1

Teoria BHP
Moduł I
Zadania i uprawnienia instytucji oraz służb działających w zakresie
ochrony pracy i ochrony środowiska w Polsce
Spis treści:
1. Pojęcia związane z BHP
2. Pojęcia związane z ochroną przeciwpożarową
3. Pojęcia związane z ochroną środowiska
4. Pojęcia związane z ergonomią

2
1. Pojęcia związane z BHP
Zakres bhp
W zakres zagadnień związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa i higieny pracy wcho-
dzą:
 techniki bezpieczeństwa pracy;
 podstawy higieny pracy — nauka zajmująca się określaniem norm kształtowania
zdrowych, higienicznych, nieuciążliwych i nieszkodliwych warunków pracy oraz
zapobieganiem chorobom zawodowym;
 elementy fizjologii pracy — badanie wpływu środowiska na organizm człowieka
podczas wykonywania przez niego pracy;
 elementy socjologii pracy — badanie wpływu środowiska i rodzaju pracy na
stosunek pracownika do wykonywanej pracy oraz jego wydajność;
 elementy organizacji i ekonomiki pracy — określające dobór najbardziej właści-
wych środków oraz warunki odpowiednie do osiągnięcia zamierzonych wyników
pracy człowieka bez uszczerbku na zdrowiu pracownika;
 podstawy ergonomii — nauka zajmująca się zasadami i metodami dostosowania
pracy do właściwości psychicznych i możliwości fizycznych człowieka.
Zagrożenie
Zagrożenie — zjawisko wywołane działaniem sił natury bądź człowieka, które powo-
duje, że poczucie bezpieczeństwa człowieka/pracownika maleje bądź zupełnie zanika.
Zagrożenie to sytuacja, która grozi wystąpieniem wypadku.
Cały system zapobiegania wypadkom polega przede wszystkim na wykrywaniu
i usuwaniu zagrożeń, zanim wydarzy się wypadek.
Zagrożenie nie jest jednoznaczne z występowaniem ryzyka w pracy.
Zagrożenie a ryzyko — choć oba te czynniki występują równolegle, nie należy ich ze
sobą utożsamiać, gdyż podobnie jak przyczyna i skutek są to dwa odrębne zjawiska.
Przykładowo zagrożenie mogą stanowić zwisające z dachu duże sople, podczas gdy ry-
zyko to przebywanie lub przechodzenie w miejscu, w którym uderzenie przez oderwany
sopel jest możliwe.

3
Wypadek przy pracy
Określone zdarzenie może być zakwalifikowane jako wypadek przy pracy jedynie
wówczas, gdy spełnia równocześnie wszystkie cztery warunki podane w definicji.
Urazem jest uszkodzenie tkanek ciała lub narządów człowieka wskutek działania czyn-
nika zewnętrznego.
Wypadek traktowany na równi z wypadkiem przy pracy
Na równi z wypadkiem przy pracy, w zakresie uprawnienia do świadczeń określonych
w ustawie, traktowany jest wypadek, któremu pracownik uległ w czasie:
 wykonywania zadań zleconych przez działające u pracodawcy organizacje związ-
kowe,
 szkolenia w zakresie powszechnej samoobrony,
 podróży służbowej, w okolicznościach innych niż określone wyżej, poza sytuacją,
gdy wypadek został spowodowany postępowaniem pracownika, które nie pozo-
staje w związku z wykonywaniem powierzonych mu zadań,
 wykonywania przez członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej, spółdzielni kółek
rolniczych bądź przez inną osobę, traktowaną na równi z członkiem spółdzielni
w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych, pracy na rzecz
tych spółdzielni,
 wykonywania odpłatnie pracy na podstawie skierowania do pracy w czasie odby-
wania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania,
 uprawiania sportu w trakcie zawodów i treningów przez osobę pobierającą
stypendium sportowe,
 odbywania szkolenia lub stażu przez absolwenta pobierającego stypendium
w okresie odbywania tego stażu lub szkolenia na podstawie skierowania
wydanego przez powiatowy urząd pracy,

4
 pełnienia mandatu posła lub senatora w przypadku pobierania przez niego
uposażenia,
 wykonywania pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub
umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się
przepisy dotyczące zlecenia,
 współpracy przy wykonywaniu pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy
zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywil-
nym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia,
 nauki w Krajowej Szkole Administracji Publicznej przez słuchaczy pobierających
stypendium,
 wykonywania zwykłych czynności związanych ze współpracą przy prowadzeniu
działalności pozarolniczej w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń spo-
łecznych,
 wykonywania przez osobę duchowną czynności religijnych lub czynności związa-
nych z powierzonymi funkcjami duszpasterskimi lub zakonnymi,
 odbywania zastępczych form służby wojskowej,
 wykonywania zwykłych czynności związanych z prowadzeniem działalności
pozarolniczej w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych,
 wykonywania pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub
umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się
przepisy dotyczące zlecenia albo umowy o dzieło, jeżeli umowa taka została za-
warta z pracodawcą, z którym osoba pozostaje w stosunku pracy, lub jeżeli
w ramach takiej umowy wykonuje ona pracę na rzecz pracodawcy, z którym
pozostaje w stosunku pracy.
Rodzaje wypadków przy pracy

5
Zgodnie z art. 3 ust. 6 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecz-
nym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. z 2009 r. Nr 167, poz.
1322).
Postępowanie powypadkowe
W razie wypadku przy pracy na pracodawcy spoczywa szereg obowiązków w zakresie:
weryfikacji stanu faktycznego, ustalenia przyczyn wypadku, zapobiegania wypadkom na
przyszłość, a także obowiązków informacyjnych oraz ewidencyjnych.
Postępowanie powypadkowe obejmuje następujące czynności:
 powołanie zespołu powypadkowego,
 ustalenie przyczyn i skutków wypadku,
 ustalenie, czy wypadek powstał na skutek czynników zewnętrznych, np. wybuch,
porażenie prądem, czy z winy pracownika,
 ustalenie osób, które mogą być odpowiedzialne za powstałe czynniki zewnętrzne,
 sporządzenie protokołu powypadkowego w terminie 14 dni od daty wypadku,
który należy przedstawić poszkodowanemu, a ten ma prawo do zgłoszenia za-
strzeżeń,
 zatwierdzenie protokołu powypadkowego przez kierownika zakładu w terminie
5 dni od daty sporządzenia.
Skutki wypadków przy pracy
Istnieją dwie główne kategorie skutków wypadków przy pracy:
 moralne,
 ekonomiczne.
Choroba zawodowa
Za chorobę zawodową uważa się chorobę wymienioną w wykazie chorób zawodowych,
jeżeli w wyniku oceny warunków pracy można stwierdzić bezspornie lub z wysokim
prawdopodobieństwem, że została ona spowodowana działaniem czynników szkodli-
wych dla zdrowia występujących w środowisku pracy albo w związku ze sposobem wy-
konywania pracy.

6
Rozpoznanie choroby zawodowej u pracownika lub byłego pracownika może nastąpić
w okresie jego zatrudnienia w narażeniu zawodowym lub po zakończeniu pracy w takim
narażeniu pod warunkiem wystąpienia udokumentowanych objawów chorobowych
w okresie ustalonym w wykazie chorób zawodowych.
Postępowanie w sprawach chorób zawodowych
1. Zgłoszenie podejrzenia choroby zawodowej oraz jej rozpoznanie może nastąpić
u pracownika lub byłego pracownika w okresie jego zatrudnienia w narażeniu
zawodowym lub po zakończeniu pracy w takim narażeniu, lecz nie później niż
w okresie, który został określony w wykazie chorób zawodowych:
2. Zgłoszenia dokonuje:
 pracodawca zatrudniający pracownika, u którego podejrzewa się chorobę zawo-
dową;
 lekarz;
 pracownik lub były pracownik, który podejrzewa, że występujące u niego objawy
mogą wskazywać na taką chorobę, przy czym pracownik aktualnie zatrudniony
zgłasza podejrzenie za pośrednictwem lekarza sprawującego nad nim profilak-
tyczną opiekę zdrowotną;
 lekarz dentysta, który podczas wykonywania zawodu powziął podejrzenie wystą-
pienia u pacjenta choroby zawodowej.
3. Zgłasza się do:
 właściwego państwowego inspektora sanitarnego;
 właściwego inspektora pracy.
4. Stwierdzenie występowania choroby zawodowej jest decyzją państwowego
powiatowego inspektora sanitarnego.
Podział czynników występujących w środowisku pracy
Podział na czynniki występujące w środowisku pracy pozwala na rozróżnienie (zgodnie
z definicjami przyjętymi w Polskich Normach) trzech rodzajów czynników:
 czynników niebezpiecznych,
 czynników szkodliwych,
 czynników uciążliwych.
Każdy z wymienionych wyżej rodzajów czynników charakteryzuje się innym stopniem
oddziaływania na pracowników, różne mogą też być jego konsekwencje. Należy jednak
pamiętać, iż zasady określania charakterystyk czynników powodują, że czynnik, który
w danej chwili jest jedynie uciążliwy, może przekształcić się w czynnik szkodliwy, ten
zaś — w czynnik o charakterze niebezpiecznym.
Czynniki niebezpieczne
Czynnikiem niebezpiecznym w środowisku pracy jest czynnik, który może prowadzić do
powstania u pracującego urazu (wypadek przy pracy).
W ramach czynników uznawanych za niebezpieczne wyróżnić można m.in. czynniki me-
chaniczne (np. spadające lub wysypujące się materiały, przebywanie pracownika na wy-

