku kostnym tworzą się elementy morfotyczne krwi,
 chroni narządy wewnętrzne.

8. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
8
2. Budowa i funkcje układu mięśniowego
Budowa:
 układ mięśniowy stanowią mięśnie szkieletowe, gładkie i mięsień sercowy
oraz ich narządy pomocnicze.
Funkcje układu mięśniowego:
 umożliwia ruch kości (prostują się, zginają),
 umożliwia poruszanie niektórymi narządami (np. gałką oczną, językiem),
 reguluje proces oddychania,
 powoduje unieruchomienie kręgosłupa,
 stanowi dynamiczny układ ruchowy (utrzymanie pozycji stojącej i przesuwa-
nie ciała),
 mięśnie zwierząt rzeźnych służą jako surowiec dla przetwórstwa spożywcze-
go.
Fizjologia mięśni szkieletowych (poprzeczne prążkowane)
Mięśnie wykazują zdolność do kurczenia się (zmieniają długość lub napięcie). Ich skur-
cze są zależne od woli zwierzęcia i wywołane są poprzez pobudzenie odpowiednią pod-
nietą (naturalną lub sztuczną). Podniety naturalne są wysyłane z ośrodkowego układu
nerwowego, natomiast sztuczne – poprzez zadziałanie jakimś bodźcem (np. igłą, tempe-
raturą). Wyróżnia się dwa rodzaje skurczów mięśni: izotoniczny (w którym mięsień
zmniejsza swoją długość, a zwiększa grubość przy zachowaniu stałego napięcia i może
dzięki temu wykonać pracę) oraz izometryczny (długość mięśnia nie zmienia się, ale
następuje wzrost napięcia i nie może wykonać pracy).
Fizjologia mięśni gładkich
W przeciwieństwie do opisanych powyżej skurcze mięśni gładkich odbywają się pomi-
mo woli zwierzęcia. Ten rodzaj mięśni występuje między innymi w ścianie przewodu
pokarmowego, oddechowego, rozrodczego, moczowego czy krwionośnego. Mięśnie
gładkie otrzymują bodźce do skurczu z autonomicznego układu nerwowego. Są one bar-
dziej podatne na działanie podniet chemicznych niż np. elektrycznych. Większość mięśni
gładkich cechuje automatyzm (skurcze rytmiczne). Typowe dla mięśni gładkich jest to,
że mogą one przebywać przez dłuższy czas w stanie skurczu bez oznak zmęczenia (ma
to znaczenie np. w pracy żołądka, odbytnicy).

9. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
9
Serce
Serce stanowi główny narząd układu krwionośnego. Tworzy go tkanka poprzecznie
prążkowana serca, działająca niezależnie od woli organizmu (rys. 3.5.).
Rysunek 3.5. Schemat przekroju serca bydła
Źródło: Opracowanie własne wykonawcy na podstawie Batowska, Szlaszyńska 1996
Do narządów pomocniczych mięśni zalicza się powięzie (utrzymuje mięśnie we właści-
wym położeniu, zapobiegając ich przemieszczeniu w czasie skurczu), kaletki maziowe
(zapobiegają uszkodzeniom kości), pochewki ścięgniste (podobna rola jak kaletki) i
trzeszczki (łagodzą wstrząsy, chronią ścięgna przed uszkodzeniami).

10. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
10
3. Budowa i funkcje układ powłokowego
Budowa:
 zalicza się tu skórę (rys. 3.6.) i jej wytwory – włosy, pióra, pazury, racice, ko-
pyta (puszka rogowa) (rys. 3.7.), rogi, wymię rys. 3.8.).
Rysunek 3.6. Schemat budowy skóry
Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Batowska, Szlaszyńska 1996
Funkcje układu powłokowego:
 uczestniczy w oddychaniu,
 stanowi barierę pomiędzy środowiskiem zewnętrznym a wnętrzem ciała,
 bierze udział w procesie termoregulacji,
 chroni tkanki przed uszkodzeniami,
 zapobiega wnikaniu do wnętrza drobnoustrojów,
 uczestniczy w wydalaniu szkodliwych produktów przemiany materii,
 reguluje poziom wody i soli mineralnych w organizmie,
 znajdują się w niej gruczoły skórne (łojowe, potowe, mlekowe).

11. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
11
Rysunek 3.7. Budowa kopyta i racicy
Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Marciniak-Kulka 2006

12. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
12
Rysunek 3.8. Budowa wymienia krowy
Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Marciniak-Kulka 2006

13. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
13
4. Budowa i funkcje układu krwionośnego i chłonnego (limfatycznego)
Budowa:
 Układ krwionośny na drodze transportu substancji odżywczych do komórek
jest powiązany z chłonnym (rys. 3.9.), dlatego też opisane są razem. Ten
pierwszy składa się z serca (rys. 3.5.), naczyń krwionośnych (żył, tętnic, na-
czyń włosowatych, żylnych i tętniczych) i krwi.
 Układ chłonny to narządy (węzły, śledziona, migdałki) i naczynia chłonne
oraz chłonka (limfa).
Rysunek 3.9. Układ chłonny
Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Marciniak-Kulka 2006
Serce jest głównym elementem opisywanego układu. Narząd ten zlokalizowany jest
w klatce piersiowej na wysokości mostka, leży między płucami. Przed otarciami i ura-
zami związanymi z jego pracą serce jest chronione dzięki otaczającemu workowi osier-
dziowemu. Serce łączy się z naczyniami krwionośnymi, czyli żyłami, tętnicami i naczy-
niami włosowatymi. Krew jest niczym innym jak tkanką łączną płynną składającą się
w 60% z osocza i elementów morfotycznych krwi (tab. 3.1.)

14. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
14
Tabela 3.1. Elementy morfotyczne krwi
Rodzaj krwinek
Erytrocyty = krwin-
ki czerwone
Leukocyty = krwin-
ki białe
Trombocyty = płyt-
ki krwi
Wymiary i kształty
Okrągłe, spłaszczo-
ne, o średnicy 6 µm
Okrągłe, o średnicy
od 4–17 do 40 µm
Nieregularny
kształt, o małej
średnicy 2–4 µm
Miejsce powstawa-
nia
Szpik kostny
Szpik kostny, grasi-
ca, śledziona, węzły
chłonne
Szpik kostny
Ilość w organizmie 6–14 mln/mm3 5–13 tys./mm3 120–600 tys./mm3
Funkcje
Zawierają hemoglo-
binę (barwnik),
transportują tlen i
dwutlenek węgla do
i z komórek.
Bronią organizm
przed działaniem
drobnoustrojów i
ich toksyn.
Odpowiadają za
krzepnięcie krwi,
tworzą skrzep.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Marciniak-Kulka 2006
Funkcje krwi w organizmie:
 chroni organizm przed wybranymi czynnikami chorobotwórczymi (dzięki
przeciwciałom usuwa toksyny wytwarzane przez drobnoustroje),
 transportuje substancje odżywcze i produkty przemiany materii, na przykład
przenosi składniki odżywcze z układu pokarmowego do tkanek,
 reguluje procesy zachodzące w organizmie, na przykład ustala ciśnienie
osmotyczne, wyrównuje pH w tkankach,
 bierze udział w wymianie gazowej pomiędzy płucami i tkankami (przenosi
tlen z płuc do komórek, a dwutlenek węgla z komórek do pęcherzyków płuc-
nych).
Praca serca
Praca serca odbywa się w trzech fazach występujących ciągle po sobie, niezależnie od
woli zwierzęcia. Cykl pracy serca przedstawia się następująco:
 faza I – skurcz przedsionków przy jednoczesnym rozkurczu komór,
 faza II – skurcz komór przy jednoczesnym rozkurczu przedsionków,
 faza III – rozkurcz przedsionków i komór, czyli tzw. faza spoczynku.
Pracę serca można wyczuć za pomocą dotyku, omacując najbardziej dostępne tętnice (u
koni – tętnicy szczękowej w rynience naczyniowej żuchwy, u bydła – tętnicy twarzowej
na zewnętrznej ścianie żuchwy, u małych przeżuwaczy – owcy, kozy – tętnicy udowej po

15. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
15
przyśrodkowej stronie uda, u świń i ptaków liczy się uderzenia serca przez osłuchiwa-
nie). Rytm pracy serca jest typowy dla każdego gatunku i przedstawia się następująco:
a) krowa – 60–70 uderzeń/minutę,
b) koń – 25–40 uderzeń/minutę,
c) owca – 70–80 uderzeń/minutę,
d) koza – 70–80 uderzeń/minutę,
e) świnia – 60–80 uderzeń/minutę.
Częstotliwość pracy serca zależy od kilku czynników: stanu zdrowia, pracy lub spoczyn-
ku, wieku, rozmiarów ciała.
Krążenie krwi
Krew jest płynną tkanką łączną krążącą nieustannie w układzie krwionośnym. Jest to
możliwe dzięki pracy serca i budowie naczyń krwionośnych. Krew płynie z serca do aor-
ty pod dużym ciśnieniem, rozszerza jej elastyczne ściany, ta, wracając do poprzedniego
stanu, wypycha krew do obwodu ciała (tak powstaje wyczuwalne tętno, które wykorzy-
stywane jest w diagnostyce zdrowia zwierząt) (Marciniak-Kulka 2012). Krążenie krwi w
naczyniach krwionośnych odbywa się w dwóch obiegach (rys. 3.10.):
 Obieg duży (obwodowy) zaczyna się w lewej komorze serca, natleniona
krew płynie przez aortę, tętnice, naczynia włosowate, żyły i trafia już odtle-
niona do prawego przedsionka serca. Duży obieg krwi zaopatruje tkanki w
tlen i składniki odżywcze, natomiast odprowadza z nich dwutlenek węgla.
 Mały obieg krwi (płucny) odgrywa odwrotną rolę w stosunku do dużego
obiegu, ponieważ dostarcza dwutlenek węgla, a pobiera tlen w płucach. Droga
krwi w małym obiegu zaczyna się w prawej komorze serca, krew odtleniona
płynie przez pień płucny, naczynia włosowate i żyły płucne i natleniona trafia
do lewego przedsionka serca.

16. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
16
Rysunek 3.10. Schemat obiegu krwi
Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Marciniak-Kulka 2006
Układ krwionośny ściśle współpracuje z innymi układami. Współdziałanie układu limfa-
tycznego i krwionośnego opiera się głównie na współtworzeniu krwinek białych i prze-
ciwciał. Ponadto występuje także korelacja pomiędzy układem pokarmowym, oddecho-
wym, moczowym i powłokowym.

17. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
17
5. Budowa i funkcje układu oddechowego
Budowa:
 układ oddechowy stanowi kilka połączonych ze sobą narządów (jama noso-
wa, gardło, krtań, tchawica, oskrzela i oskrzeliki, płuca).
Rysunek 3.11. Schemat drzewa oskrzelowego
Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Marciniak-Kulka 2006
Funkcje układu oddechowego:
 bierze udział w procesie oddychania zewnętrznego,
 dostarcza tlen i odprowadza powstający w organizmie dwutlenek węgla,
 jama nosowa przeprowadza powietrze do płuc, oczyszcza je, ogrzewa i wy-
prowadza z płuc na zewnątrz, wyposażona jest w narząd węchu.
Oddychanie
Proces oddychania polega na dostarczaniu tlenu do organizmu i wydalaniu dwutlenku
węgla (rys. 3.11.). W płucach odbywa się tzw. oddychanie zewnętrzne, polegające na
przechodzeniu tlenu z pęcherzyków płucnych do krwi, a dwutlenku węgla z krwi do
światła pęcherzyków płucnych. W tkankach natomiast zachodzi oddychanie wewnętrz-

18. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
18
ne polegające na przechodzeniu tlenu z naczyń włosowatych do komórek i tkanek oraz
przenikaniu dwutlenku węgla do krwi. Oddychanie jest możliwe dzięki rytmicznym ru-
chom klatki piersiowej, czyli wdechom i wydechom. Wdech doprowadza do płuc tlen
zawarty w powietrzu. W tym czasie objętość klatki piersiowej zwiększa się, żebra wy-
suwają się do przodu. Bezpośrednio po wdechu następuje wydech, czyli usunięcie z płuc
dwutlenku węgla. W czasie wydechu dochodzi do zmniejszenia objętości klatki piersio-
wej i zmiany położenia żeber do pierwotnej pozycji. W czasie wdechu i wydechu powie-
trze wędruje do i z płuc. W płucach zachodzi wymiana gazowa. Proces oddychania jest
możliwy przy współpracy innych układów, a szczególnie krwionośnego (rys. 3.12.),
nerwowego i mięśniowego. Liczba oddechów na minutę (częstość oddechów) może być
bardzo różna, ze względu na wpływ wielu czynników. Zależy ona między innymi od:
 wieku zwierzęcia,
 wielkości,
 zmęczenia,
 stanu podniecenia,
 temperatury otoczenia,
 stanu zdrowia.
Częstość oddechów u zwierząt gospodarskich pokazuje tabela 3.2.
Tabela 3.2. Przeciętna liczba oddechów na minutę u zwierząt gospodarskich
Gatunek Przeciętna liczba oddechów na minutę w
stanie spoczynku
Bydło 10–30
Konie 8–16
Owce 12–30
Świnie 8–18
Źródło: opracowanie własne na podstawie Batowska, Szlaszyńska 1996

19. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
19
Rysunek 3.12. Schemat krążenia krwi w płucach
Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Batowska, Szlaszyńska 1996

20. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
20
6. Budowa i funkcje układu pokarmowego
Budowa:
 układ pokarmowy zbudowany jest z przewodu pokarmowego (jama gębowa,
gardło, przełyk, żołądek (rys. 3.13.), jelito cienkie, jelito grube, odbyt) i
wspomagających go gruczołów zaściennych (wątroba, trzustka, ślinianki).
Funkcje układu pokarmowego:
 pobieranie pokarmu,
 połykanie pokarmu,
 trawienie,
 wchłanianie,
 wydalanie kału.
Zwierzęta gospodarskie wyróżnia różna długość przewodu pokarmowego, co jest zwią-
zane z rodzajem spożywanej paszy. Zwierzęta spożywające pokarm lekko strawny po-
siadają krótszy przewód pokarmowy, natomiast roślinożerne dłuższy. Długość przewo-
du pokarmowego wynosi: u bydła – 20-krotność długości ciała, u owiec – 27-krotność, a
u świń i koni – 14-krotność długości ciała. Różna jest także pojemność żołądka. Przeżu-
wacze (bydło) posiadają żołądek wielokomorowy o pojemności 200–350 litrów, a konie
i świnie mają znacznie mniejszy żołądek jednokomorowy, którego pojemność wynosi
odpowiednio 8–15 litrów i 5–8 litrów.
Gruczoły zaścienne ulokowane są poza ścianami przewodu pokarmowego, mimo to ich
wydzielina przedostaje się przewodami do jego światła. Narządy czynnościowe związa-
ne z układem pokarmowym to wątroba, trzustka i ślinianki. Wątroba leży w jamie
brzusznej w okolicy przepony, kształtem przypomina czworobok i zawiera woreczek
żółciowy (wszystkie gatunki oprócz konia). Jej barwa jest różna w zależności od gatunku
(u świń czerwona, u bydła i koni ciemnobrunatna). Komórki wątrobowe odgrywają sze-
reg funkcji:
 pełnią rolę filtru krwi płynącej z przewodu pokarmowego do wątroby,
 unieszkodliwiają substancje szkodliwe obecne w krwi,
 zamieniają obecną we krwi glukozę na glikogen,
 produkują żółć,
 biorą udział w przemianie białek, tłuszczów i innych substancji.
Trzustka podobnie jak wątroba należy do gruczołów zaściennych przewodu pokarmo-
wego. To narząd w kształcie wydłużonej płytki lub (u koni) trójkąta, zabarwiony na ró-

21. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
21
żowo-szaro, leżący przy początkowym odcinku dwunastnicy. Cechą charakterystyczną
trzustki jest fakt, że wydziela podwójnie, tzn. wewnętrznie (hormony – insulina, gluka-
gon) i zewnętrznie (sok trzustkowy).
Ślinianki umiejscowione są w jamie gębowej, Ich główną rolą jest produkcja śliny i
udział w trawieniu mechanicznym (zmiękczanie kęsa pokarmowego) i chemicznym
(działanie enzymów, np. amylazy ślinowej).
Rysunek 3.13. Rodzaje i budowa żołądków zwierząt gospodarskich
Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Marciniak-Kulka 2006

22. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
22
Trawienie i wchłanianie
Układ pokarmowy w każdym organizmie odgrywa znaczącą rolę. Jego funkcja zaczyna
się od pobrania pokarmu, a kończy na wydaleniu z organizmu niestrawionych resztek,
czyli kału. Odżywianie jest procesem fizjologicznym, który w znacznej mierze polega na
trawieniu (rys. 3.14.) i wchłanianiu. Trawienie to nic innego jak rozkład pokarmu pod
wpływem czynników fizycznych, chemicznych czy biologicznych. W zależności od tego,
jaki czynnik będzie powodował rozkład pokarmu, wyróżnia się rodzaje trawienia: me-
chaniczne, chemiczne i biologiczne. Wstępne trawienie zachodzi już w pierwszym od-
cinku przewodu pokarmowego, czyli w jamie ustnej. Udział w mechanicznym rozkładzie
biorą między innymi zęby, język, podniebienie. Treść pokarmowa przechodzi przez
przełyk i trafia do żołądka. Żołądek może być jedno- lub wielokomorowy. Jednokomo-
rowy posiadają: koń, świnia i drób, natomiast przeżuwacze (bydło, owce, kozy) mają
żołądek wielokomorowy (4 komory – żwacz, czepiec, księgi, trawieniec). W żołądku za-
chodzi trawienie mechaniczne na skutek naturalnych ruchów treści pokarmowej i war-
stwy mięśniowej ścian żołądka. Ruchy żołądka mają na celu przesuwanie treści z części
wpustowej do odźwiernikowej i mieszanie treści pokarmowej z sokiem żołądkowym.
Enzymy zawarte w soku umożliwiają trawienie chemiczne (rozkład białek i tłuszczów,
aktywacja kwasu solnego). W kolejnym odcinku przewodu pokarmowego (jelicie cien-
kim) zachodzi trawienie chemiczne i wchłanianie. Skurcze warstwy mięśniowej jelita
powodują mieszanie treści pokarmowej z sokiem jelitowym, trzustkowym i żółcią oraz
przesuwanie treści do jelita grubego. Wchłanianie substancji powstałych w wyniku tra-
wienia jest możliwe dzięki licznym kosmkom jelitowym. Jelito cienkie ma silnie pofał-
dowaną powierzchnię, co zwiększa warstwę chłonną. W jelicie grubym w dalszym ciągu
zachodzi trawienie, dzięki sokom, które dostały się wraz z treścią pokarmową, oraz flo-
rze bakteryjnej bytującej w jelicie. W tym odcinku zachodzi także gnicie białek, fermen-
tacja węglowodanów i rozkład tłuszczów. Jelito grube jest też miejscem wchłaniania
wody i strawionych składników. Tu formowany jest kał, który następnie zostaje wyda-
lony z organizmu (tab. 3.3.).
Tabela 3.3. Ilość wydalanego kału przez zwierzęta gospodarskie w ciągu doby (kg)
Gatunek Ilość kału (kg/dobę)
Owce 1–3
Świnie 0,5–3
Konie 10–20
Bydło 15–35
Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Marciniak-Kulka 2006

23. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
23
Rysunek 3.14. Schemat trawienia paszy u przeżuwaczy
Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Batowska, Szlaszyńska 1996

24. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
24
7. Budowa i funkcje układu moczowego (wydalniczego)
Budowa:
 układ moczowy tworzą nerki, moczowody, pęcherz moczowy, cewka moczo-
wa.
Rysunek 3.15. Budowa układu wydalniczego
Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Batowska, Szlaszyńska 1996
Funkcje układu moczowego (wydalniczego):
 usuwa z organizmu zbędne i szkodliwe produkty przemiany materii,
 usuwa nadmiar soli mineralnych,
 reguluje poziom wody w organizmie.

25. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
25
Rysunek 3.16. Proces powstawania moczu
Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Marciniak-Kulka 2006
Układ wydalniczy odpowiedzialny jest za produkcję moczu. Ten jest produkowany
w organizmie przez cały czas, a jego ilość (tab. 3.4.) zależy między innymi od rodzaju
wykonywanej pracy, ilości wypijanej wody, ilości i jakości zjadanej paszy czy stanu
zdrowia.
Tabela 3.4. Ilość wydalanego moczu przez zwierzęta gospodarskie w ciągu doby (l)
Gatunek Ilość moczu(l/dobę)
Owce 1–2
Świnie 2–6
Konie 5–10
Bydło 6–25
Źródło: Marciniak-Kulka 2006

26. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
26
8. Budowa i funkcje układu rozrodczego
Budowa (rys. 3.17. i rys. 3.18.):
Rysunek 3.17. Układ rozrodczy żeński
Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Marciniak-Kulka 2006

27. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
27
Rysunek 3.18. Układ rozrodczy męski
Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Marciniak-Kulka 2006
Funkcje układu rozrodczego:
 główną rolą narządów tworzących układ rozrodczy jest wydawanie na świat
potomstwa,
 produkcja komórek rozrodczych (komórek jajowych i plemników),
 umożliwienie kopulacji,
 umożliwienie ciąży i porodu.

28. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
28
9. Budowa i funkcje układu dokrewnego (wydzielania wewnętrznego)
Budowa:
 układ dokrewny tworzą niepołączone anatomicznie gruczoły (rys. 3.19.).
Rysunek 3.19. Układ dokrewny
Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Marciniak-Kulka 2006
Funkcje układu dokrewnego (wydzielania wewnętrznego):
 produkcja i wydzielanie hormonów, czyli substancji regulujących procesy ży-
ciowe organizmu (na przykład: prolaktyna – hormon przysadki mózgowej –
bierze udział w procesie wydzielania mleka, jej wydzielanie można przyspie-
szyć poprzez działanie bodźcem typu masaż, ssanie wymienia, co równocze-
śnie powoduje reakcję przysadki mózgowej wydzielającej oksytocynę – hor-
mon regulujący proces wydalania mleka).

29. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
29
10.Budowa i funkcje układu nerwowego
Budowa:
 Układ nerwowy tworzą dwa rodzaje komórek: nerwowe (neurony) oraz gle-
jowe. Wyróżnia się układ nerwowy ośrodkowy i obwodowy (anatomicznie), a
także układ somatyczny i autonomiczny (rys. 3.20.) (fizjologicznie).
Rysunek 3.20. Schemat układu nerwowego autonomicznego
Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Batowska, Szlaszyńska 1996
Funkcje układu nerwowego:

30. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
30
 odpowiada za regulację pracy narządów i układów znajdujących się w organi-
zmie zwierząt.
Jedną z głównych mechanizmów działania ośrodkowego układu nerwowego jest odruch
nerwowy, czyli reakcja organizmu na bodziec podrażniający receptory przy udziale cen-
tralnego układu nerwowego. Odruch nerwowy działa poprzez łuk odruchowy (rys.
3.21.), czyli drogę impulsu nerwowego narządu czuciowego do wykonawczego.
Rysunek 3.21. Schemat łuku odruchowego
Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Batowska, Szlaszyńska 1996

31. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
31
11.Budowa i funkcje narządów zmysłów
Funkcje narządów zmysłów:
 Narządy zmysłów służą do bezpośredniego lub pośredniego odbierania i wy-
syłania bodźców ze środowiska zewnętrznego. Wyróżnia się następujące na-
rządy zmysłów:
 narząd wzroku (rys. 3.22.), który jest przystosowany do odbierania
wrażeń świetlnych, służy zwierzętom do rozpoznawania przedmiotów,
ich wielkości, wyglądu i odległości;
Rysunek 3.22. Budowa oka
Źródło: opracowanie własne wykonawcy na podstawie Marciniak-Kulka 2006
 narząd słuchu i równowagi (rys. 3.22.), wśród których pierwszy odpo-
wiada za odbieranie podniet dźwiękowych, a drugi odbiera bodźce z
przestrzeni, umożliwiając koordynację ruchów i orientację w położe-
niu;

32. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
32
Rysunek 3.23. Budowa ucha
Źródło: Opracowanie własne wykonawcy na podstawie Marciniak-Kulka 2006
 narząd węchu, który jest przystosowany do odbierania podniet che-
micznych, co ma znaczenie przy pobieraniu pokarmu czy rozpoznawa-
niu zwierząt przeciwnej płci;
 narząd smaku, który również odpowiada za odbiór bodźców chemicz-
nych, jest przydatny w poznawaniu jakości pasz, ich rozpoznawaniu, co
działa pobudzająco na wydzielanie soków trawiennych;
 narząd dotyku, który umożliwia kontakt ciała zwierzęcia z otoczeniem.

33. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy produkcji zwierzęcej
33
Bibliografia
Literatura obowiązkowa
Batowska W., Szlaszyńska Z. (red.), Hodowla zwierząt, t. 1, Państwowe Wydawnictwo
Rolnicze i Leśne, Warszawa 1996.
Marciniak-Kulka E., Produkcja zwierzęca, cz. 1, Wydawnictwo Rea, Warszawa 2007.
Literatura dodatkowa
Nałęcz-Tarwicka T. (red.), Produkcja zwierzęca, cz. 1, Wydawnictwo Hortpress, Warsza-
wa 2006.
Netografia
http://www.zootechnik.com/Czytaj-artykul-34.html
http://www.histologia.cm-uj.krakow.pl/Weterynaria/Materialy/Pokarmowy2_WET.pdf
http://www.konie.wortale.net/91-Uklad-rozrodczy.html