7
sokości, śliskie i nierówne powierzchnie, pozostające w ruchu bądź transportowane ma-
szyny lub ich części), a także działanie prądu elektrycznego.
Czynniki szkodliwe
Czynniki szkodliwe w środowisku pracy — czynniki, których oddziaływanie na pracow-
nika prowadzi lub może prowadzić do powstania choroby zawodowej lub innego scho-
rzenia związanego z wykonywaną pracą.
Czynniki szkodliwe w środowisku pracy można podzielić na następujące kategorie:
 czynniki fizyczne — hałas, hałas ultradźwiękowy, drgania mechaniczne,
 pyły: całkowity i respirabilny, np. pył drewna twardego, mąki,
 pyły i dymy spawalnicze wraz z substancjami toksycznymi, np. tlenki, metale,
 metale występujące w postaci pylistej, np. ołów, żelazo,
 mikroklimat zimny i gorący, np. w chłodniach, piekarniach,
 czynniki toksyczne, chemiczne i lotne związki organiczne, np. benzen,
 pyły zawierające azbest,
 promieniowanie optyczne nielaserowe,
 promieniowanie laserowe,
 pole lub promieniowanie elektromagnetyczne o częstotliwości z zakresu 0 Hz —
300 GHz.
Pracodawcy mają obowiązek prowadzenia pomiarów czynników szkodliwych.
Wartości oddziaływania tych czynników dokonuje się na podstawie miar określonych
w przepisach prawa.
Najważniejszym z przepisów jest rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej
określające najwyższe dopuszczalne stężenia i natężenia czynników szkodliwych dla
zdrowia w środowisku pracy. Dokument ten zawiera dwa rodzaje informacji dotyczą-
cych:
1. wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń chemicznych i pyłowych czynników
szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (NDS, NDSCH, NDSP),
2. wartości najwyższych dopuszczalnych natężeń fizycznych czynników szkodliwych
dla zdrowia w środowisku pracy.
Wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń chemicznych i pyłowych czynników szko-
dliwych dla zdrowia w środowisku pracy określane są miarą NDS, NDSCH i NDSP.
NDS (Najwyższe Dopuszczalne Stężenie) — to wartość średnia ważona stężenia, którego
oddziaływanie na pracownika w ciągu 8 godzinnego dobowego i przeciętnego tygo-
dniowego wymiaru czasu pracy, określonego w Kodeksie pracy, przez okres jego aktyw-
ności zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz
w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń.
NDSCH (Najwyższe Dopuszczalne Stężenie Chwilowe) — to wartość średnia stężenia,
które nie powinno spowodować ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika, jeżeli
występuje w środowisku pracy nie dłużej niż 15 minut, nie częściej niż 2 razy w czasie
zmiany roboczej i w odstępie czasu nie krótszym niż 1 godzina.

8
NDSP (Najwyższe Dopuszczalne Stężenie Pułapowe) — jest to wartość stężenia, które ze
względu na zagrożenie zdrowia lub życia pracownika nie może być przekroczone w śro-
dowisku pracy w żadnym momencie.
Czynniki uciążliwe
Czynniki uciążliwe w środowisku pracy — to czynniki, których oddziaływanie na pra-
cownika może być przyczyną złego samopoczucie lub nadmiernego zmęczenia, które nie
prowadzi jednak do trwałego pogorszenia stanu zdrowia. Mogą one jednak prowadzić
do dłuższej nieobecności pracownika z powodu choroby bądź obniżenia wydajności.
Do głównych czynników o charakterze uciążliwym zaliczyć można następujące katego-
rie:
 mikroklimat,
 monotonia,
 obciążenie psychiczne,
 obciążenie statyczne,
 oświetlenie,
 wysiłek fizyczny.
Występowanie czynników uciążliwych może zależeć od rodzaju miejsca, w którym praca
jest wykonywana . I tak w przypadku działań dydaktycznych do czynników uciążliwych
można zaliczyć: hałas, mikroklimat, oświetlenie stanowiska pracy, długotrwałą wymu-
szoną pozycję ciała oraz stres. W przypadku prac wykonywanych w warsztatach samo-
chodowych oraz w budownictwie do czynników uciążliwych można zaliczyć podnosze-
nie i przenoszenie ciężarów (wysiłek fizyczny) oraz stres. W sektorze piekarniczym
i produkcji artykułów spożywczych czynniki uciążliwe mają podobny charakter.
Oświetlenie
Oświetlenie stanowiska pracy może stanowić czynnik uciążliwy przyczyniający się do
niewłaściwego obciążenia narządu wzroku. Mogą wystąpić sytuacje, w których dochodzi
do migotania i efektów stroboskopowych, zmian natężenia i równomierności oświetle-
nia czy też olśnienia. Występowanie tego typu zjawisk w znacznym stopniu może obni-
żać zdolność koncentracji, a tym samym wpływać na wydajność pracownika.
Mikroklimat
Innym rodzajem czynnika kształtującego środowisko pracy i mogącego przyjmować
charakter uciążliwego jest mikroklimat. Elementami mikroklimatu są takie czynniki, jak:
temperatura, wilgotność względna powietrza oraz prędkość jego przepływu. Zmiana
wartości każdego z tych czynników ma istotny wpływ na komfort odczuwany przez
człowieka czy też jego wydajność pracy. Z tego też względu mikroklimat jest jednym
z czynników kształtujących środowisko pracy, który podlega analizie podczas
prowadzonych badań warunków pracy.

9
2. Pojęcia związane z ochroną przeciwpożarową
Zasady ochrony przeciwpożarowej
Ochrona przeciwpożarowa — jest bardzo szerokim pojęciem związanym z zapobiega-
niem i zwalczaniem pożarów. Ustawa o ochronie przeciwpożarowej polega na realizacji
przedsięwzięć mających na celu ochronę życia, zdrowia i mienia lub środowiska przed
pożarem, klęską żywiołową bądź innym miejscowym zagrożeniem przez:
 zapobieganie powstawaniu i rozprzestrzenianiu się pożaru, klęski żywiołowej lub
innego miejscowego zagrożenia,
 zapewnianie sił i środków do zwalczania pożaru, klęski żywiołowej lub innego
miejscowego zagrożenia,
 prowadzenie działań ratowniczych.
(Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej — Dz. U. z 1991 r.
Nr 81, poz. 351)
 Wprowadzenie zaostrzonych przepisów z dziedziny Bezpieczeństwa i Higieny
Pracy (BHP) oraz Ochrony Przeciwpożarowej (ppoż) przeniosło całkowicie od-
powiedzialność związaną z przestrzeganiem prawa na właścicieli firm lub ich za-
rządy. Pracodawca jest zobowiązany chronić zdrowie i życie pracowników przez
zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przy odpowiednim
wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki.
 Wobec powyższego pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeń-
stwa i higieny pracy w zakładzie pracy.
Działania w zakresie ochrony przeciwpożarowej prowadzone przez każdego praco-
dawcę muszą być dostosowane w danym zakładzie do:
 do rodzaju prowadzonej działalności,
 zakresu prowadzonej działalności,
 liczby zatrudnionych pracowników,
 liczby innych osób przebywających na terenie zakładu pracy,
 rodzaju występujących zagrożeń,
 poziomu występujących zagrożeń.
Zgodnie z ustawą o ochronie przeciwpożarowej właściciel budynku, obiektu budowla-
nego lub terenu, zapewniając ich ochronę przeciwpożarową, ma obowiązek:
 przestrzegania przeciwpożarowych wymagań techniczno-budowlanych,
instalacyjnych i technologicznych,
 wyposażenia budynku, obiektu budowlanego lub terenu w wymagane urządzenia
przeciwpożarowe i gaśnice,
 zapewnienia konserwacji oraz naprawy urządzeń przeciwpożarowych i gaśnic
w sposób gwarantujący ich sprawne i niezawodne funkcjonowanie,
 zapewnienia bezpieczeństwa i możliwości ewakuacji osobom przebywającym
w budynku, obiekcie budowlanym lub na danym terenie,

10
 przygotowania budynku, obiektu budowlanego lub terenu do prowadzenia akcji
ratowniczej,
 zapoznania pracowników z przepisami przeciwpożarowymi,
 ustalenia sposobu postępowania na wypadek powstania pożaru, klęski żywioło-
wej lub innego miejscowego zagrożenia.
Obowiązki pracodawcy w zakresie ochrony przeciwpożarowej
Wyznaczenie pracowników odpowiedzialnych za ochronę przeciwpożarową i ewakua-
cję:
 nowelizacja Kodeksu pracy (art. 2091), obowiązująca od 18 stycznia 2009 r., na-
kłada na pracodawcę obowiązek wyznaczenia pracownika do wykonywania
czynności w zakresie ochrony przeciwpożarowej i zapewnienia ewakuacji pra-
cowników zgodnie z przepisami o ochronie przeciwpożarowej;
 pracodawca musi zadbać o bieżącą łączność z wyspecjalizowanymi służbami ze-
wnętrznymi.
Szczegółowe obowiązki pracodawcy w zakresie ochrony przeciwpożarowej to:
 wyznaczenie osoby do udzielania pierwszej pomocy, ewakuacji i ochrony
przeciwpożarowej. Pełna informacja powinna zawierać imię i nazwisko tej osoby,
miejsce wykonywania pracy oraz numer telefonu lub innego środka komunikacji
elektronicznej, pod którym można się z nią skontaktować. Osoba, której powie-
rzone zostaną czynności z zakresu ochrony przeciwpożarowej, powinna posiadać
odpowiednie kwalifikacje, czyli być przeszkolona w danym zakresie;
 przestrzeganie wymagań budowlanych, instalacyjnych i technologicznych pod-
czas projektowania, wykonawstwa i eksploatacji obiektów;
 wyposażenie obiektów w sprzęt i urządzenia przeciwpożarowe, zapewnienie ich
właściwego stanu technicznego oraz właściwego do nich dostępu (szczególnie do
podręcznego sprzętu gaśniczego i hydrantów);
 przygotowanie obiektu do prowadzenia akcji ratowniczej, w tym zapewnienie
sprawnych technicznie i dostępnych (szczególnie w porze zimowej) źródeł
i miejsc poboru wody do celów gaśniczych;
 przestrzeganie wymagań bezpieczeństwa pożarowego związanych z prowadze-
niem procesów technologicznych mogących powodować zagrożenie pożarem lub
wybuchem. Szczególnie należy zadbać o sprawność urządzeń zabezpieczających,
a każdą awarię usuwać przed ponownym uruchomieniem linii technologicznej
lub procesu technologicznego;
 przestrzeganie zasad eksploatacji instalacji technicznych (elektrycznej, pioruno-
chronnej, gazowej, kominowej i wentylacyjnej), maszyn i urządzeń poprzez za-
pewnienie ich okresowych przeglądów i konserwacji;
 stosowanie do ochrony przeciwpożarowej sprzętu, urządzeń, elementów, środ-
ków i instalacji posiadających aprobatę, certyfikaty ITB i/lub CNBOP;
 zaznajomienie pracowników z przepisami przeciwpożarowymi i porządkowymi
(z uwzględnieniem obsługi sprzętu przeciwpożarowego i prowadzenia ewakua-
cji) oraz ustalenie sposobów postępowania na wypadek pożaru lub innego zagro-
żenia;

11
 opracowanie dla obiektów użyteczności publicznej i zbiorowego zamieszkania
„Instrukcji bezpieczeństwa pożarowego” oraz umieszczenie wymagań przeciw-
pożarowych dotyczących procesów technologicznych w „Instrukcji technolo-
giczno-ruchowej” (w zakładach przemysłowych);
 zapewnienie osobom przebywającym w obiekcie bezpieczeństwa odpowiednich
warunków ewakuacji przez odpowiednie zabezpieczenie klatek schodowych (ich
wydzielenie i oddymianie) oraz przestrzeganie wymagań przepisów w zakresie
stopnia palności elementów zastosowanych na drogach komunikacji ogólnej słu-
żących celom ewakuacji lub w pomieszczeniach, w których może przebywać jed-
nocześnie ponad 50 osób;
 przeprowadzanie w zakładach produkcyjnych ćwiczeń z zakresu likwidowania
źródeł zagrożeń, a w obiektach użyteczności publicznej ćwiczeń z ewakuacji ludzi
i mienia. W razie potrzeby zakres ćwiczeń należy skonsultować z właściwą tere-
nowo Komendą Miejską/Powiatową PSP.
ITB i CNOP
Certyfikaty ITB to certyfikaty wydawane przez Instytut Techniki Budowlanej w obszarze
budownictwa. Mogą one dotyczyć:
 wyrobów budowlanych,
 usług budowlanych,
 zakładowej kontroli produkcji,
 systemów zarządzania,
 kompetencji personelu.
Certyfikaty CNOP to certyfikaty Centrum Naukowo-Badawczego Ochrony Przeciwpoża-
rowej im. Józefa Tuliszkowskiego — Państwowego Instytutu Badawczego. Instytucja ta
zajmuje się m.in.:
 badaniem wyrobów służących do ochrony przeciwpożarowej,
 certyfikacją wyrobów służących do ochrony przeciwpożarowej,
 certyfikacją podmiotów wykonujących usługi z zakresu ochrony przeciwpożaro-
wej,
 wydawaniem opinii i wykonywaniem ekspertyz technicznych w zakresie ochrony
przeciwpożarowej.
Przyczyny pożarów
Pożary to jedna z najgroźniejszych klęsk żywiołowych. Należą one do grupy najważniej-
szych zagrożeń zarówno czasu wojny, jak i pokoju (pożary naturalne i wywołane dzia-
łalnością człowieka). Istnieje wiele typów pożarów, co związane jest z różnorodnymi
przyczynami ich wybuchu. Wśród nich wymienić można:
 wady i niewłaściwą eksploatację urządzeń elektrycznych i grzewczo-komino-
wych,
 wady urządzeń technicznych,
 źle rozwiązane procesy technologiczne,
 działanie sił przyrody,
 nieostrożność oraz lekkomyślność ludzi (najczęstsza przyczyna pożarów).

12
Główne przyczyny pożarów można podzielić na podstawowe grupy:
1. nieostrożność przy posługiwaniu się ogniem otwartym,
2. nieostrożność przy posługiwaniu się substancjami łatwopalnymi,
3. nieostrożność przy prowadzeniu prac pożarowo niebezpiecznych,
4. wady urządzeń i instalacji elektrycznych oraz ich nieprawidłowa eksploatacja,
5. wady urządzeń grzewczych oraz ich nieprawidłowa eksploatacja,
6. wady urządzeń mechanicznych oraz ich nieprawidłowa eksploatacja,
7. wady procesów oraz nieprzestrzeganie reżimów technologicznych,
8. nieprawidłowe magazynowanie substancji niebezpiecznych,
9. samozapalenie się materiałów,
10. wyładowania elektryczne,
11. wyładowania atmosferyczne,
12. elektryczność statyczna,
13. podpalenia,
14. inne przyczyny.
Przejawami nieostrożności zarówno osób dorosłych, jak i dzieci przy posługiwaniu się
ogniem otwartym, np. płomieniem, zapałkami, papierosami, może być:
 porzucanie niewygaszonych papierosów i zapałek w otoczeniu materiałów pal-
nych,
 palenie tytoniu w miejscach podatnych na zapalenie i wybuch,
 stosowanie ognia w otoczeniu par cieczy i gazów palnych,
 palenie ogniska bez zachowania wymaganych zasad bezpieczeństwa
przeciwpożarowego,
 wypalanie traw i pozostałości po uprawach rolnych,
 nieostrożne obchodzenie się ze świecami, lampami naftowymi itp.
Przejawami nieostrożności zarówno osób dorosłych, jak i dzieci przy posługiwaniu się
substancjami łatwopalnymi może być:
 stosowanie płynów łatwo zapalnych do zmywania różnego rodzaju nieczystości
(zmywanie podłóg),
 pranie odzieży w benzynie lub innym rozpuszczalniku,
 rozpalanie pieców przy użyciu cieczy łatwo zapalnej,
 nieostrożne przelewanie cieczy łatwo zapalnej, np. w pobliżu źródła ognia
i promieniowania cieplnego,
 niewłaściwe posługiwanie się substancjami pirotechnicznymi (sztuczne ognie).
Nieostrożność osób dorosłych przy prowadzeniu prac pożarowo niebezpiecznych to
m.in.:
 niewłaściwe przygotowanie stanowiska pracy do prowadzenia prac spawalni-
czych, a w tym nieprzestrzeganie reżimu przewidzianego w instrukcji,
 brak właściwego nadzoru nad procesem spawalniczym,
 prowadzenie prac remontowo-budowlanych z użyciem ognia w pobliżu materia-
łów palnych.
Przykłady wad urządzeń i instalacji elektrycznych oraz ich nieprawidłowej eksploatacji:
 nieprawidłowo dobrana lub wykonana instalacja elektryczna,
 przeciążenie instalacji elektrycznej,
 wady i uszkodzenia zarówno instalacji, jak i urządzeń,

13
 nieusuwanie wad mających wpływ na awarię w instalacji elektrycznej,
 eksploatacja prowizorycznych urządzeń elektrycznych,
 eksploatacja punktów świetlnych (żarówek) w bliskiej odległości od materiału
palnego,
 samowolna, niefachowa naprawa instalacji i urządzeń,
 naprawa bezpieczników drutem,
 stosowanie palnych osłon na punkty świetlne,
 zewnętrzne mechaniczne uszkodzenia instalacji.
Przykłady wad elektrycznych urządzeń grzewczych oraz ich nieprawidłowej eksplo-
atacji to m.in.:
 eksploatacja elektrycznych urządzeń grzewczych niesprawnych technicznie lub
wykonanych prowizorycznie (samodzielnie),
 pozostawienie bez dozoru przenośnych urządzeń grzejnych, takich jak: grzałki,
czajniki, grzejniki, żelazka itp.,
 eksploatacja urządzenia grzejnego bez odpowiedniego zabezpieczenia na palnym
podłożu lub w pobliżu materiału palnego.
Przykłady wad oraz nieprawidłowej eksploatacji urządzeń grzewczych na paliwo stałe,
ciekłe i gazowe to m.in.:
 niewłaściwy dobór oraz stan techniczny urządzenia grzewczego (pęknięcia, nie-
szczelności, niewłaściwe podłączenia rur dymowych),
 niezachowanie wymaganej odległości urządzenia grzewczego od materiału pal-
nego,
 wysypywanie żaru piecowego (szlaki) w miejscu narażonym na zapalenie,
 uszkodzenia kominów, palenisk, przewodów dymowych i spalinowych,
 występowanie (wbudowanie) palnych elementów konstrukcyjnych (np. drewnia-
nych) w kominie,
 niewłaściwa obsługa urządzeń i instalacji na gaz propan-butan w butlach (odle-
głość od źródeł ciepła, nieszczelności itp.),
 suszenie lub przechowywanie materiałów palnych, takich jak: odzież, surowce,
paliwo, w bliskim sąsiedztwie źródeł ognia i ciepła,
 zbyt intensywne palenie w palenisku powodujące wydobywanie się iskier z ko-
mina lub zapalenie sadzy,
 brak nadzoru nad piecami w czasie palenia w nich.
Wady urządzeń mechanicznych oraz nieprawidłowa ich eksploatacja to np.:
 nieprawidłowy dobór konstrukcyjny urządzenia mechanicznego, np. powodują-
cego stałe tarcie, a w konsekwencji nagrzewanie się lub iskrzenie,
 brak konserwacji urządzeń, np. łożysk powodujących nagrzanie materiału przyle-
głego,
 pozostawienie maszyn i urządzeń lub aparatury w czasie pracy bez opieki i facho-
wego nadzoru,
 brak konserwacji instalacji wentylacyjnej i klimatyzacyjnej.
Przykładami wad procesów oraz nieprzestrzegania reżimów technologicznych mogą być
m.in.:
 niewłaściwy dobór urządzeń i instalacji (wytrzymałość, średnica, ciśnienie itp.),
 niewłaściwe dozowanie cieczy łatwo zapalnej w urządzeniu,
 nadmierne podgrzewanie pojemników z płynami łatwo zapalnymi,

14
 pozostawienie bez dozoru pracujących urządzeń technologicznych,
 przekraczanie reżimu technologicznego w aspektach takich, jak: temperatura, ci-
śnienie, dozowanie itp.,
 nieszczelności aparatury i urządzeń powodujących wyciek cieczy itp.,
 samodzielne usuwanie uszkodzeń automatyki sterowania i kontroli urządzenia.
Nieprawidłowe magazynowanie substancji niebezpiecznych to np.:
 niewłaściwe składowanie materiałów i surowców mogących wchodzić z sobą
w reakcje chemiczne bądź też reagujących na ciepło, światło, wilgoć itp.,
 przechowywanie materiałów palnych (cieczy) w naczyniach nieszczelnych bądź
podatnych na stłuczenia.
Samozapalenie się materiałów.
 Samozapalenie powstaje na skutek zachodzących procesów biochemicznych
w materiale podatnym na takie czynniki. Proces ten powoduje samoogrzewanie
i w konsekwencji często prowadzi do samozapalenia. Samozapaleniu ulegają
materiały zaolejone, np. zbite w skrzyni czyściwo, niewłaściwie składowane
materiały wilgotne takie, jak węgiel, siano, pasza, nawozy sztuczne.
Wyładowania elektryczne dzieli się na:
 wyładowania atmosferyczne (pioruny), które mogą powodować ofiary w lu-
dziach. Na wyładowania tego typu najbardziej narażone są wysokie obiekty i od-
osobnione drzewa. Powstałym wskutek wyładowań atmosferycznych pożarom
można zapobiegać, tylko zakładając właściwie wykonane instalacje odgromowe,
czyli piorunochronne;
 wyładowania elektryczności statycznej. Elektryczność statyczna polega na
powstawaniu ładunków elektrycznych na częściach maszyn, instalacjach, pasach
transmisyjnych i innych miejscach, gdzie następuje stykanie się i rozdzielanie
różnych ciał, tarcie, przelewanie, przewijanie, chodzenie w gumowym obuwiu itp.
Zjawiska powyższe mogą powodować powstawanie iskier. Zapobiegać temu
można poprzez uziemianie różnego rodzaju maszyn, zbiorników i instalacji.
Podstawowe pojęcia dotyczące palenia się ciał
Spalanie — reakcja chemiczna przebiegająca między materiałem palnym lub paliwem
a utleniaczem, z wydzieleniem się ciepła i światła.
Paliwa i utleniacze mogą występować w trzech stanach skupienia: gazowym, ciekłym
i stałym. Powszechnie dostępnym utleniaczem gazowym jest tlen zawarty w powietrzu.
Są trzy typy zapoczątkowania reakcji spalania:
 zapłon — musi występować punktowy bodziec energetyczny (np. zapałka, iskra),
 samozapłon — musi występować ciągły bodziec energetyczny (np. strumień
ciepła elementów grzejnych),
 samozapalenie — musi występować proces samorzutnego zapoczątkowania
reakcji spalania przy pomocy przemian zachodzących w samym materiale na
drodze fizycznej i chemicznej.
Temperatura zapłonu — temperatura, do jakiej należy wstępnie ogrzać paliwo, aby
wywołać jego zapalenie.

15
Temperatura samozapłonu — temperatura powodująca samorzutne zapoczątkowanie
reakcji spalania się materiałów samozapalnych.
Temperatury te znacznie się różnią. Kilka przykładów przedstawia poniższa tabela.
Materiał Temperatura w °C
zapłonu samozapłonu
Acetylen -20 350
Benzyna lekka 24—38 280
Ropa naftowa 20 482
Źródło: opracowanie własne.
Łatwość samozapalenia zależy nie tylko od temperatury, lecz także od innych czynni-
ków, takich jak:
 zdolność łączenia się paliwa z tlenem,
 stopień wilgotności,
 stopień rozdrobnienia paliwa.
Wymagania bezpieczeństwa pożarowego — zapobieganie pożarom
 Bezpieczeństwo pożarowe — stan eliminujący zagrożenie dla życia i zdrowia
ludzi uzyskiwany przez funkcjonowanie systemu norm prawnych i technicznych
środków zabezpieczenia przeciwpożarowego oraz prowadzonych działań
zapobiegawczych przed pożarem.
 Już podczas planowania działalności gospodarczej, na etapie prac projektowych
należy brać pod uwagę możliwość powstania pożaru.
 Wszystkie działania, które można prowadzić w związku z zapewnianiem bezpie-
czeństwa pożarowego, można podzielić na dwie zasadnicze grupy:
 bierna ochrona przeciwpożarowa,
 czynna ochrona przeciwpożarowa.
 Bierna ochrona przeciwpożarowa, zwana też pasywną ochroną przeciwpoża-
rową, polega na wykonaniu prac budowlanych, które mają na celu zwiększenie
bezpieczeństwa oraz minimalizację strat na wypadek powstania pożaru w bu-
dynku.
Obiekty budowlane muszą być zaprojektowane tak, aby w przypadku pożaru:
 zapewniona była nośność konstrukcji przez odpowiedni czas umożliwiający
ewakuację ludzi z obiektu,
 ogień nie rozprzestrzeniał się na sąsiednie strefy lub budynki,
 uwzględnione było bezpieczeństwo ekip ratunkowych.
Przykłady biernej ochrony przeciwpożarowej to:
 budowa dachów i ścian ogniotrwałych,
 budowa magazynów materiałów palnych z dala od innych zabudowań,

16
 umieszczanie działalności produkcyjnej o większym prawdopodobieństwie
spowodowania pożaru w specjalnie wydzielonych i odpowiednio zabezpieczo-
nych pomieszczeniach,
 utrzymywanie instalacji i urządzeń w stanie wykluczającym przypadkowe zwar-
cie i iskrzenie,
 niedopuszczanie do gromadzenia materiałów oraz środków łatwopalnych
i wybuchowych w miejscach nieprzystosowanych do ich przechowywania.
Strefy pożarowe wytycza się za pomocą specjalnych płyt ogniochronnych, ścian ognio-
chronnych, szyb i drzwi. Wykorzystuje się też podwieszane sufity lub podwyższa się
klasę odporności masywnych stropów na działanie ognia za pomocą okładzin i natry-
sków ogniochronnych. Całość uzupełniają takie elementy, jak: kanały kablowe, klapy
odcinające czy przewody wentylacyjne i oddymiające. Przy wydzielaniu stref pożaro-
wych wykorzystywane są specjalne masy, kleje i zaprawy ogniochronne oraz inne mate-
riały izolacyjne.
 Czynna ochrona przeciwpożarowa, zwana też aktywną ochroną przeciwpoża-
rową, polega przy pracach projektowych na wykonaniu takich prac budowlanych,
które mają na celu zwiększenie skuteczności prowadzenia działań w chwili wy-
buchu pożaru w budynku.
Przykłady czynnej ochrony przeciwpożarowej to:
 takie wymiary budynku, klatek schodowych i wyjść, które umożliwiają szybką
ewakuację ludzi w razie pożaru,
 odpowiednie rozmieszczenie urządzeń gaśniczych,
 rozmieszczenie instalacji alarmowych w ten sposób, aby zawiadomienie o wybu-
chu pożaru było jak najwcześniejsze,
 rozplanowanie budynków i ich otoczenia w taki sposób, aby umożliwić dojazd
i gaszenie ognia przez straż pożarną.
W skład czynnej ochrony przeciwpożarowej mogą wchodzić:
 systemy tłumienia ognia,
 systemy zabezpieczające przed rozprzestrzenianiem pożaru,
 systemy oddymiania i odprowadzania ciepła,
 systemy wentylacji pożarowej,
 systemy alarmowe.
Podstawę systemów tłumienia ognia stanowią instalacje tryskaczowe (zraszaczowe).
Systemy zabezpieczające przed rozprzestrzenianiem pożaru to:
 drzwi przeciwpożarowe (drewniane lub stalowe),
 bramy stalowe przeciwpożarowe (przesuwane lub rolowane),
 drzwi i ścianki profilowe,
 kurtyny przeciwpożarowe.

17
Podstawowymi elementami systemów alarmowych są:
 czujniki dymu,
 czujniki ciepła,
 czujniki płomienia,
 sygnalizatory akustyczno-optyczne,
 systemy sygnalizacji pożarowej.
Podział pożarów ze względu na materiał
Przy organizowaniu działań czynnej ochrony przeciwpożarowej bardzo ważna jest zna-
jomość klasyfikacji pożarów ze względu na to, jaki materiał się pali.
Polsce stosuje się następującą klasyfikację pożarów.
Grupa Charakterystyka
A Pożar ciał stałych
B
Pożar cieczy palnych i substancji topiących
się pod wpływem ciepła
C Pożar gazów palnych
D Pożar metali
F Pożar tłuszczów
Źródło: opracowanie własne.
Klasyfikacja ta jest również stosowana przy opisie zastosowania typowego sprzętu ga-
śniczego.
Typowy sprzęt gaśniczy
Podręczny sprzęt gaśniczy — jest przeznaczony do gaszenia pożarów w pierwszej fazie
jego powstania. Jego główną cechą jest mały ciężar oraz prostota w użyciu, co umożliwia
użycie go przez osoby dorosłe, które nie mają specjalistycznego przeszkolenia (sposób
użycia jest przedstawiony na etykietach sprzętu).
Najprostszym sprzętem służącym do tłumienia pożaru w ośrodku jego powstawania są
wiadro i łopata, a najprostsze środki to woda i piasek.
Sprzęt ten jednak często nie wystarcza w walce z pożarem lub jest niedostępny. Po-
winny być przygotowane bardziej skuteczne środki gaśnicze.
Sposoby walki z ogniem
Woda
Woda absorbuje z palącego się ciała duże ilości ciepła, tym samym uniemożliwiając dal-
sze palenie się. W zetknięciu z pożarem z wody wytwarza się para wodna, która wypiera
tlen z ogniska pożaru, hamując cały proces palenia się. W przypadku pożaru palnych
cieczy mieszających się z wodą działa ona poprzez rozcieńczanie palnej cieczy, która w
końcu gaśnie, gdy jej stężenie w roztworze znacznie spadnie.

18
Woda jest:
 tania,
 zazwyczaj łatwo dostępna,
 może być podana w postaci zwartej, rozproszonej, a także jako mgła wodna.
Nie może być użyta do gaszenia:
 ciał reagujących chemicznie z wodą (np. karbid), co powoduje zwiększenie po-
żaru,
 ciał żarzących się o bardzo wysokiej temperaturze żaru (grozi to rozkładem
wody na wodór i tlen),
 płynów łatwopalnych lżejszych od wody (powoduje rozbryzg palącej się cieczy),
 urządzeń elektrycznych pod napięciem (przewodzi prąd i może spowodować
porażenie).
Piasek
Piasek należy do łatwo dostępnych środków gaśniczych. Jego działanie polega na odcię-
ciu dostępu tlenu do palącego się materiału. Użycie piasku zapobiega rozbryzgom. Jest
higroskopijny, a przez to ma zmienne właściwości, może przewodzić prąd, zimą od za-
wartej wilgoci może ulec zbryleniu.
Piasek jest przede wszystkim tani.
Nie może być użyty do gaszenia:
 płynów łatwopalnych lżejszych od wody (tonie w palącej się cieczy),
 precyzyjnych urządzeń mechanicznych (powoduje ich mechaniczne uszkodze-
nie),
 urządzeń elektrycznych pod napięciem.
Typowy sprzęt gaśniczy
Hydronetka — podręczny, przenośny sprzęt gaśniczy przystosowany do podawania
strumienia wody lub piany przez pompowanie ręczną pompką dwustronnego działania
(wbudowaną w hydronetkę).
Ładunek gaśniczy mieści się w zbiorniku na środek gaśniczy i jest wyrzucany na źródło
ognia przez wąż zakończony prądownicą. Zbiornik zawiera ok. 15 litrów środka gaśni-
czego. Podczas gaszenia pożaru hydronetką druga osoba może uzupełniać w pojemniku
wodę, co umożliwi ciągłą pracę urządzenia.
Hydronetka najskuteczniej gasi małe pożary ciał stałych.
Hydronetki odchodzą do historii, są wypierane przez nowocześniejszy i skuteczniejszy
sprzęt gaśniczy.
Gaśnica — urządzenie (najczęściej przenośne) służące do gaszenia pożarów.
Mniejsze gaśnice stosuje się w samochodach, większe w obiektach publicznych i prze-
mysłowych.

19
Gaśnice, zgodnie z przepisami, muszą być pomalowane na kolor czerwony.
Każda gaśnica posiada etykietę opisującą jej przeznaczenie i sposób użycia.
Prawidłowo zamontowana gaśnica musi być przymocowana specjalnym zaczepem na
ścianie lub stać na podłodze w specjalnej objemce.
Każda gaśnica powinna być wyposażona w zawór samozamykalny umożliwiający prze-
rwanie wypływu środka gaśniczego w dowolnym momencie. Uruchomienie gaśnicy po-
winno być możliwe bez konieczności odwracania jej do góry dnem (dawniej stosowano
gaśnice, które odwracało się, aby wbić specjalny zbijak uwalniający gaz napędowy). Ga-
śnice zawierające ponad 3 kg środka gaśniczego powinny być wyposażone w wąż odpo-
wiedniej długości, to jest nie mniejszej niż 80% wysokości gaśnicy.
Jako czynnik napędowy w gaśnicach mogą być stosowane wyłącznie gazy niepalne (ob-
ojętne), takie jak azot, hel, argon itp.
Koc gaśniczy — sprzęt gaśniczy służący do mechanicznego odcinania dopływu powie-
trza do płonących materiałów. Wykonany jest z włókna szklanego. Dawniej koce gaśni-
cze wykonywane były z włókien konopi w splocie z włóknami azbestu. Ma powierzchnię
ok. 3 m2. Użycie polega na szczelnym przykryciu małego płonącego przedmiotu lub np.
beczki z palącą się cieczą. Używając koca, należy pamiętać, by przykrywać zarzewie
ognia od swojej strony, aby uniknąć poparzenia. Koca można użyć do gaszenia palącego
się ubrania.
Wadą koca gaśniczego jest to, iż może być on użyty skutecznie tylko do gaszenia nie-
wielkich źródeł ognia i umiejscowionych blisko osoby gaszącej pożar.
Zaletą jest możliwość wielokrotnego użycia i nieniszczenie gaszonych przedmiotów.
Wąż pożarniczy — jeden z elementów wodnej armatury pożarniczej służący do poda-
wania wody jako środka gaśniczego.
Rozróżniamy:
1. węże ssawne, mające wbudowany oplot druciany zapobiegający spłaszczeniu podczas
zasysania wody z otwartego zbiornika (np. z rzeki). Służą zazwyczaj do zasysania wody,
a także środka pianotwórczego;
2. węże tłoczne, bez drucianego oplotu, łatwo zwijalne, mające wewnątrz koszulkę
z tworzywa (zmniejszający opór podczas tłoczenia wody). Służą do tłoczenia wody,
a także wodnych roztworów środka pianotwórczego do miejsca pożaru.
Wszystkie węże muszą mieć łączniki umożliwiające podłączenie ich z jednej strony do
pompy, z drugiej zaś do prądownicy (węże tłoczne) i smoka ssawnego (węże ssawne).
Agregat gaśniczy — sprzęt gaśniczy mający zapas środka gaśniczego w ilości ponad 20
kg, wyposażony w urządzenia umożliwiające samodzielne, natychmiastowe prowadze-
nie akcji gaśniczej.
Istotna jest nie tylko sama ilość środka gaśniczego, lecz także natężenie jego strumienia
podczas akcji gaśniczej, które w przypadku agregatu jest znacznie większe niż w gaśnicy.
Agregaty stanowią wyposażenie chroniące miejsca szczególnie narażone na pożar lub
takie, w których pożar jest trudny do opanowania lub grozi poważnymi konsekwen-
cjami. Są to np.: stacje benzynowe, lakiernie, warsztaty samochodowe, hangary lotnicze.

20
Agregaty gaśnicze są instalowane na podwoziu (mniejsze — na wózkach), do ich obsługi
potrzeba co najmniej 2 osób, lub na samochodach czy przyczepach pożarniczych, co
umożliwia ich przemieszczanie.
Kula gaśnicza — sprzęt gaśniczy, w którym proszek gaśniczy został zamknięty w styro-
pianowej kuli zaopatrzonej w niewielki ładunek wybuchowy, pokrytej czerwoną, synte-
tyczną powłoką.
Kiedy płomienie docierają do urządzenia, zapala się lont prochowy, powoduje wybuch
niewielkiego ładunku, który rozrywa opakowanie i uwalnia proszek gaśniczy. Czas po-
trzebny na aktywację to tylko od 3 do 10 sekund.
Wybuch pojedynczego ładunku pozwala na zdławienie ognia na powierzchni nawet do
10 m2 (w zależności od umiejscowienia kuli w zabezpieczanej powierzchni).
Sito kominowe — sprzęt pożarniczy zaliczony do grupy podręcznego sprzętu gaśni-
czego, służy do gaszenia pożarów sadzy w przewodach kominowych. Sito ma ograniczyć
intensywność palenia się sadzy w kominie przez przyduszenie pożaru, a także zapobie-
gać wydostawaniu się z komina palącej się sadzy, a w konsekwencji chronić dachy oraz
pobliskie zabudowania przed zapaleniem.
Hydrant — urządzenie, które umożliwia bezpośredni pobór wody z głównych przewo-
dów sieci wodociągowej.
Hydrant ma zawór i złącze do węża, znajduje zastosowanie w celach gospodarczych oraz
przeciwpożarowych. Rozróżnia się hydranty:
 uliczne (na sieciach zewnętrznych):
o nadziemne,
o podziemne,
 wewnętrzne (natynkowe lub wnękowe — na wewnętrznych instalacjach
przeciwpożarowych budynku).
Nazwą hydrant określa się również elastyczny wąż służący do wyprowadzania wody
z sieci wodociągowej lub zbiornika wody.
Zasady postępowania w przypadku powstania pożaru:
 równocześnie z alarmowaniem należy przystąpić do gaszenia pożaru dostępnym
sprzętem gaśniczym, udzielenia pomocy osobom poszkodowanym lub zagrożo-
nym,
 należy przystąpić do ewakuacji osób znajdujących się w obiekcie ze szczególnym
uwzględnieniem osób niepełnosprawnych, starszych, dzieci oraz nieznających
obiektu,
 należy powiadomić Straż Pożarną, dzwoniąc pod telefon alarmowy 998.
 w miarę możliwości należy zabezpieczyć mienie przed pożarem i osobami
postronnymi,
 do momentu przybycia Straży Pożarnej kierowanie akcją powinien objąć właści-
ciel, zarządca, użytkownik obiektu lub osoba najbardziej energiczna i opanowana,
 wzdłuż drogi prowadzącej do miejsca pożaru powinny stać osoby, które będą
pokazywać właściwy kierunek jazdy, aby ułatwić dojazd służbom ratowniczym,
 po przybyciu Straży Pożarnej kierowanie akcją przejmuje Kierownik Akcji
Ratowniczej, który ma prawo żądania niezbędnej pomocy od instytucji państwo-
wych, organizacji społecznych, jednostek gospodarczych i obywateli.

21
Osoby postronne powinny zachować spokój i podporządkować się osobom kierującym
akcją ratowniczo—gaśniczą.
Zasady prowadzenia ewakuacji
Podczas zagrożenia pożarowego:
 należy niezwłocznie powiadomić wszystkie osoby przebywające w zagrożonym
obiekcie o charakterze zagrożenia oraz konieczności ewakuacji,
 w pierwszej kolejności należy ewakuować osoby z pomieszczeń, w których po-
wstał pożar lub które znajdują się na drodze rozprzestrzeniania się ognia, oraz
z pomieszczeń, z których dotarcie lub wyjście do bezpiecznych dróg ewakuacji
może zostać odcięte przez pożar lub zadymienie,
 przy silnym zadymieniu dróg ewakuacyjnych należy poruszać się w pozycji
schylonej, usta i drogi oddechowe w miarę możliwości zasłaniać chustką, najle-
piej zmoczoną w wodzie — sposób ten ułatwia oddychanie,
 podczas przejścia przez mocno zadymione odcinki dróg ewakuacyjnych należy
poruszać się wzdłuż ścian, aby nie stracić orientacji,
 ewakuacja mienia (dokumentów, urządzeń i przedmiotów) nie może odbywać się
kosztem sił i środków niezbędnych do ratowania ludzi,
 ewakuacja poziomymi i pionowymi drogami ewakuacyjnymi powinna odbywać
się zgodnie z kierunkiem ewakuacji określonym przez znaki ewakuacyjne na
stałe przymocowane do elementów budynku,
 osoby znajdujące się na korytarzu poruszają się szybkim krokiem, lecz bez
przebiegania i wyprzedzania osób znajdujących się przed nimi,
 nie wolno zatrzymywać się ani poruszać w kierunku przeciwnym wyznaczonemu
kierunkowi ewakuacji,
 osoby, które wchodzą na schody, natychmiast schodzą w dół do wyjścia,
 szybkość schodzenia należy dostosować do szybkości poruszania się osób
schodzących poniżej,
 nie wolno podejmować prób przyspieszania schodzenia przez popychanie,
wyprzedzanie i wydawanie okrzyków,
 w przypadku odcięcia możliwości wykorzystania wyznaczonego wyjścia ewakua-
cyjnego należy tak kierować strumień ewakuowanych osób do drugiego wyjścia,
aby nie spowodować spiętrzenia przy opuszczaniu budynku, a tym samym nie
doprowadzić do powstania paniki,
 w trakcie prowadzenia ewakuacji nie należy dopuścić do rozdzielenia grup
opuszczających budynek, jak również należy zachować płynność ruchu strumie-
nia ewakuowanych. Nie należy zatrzymywać się celem np. zobaczenia, co się
dzieje.,
 osoby ewakuowane należy umieścić na zewnątrz budynków w bezpiecznej
odległości od budynku (od strony zawietrznej) celem sprawdzenia, czy wszystkie
osoby się bezpiecznie ewakuowały,
 po zadymionych, nieoświetlonych schodach należy schodzić tyłem na czwora-
kach,
 w przypadku odcięcia drogi ucieczki z pomieszczenia przez dym, płomienie, na-
leży pozostać w pomieszczeniu, zamknąć drzwi (nie na klucz!), uszczelnić drzwi
czymś mokrym, np. ręcznikiem, szmatą, otworzyć szeroko okna i czekać na po-
moc przy oknie,
 równocześnie z ewakuacją ludzi należy prowadzić ewakuację najcenniejszego
mienia oraz akcję gaśniczą przy użyciu podręcznego sprzętu gaśniczego,

22
 po zakończeniu ewakuacji należy sprawdzić, czy wszyscy ludzie opuścili poszcze-
gólne pomieszczenia. W razie podejrzenia, że ktoś został w zagrożonej strefie,
należy natychmiast ten fakt zgłosić dowódcy akcji gaśniczej lub jakiemukolwiek
funkcjonariuszowi przybyłemu na miejsce zdarzenia,
 w momencie przybycia jednostek Państwowej Straży Pożarnej kierujący przebie-
giem ewakuacji zobowiązany jest do złożenia krótkiej informacji o dotychczaso-
wym jej przebiegu, a następnie podporządkowanie się poleceniom dowódcy
akcji.
Konsekwencje zaniedbań w zakresie ochrony przeciwpożarowej
Konsekwencje zaniedbań wynikające z nieprzestrzegania obowiązujących przepisów
prawa bez względu na wyznaczenie osoby, która jest odpowiedzialna za udzielanie
pierwszej pomocy, ewakuacji i ochrony przeciwpożarowej, spoczywają na właścicielu
firmy lub na zarządzie.
Konsekwencje wynikające z zaniedbań pracodawcy w zakresie ochrony przeciwpoża-
rowej wynikające z naruszenia odpowiednich przepisów są następujące:
 Pracodawca naruszając swoje obowiązki, nie przestrzega tym samym, będąc odpo-
wiedzialnym za stan bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisów w tym zakresie.
W związku z powyższym na podstawie art. 283 § 1 Kodeksu pracy popełnia wykro-
czenie i podlega z tego tytułu karze grzywny od 100 zł do 30 000 zł.
 Zaniedbania ze strony pracodawcy w omawianym zakresie mogą doprowadzić do
wypełnienia znamion przestępstwa z art. 163 § 1 pkt 1 Kodeksu karnego, gdzie
w zależności od rodzaju winy i skutków zaniedbań osobom zarządzającym zostaje
wytoczone postępowanie prokuratorskie, a w konsekwencji istnieje zagrożenie
karą pozbawienia wolności od roku do lat 12.
 Zaniedbania ze strony pracodawcy w omawianym zakresie mogą doprowadzić do
ogromnych strat materialnych.
 Naruszenie przepisów może doprowadzić do zanegowania wypłaty odszkodowa-
nia z tytułu ubezpieczenia majątkowego przez Towarzystwa Ubezpieczeniowe.
 Zaniedbanie przepisów może doprowadzić do wytoczenia procesów sądowych
właścicielom lub osobom zarządzającym przez osoby poszkodowane lub ich ro-
dziny.
Państwowa Straż Pożarna
Instytucjami uprawnionymi do przeprowadzania kontroli w zakresie przestrzegania
przepisów ochrony przeciwpożarowej są:
 Państwowa Straż Pożarna,
 Państwowa Inspekcja Pracy.
Do nadzoru i w ślad za tym do wydawania środków prawnych uprawniona jest Pań-
stwowa Straż Pożarna.
Zadania straży pożarnej to m.in.:
 Analizowanie zagrożeń pożarowych i innych miejscowych zagrożeń.
 Inicjowanie działań zmierzających do poprawy stanu bezpieczeństwa pożaro-
wego.
 Przeprowadzanie kontroli przestrzegania przepisów przeciwpożarowych.

23
 Rozpoznawanie i ewidencjonowanie zagrożeń pożarowych i innych miejscowych.
 Wstępne ustalenia przyczyn, okoliczności powstania i rozprzestrzeniania się po-
żaru lub miejscowego zagrożenia.
 Inicjowanie działań w kierunku eliminowania lub ograniczenia przyczyn powsta-
wania i rozprzestrzeniania się pożarów lub innych miejscowych zagrożeń.
 Współpraca z organami wymiaru sprawiedliwości w zakresie dyscyplinowania
i egzekwowania norm prawnych w zakresie ochrony przeciwpożarowej.
 Opiniowanie sposobów postępowania na wypadek zagrożenia pożarowego i in-
nych miejscowych zagrożeń.
 Załatwianie spraw z zakresu postępowania administracyjnego dotyczących
nieprzestrzegania przepisów pożarowych.
3. Pojęcia związane z ochroną środowiska
Ochrona środowiska — całokształt działań (czasem także zaniechanie działań) mają-
cych na celu właściwe wykorzystanie oraz odnawianie zasobów i składników środowi-
ska naturalnego, zarówno jego składników abiotycznych, jak i żywych (ochrona
przyrody).
Nauka o ochronie środowiska to sozologia.
Sposoby ochrony środowiska:
 racjonalne kształtowanie środowiska i gospodarowanie zasobami środowiska
zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju,
 przeciwdziałanie zanieczyszczeniom,
 utrzymywanie i przywracanie elementów przyrodniczych do stanu właściwego,
 recykling.
Obowiązek ochrony środowiska reguluje ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku „Prawo
ochrony środowiska” (Dz. U. Nr 62, poz.627 ze zm.).
Składniki środowiska naturalnego można podzielić na:
 czynniki biotyczne,
 czynniki abiotyczne.
Czynniki biotyczne (gr. bios — życie) — czynniki ekologiczne polegające na
oddziaływaniu żywych organizmów w sposób bezpośredni lub pośredni na inne
organizmy żywe. Czynniki biotyczne regulują rozmieszczenie i liczebność populacji, czyli
zespołu organizmów określonych gatunków żyjących równocześnie w określonym
środowisku.
Czynniki abiotyczne — czynniki ekologiczne natury fizycznej określające warunki śro-
dowiska nieorganicznego (przyrody nieożywionej) samodzielnie lub wraz z innymi
czynnikami wywierające wpływ na ekosystemy będące na różnym poziomie organizacji.
Do czynników abiotycznych zaliczamy:
 typ gleby,
 ukształtowanie powierzchni terenu,
 skalistość ziemi,

24
 czynniki chemiczne np. skład chemiczny atmosfery i wód, zwłaszcza ich zasolenie
i natlenienie,
 klimat,
 wilgotność powietrza,
 temperaturę,
 światło,
 ciśnienie atmosferyczne,
 promieniowanie i jonizację powietrza.
Rodzaje zanieczyszczeń
Zanieczyszczenie środowiska — stan środowiska wynikający z wprowadzania do po-
wietrza, wody lub gruntu substancji stałych, ciekłych lub gazowych bądź energii w ta-
kich ilościach i takim składzie, że może to ujemnie wpływać na zdrowie człowieka,
przyrodę ożywioną, klimat, glebę, wodę lub powodować inne niekorzystne zmiany.
Źródła zanieczyszczeń środowiska
Zanieczyszczenie środowiska może być spowodowane przez:
 źródła naturalne (np. wulkany),
 źródła sztuczne (antropogeniczne — spowodowane działalnością człowieka),
które następuje w wyniku niezamierzonej, ale systematycznej działalności czło-
wieka polegającej na ciągłej emisji czynników degradujących środowisko lub jest
następstwem awarii będącej przyczyną nagłego uwolnienia zanieczyszczeń.
Oceny stanu środowiska dokonuje się w odniesieniu do stanu naturalnego bez względu
na to, czy jego zmiany są spowodowane przez substancje lub oddziaływania, dla których
ustalono poziom stężeń dopuszczalnych.
Zanieczyszczenie powietrza
Zanieczyszczenia powietrza są głównymi przyczynami globalnych zagrożeń środowiska.
Najczęściej i najbardziej zanieczyszczają atmosferę:
 dwutlenek węgla,
 dwutlenek siarki,
 tlenki azotu,
 pyły.
Źródła zanieczyszczeń powietrza
Powietrze zanieczyszczają wszystkie substancje gazowe, stałe lub ciekłe znajdujące się
w powietrzu w ilościach większych niż ich średnia zawartość.
Ogólnie zanieczyszczenia powietrza dzieli się na:
 pyłowe,
 gazowe.
Światowa Organizacja Zdrowia definiuje powietrze zanieczyszczone jako takie, którego
skład chemiczny może ujemnie wpłynąć na zdrowie człowieka, roślin i zwierząt, a także

25
na inne elementy środowiska (np. wodę, glebę). Zanieczyszczenia powietrza są najbar-
dziej niebezpieczne ze wszystkich zanieczyszczeń, gdyż są mobilne i mogą skazić na du-
żych obszarach praktycznie wszystkie komponenty środowiska. Człowiek mimo swoich
możliwości technicznych w przypadku zanieczyszczenia powietrza jest bezradny. Można
jedynie czekać, aż zanieczyszczenie opadnie, ulegnie stopniowemu rozrzedzeniu itp.
Źródła zanieczyszczeń powietrza związane z działalnością człowieka to m.in.:
 chemiczna konwersja paliw,
 wydobycie i transport surowców,
 przemysł chemiczny,
 przemysł rafineryjny,
 przemysł metalurgiczny,
 cementownie,
 składowiska surowców i odpadów,
 motoryzacja.
Rosnące zapotrzebowanie na energię uczyniło z procesów spalania główne źródło za-
nieczyszczeń atmosferycznych pochodzenia antropogenicznego.
Naturalne źródła zanieczyszczeń powietrza to:
 wybuchy wulkanów,
 wietrzenie chemiczne skał,
 pożary lasów i stepów,
 wyładowania atmosferyczne,
 pył kosmiczny,
 procesy biologiczne.
Zanieczyszczenia powietrza są wchłaniane przez ludzi głównie w trakcie oddychania.
Przyczyniają się do powstawania schorzeń układu oddechowego, a także zaburzeń re-
produkcji i alergii.
W najbliższym otoczeniu człowieka zanieczyszczenia powietrza powodują korozje me-
tali i materiałów budowlanych.
Zanieczyszczenia powietrza wpływają niekorzystnie również na świat roślinny, zabu-
rzając procesy fotosyntezy, transpiracji i oddychania. Wtórnie powodują skażenie wody
i gleby. W skali globalnej mają wpływ na zmiany klimatyczne.
Zanieczyszczenia powietrza zwiększają także kwasowość wody pitnej. Powoduje to
wzrost zawartości ołowiu, miedzi, cynku, glinu, a nawet kadmu w wodzie dostarczanej
do naszych mieszkań. Zakwaszone wody niszczą instalacje wodociągowe, wypłukując z
niej różne substancje toksyczne.
Skutki zanieczyszczeń powietrza
Kwaśny deszcz — opad atmosferyczny o niskim pH, który:
 zawiera kwas siarkowy, powstały w atmosferze zanieczyszczonej tlenkami siarki
ze spalania zasiarczonego węgla, oraz kwas azotowy, powstały z tlenków azotu,

26
 przyczynia się do zwiększenia śmiertelności niemowląt i osłabienia płuc, powo-
duje zakwaszania rzek i jezior, niszczenie flory i fauny, degradację gleby, niszcze-
nie zabytków i architektury.
Smog — zanieczyszczone powietrze zawierające duże stężenie pyłów i toksycznych ga-
zów, których źródłem jest głównie motoryzacja i przemysł.
Dziura ozonowa — spadek zawartości ozonu (O3) w atmosferze Ziemi na wysokości
15—20 km, głównie w obszarze bieguna południowego, obserwowany od końca lat 80.
Tempo spadku wynosi ok. 3% na rok. Największe znaczenie mają w tym procesie
związki chlorofluorowęglowe (freony), z których uwolniony chlor (pod wpływem
promieniowania ultrafioletowego) atakuje cząsteczki ozonu, prowadząc do uwolnienia
tlenu (O2) oraz tlenku chloru (ClO). Tempo globalnego spadku ozonu stratosferycznego
pod wpływem działalności człowieka (z wyjątkiem Antarktydy), oszacowane na pod-
stawie badań satelitarnych, wynosi 0,4—0,8% na rok w północnych, umiarkowanych
szerokościach geograficznych i mniej niż 0,2% w tropikach. Powłoka ozonowa jest
naturalnym filtrem chroniącym organizmy żywe przed szkodliwym promieniowaniem
ultrafioletowym.
Efekt cieplarniany — zjawisko zachodzące w atmosferze, powodujące wzrost tempera-
tury planety, a w szczególności Ziemi.
Efekt cieplarniany wywołują gazy atmosferyczne, zwane gazami cieplarnianymi, ograni-
czające promieniowanie cieplne powierzchni Ziemi i dolnych warstw atmosfery do prze-
strzeni kosmicznej. Nazwa pochodzi od zjawiska zachodzącego w szklarni — gdy Słońce
oświetla pomieszczenie przykryte szkłem, panuje w nim temperatura wyższa niż na ze-
wnątrz. Na planetach Mars i Wenus także zachodzi efekt cieplarniany.
Termin „efekt cieplarniany” odnosi się do efektu wywołanego przez czynniki naturalne
w atmosferze Ziemi oraz do przypuszczalnych zmian wywołanych przez gazy wyemito-
wane w wyniku działalności człowieka.
Naturalny efekt cieplarniany jest zjawiskiem bardzo korzystnym dla Ziemi, podnosi on
temperaturę o około 15°C (choć podawane są różne wielkości i jego przyczyny). W po-
tocznym rozumieniu ten naturalny efekt jest często pomijany.
W celu oczyszczenia powietrza należy podejmować następujące działania:
 zmiany technologiczne procesów będących źródłem największych zanieczysz-
czeń,
 montowanie skutecznych urządzeń oczyszczających dla źródeł emisji zanieczysz-
czeń (cyklony, filtry workowe, elektrofiltry, skrubery, odpylacze),
 ustalenie prawidłowych kryteriów oceny zanieczyszczeń.
Zanieczyszczenia wody
Zanieczyszczenie wód — niekorzystne zmiany właściwości fizycznych, chemicznych
i bakteriologicznych wody spowodowane wprowadzaniem w nadmiarze:
 substancji nieorganicznych (stałych, płynnych, gazowych),
 substancji organicznych,
 substancji radioaktywnych,
 ciepła,

27
które ograniczają lub uniemożliwiają wykorzystywanie wody do picia i celów gospodar-
czych.
Skład zanieczyszczonych wód
Zanieczyszczenie wód jest spowodowane głównie substancjami chemicznymi,
bakteriami i innymi mikroorganizmami obecnymi w wodach naturalnych w zwiększonej
ilości.
Substancje chemiczne organiczne i nieorganiczne (mineralne) występują w postaci roz-
tworów, roztworów koloidalnych i zawiesin.
Skład chemiczny zanieczyszczeń jest kształtowany czynnikami naturalnymi, np. rozkła-
daniem się substancji z gleb i skał, rozwojem i obumieraniem organizmów wodnych
oraz czynnikami antropogenicznymi.
Większość antropogenicznych zanieczyszczeń wód działa toksycznie na organizmy
wodne. Zanieczyszczenia bardzo trwałe w środowisku wodnym i bardzo trudno ulega-
jące chemicznym i biochemicznym procesom rozkładu nazywa się substancjami refak-
cyjnymi.
Źródła zanieczyszczeń wody to m.in.:
 ścieki — główne źródło zanieczyszczeń wody,
 transport wodny i lądowy,
 stosowanie pestycydów i nawozów sztucznych,
 odpady komunalne i przemysłowe,
 zjawisko eutrofizacji.
Obieg wody w przyrodzie został zakłócony przez takie działania człowieka, jak:
 wycinanie lasów,
 monokultura rolnictwa,
 niewłaściwe i nadmierne zabiegi rolnicze,
 urbanizacja.
Eutrofizacja — proces wzbogacania zbiorników wodnych w substancje pokarmowe
skutkujący wzrostem żyzności wód.
Normalnie jest to proces powolny, ale został on mocno przyśpieszony w wyniku działań
człowieka, takich jak zrzuty ścieków przemysłowych i komunalnych oraz w wyniku in-
tensyfikacji rolnictwa. W szczególnie drastycznych przypadkach, np. przy zrzucaniu do
jezior surowych ścieków komunalnych czy gnojówki, dochodzi do osiągnięcia przez
zbiornik stanów niespotykanych w naturze. Następuje wtedy niemal całkowity zanik
organizmów wyższych poza cienką, kilkudziesięciocentymetrową warstwą wody styka-
jącą się z atmosferą.
Podział zanieczyszczeń wody
Ze względu na pochodzenie zanieczyszczenia wody dzielimy na:
 naturalne — takie, które pochodzą z domieszek zawartych w wodach
powierzchniowych i podziemnych, np. zasolenie, zanieczyszczenie związkami że-
laza,
 sztuczne — inaczej antropogeniczne, czyli związane z działalnością człowieka, np.
pochodzące ze ścieków, spływy z terenów rolniczych, składowisk odpadów ko-
munalnych.

28
Zanieczyszczenia sztuczne możemy podzielić na dwie grupy:
 biologiczne (bakterie, wirusy, grzyby, glony),
 chemiczne (oleje, benzyna, smary, ropa, nawozy sztuczne, pestycydy, kwasy, za-
sady).
Ze względu na stopień szkodliwości zanieczyszczenia wody dzielimy na:
 bezpośrednio szkodliwe — fenole (gazownie, koksownie), kwas
cyjanowodorowy (gazownie), kwas siarkowy i siarczany, kwaśny deszcz (fabryki
nawozów sztucznych, celulozownie, fabryki włókien sztucznych),
 pośrednio szkodliwe — takie, które prowadzą do zmniejszenia ilości tlenu w wo-
dzie poniżej poziomu niezbędnego do utrzymania przy życiu organizmów wod-
nych.
Ze względu na trwałości zanieczyszczeń zanieczyszczenia wody dzielimy na:
 rozkładalne — zawierające substancje organiczne, potencjalnie trujące, lecz
podlegające przemianom chemicznym do prostych związków nieorganicznych
przy udziale bakterii (ścieki domowe),
 nierozkładalne — zawierające substancje nieulegające większym przemianom
chemicznym i nieatakowane przez drobnoustroje (sole metale ciężkich),
 trwałe — zawierające substancje ulegające rozkładowi biologicznemu w niewiel-
kim stopniu i pozostające w środowisku w niezmiennej formie przez długi okres
czasu (pestycydy, fenole, produkty destylacji ropy naftowej).
Ze względu na źródło zanieczyszczenia wody dzielimy na:
 źródła punktowe — ścieki odprowadzane w zorganizowany sposób systemami
kanalizacyjnymi, pochodzące głównie z zakładów przemysłowych i z aglomeracji
miejskich,
 zanieczyszczenia powierzchniowe lub obszarowe — zanieczyszczenia
spłukiwane opadami atmosferycznymi z terenów zurbanizowanych,
nieposiadających systemów kanalizacyjnych oraz z obszarów rolnych i leśnych,
 zanieczyszczenia ze źródeł liniowych lub pasmowych — zanieczyszczenia
pochodzenia komunikacyjnego, wytwarzane przez środki transportu i spłuki-
wane z powierzchni dróg lub torfowisk oraz pochodzące z rurociągów,
gazociągów, kanałów ściekowych, osadowych.
Oczyszczanie ścieków
Oczyszczanie ścieków to usuwanie ze ścieków zawartych w nich zanieczyszczeń w celu
zminimalizowania ich szkodliwego oddziaływania na wody powierzchniowe lub grunty.
Do oczyszczania ścieków wykorzystuje się:
 procesy fizyczne — cedzenie, sedymentacja, flotacja oraz filtracja są wykorzysty-
wane do usuwania ze ścieków stałych zanieczyszczeń,
 procesy biologiczne — wynikające z działalności życiowej mikroorganizmów,
m.in. bakterii, a także glonów i roślin, są wykorzystywane do usuwania
koloidalnych
i rozpuszczonych zanieczyszczeń organicznych i nieorganicznych ze ścieków oraz

29
przetwarzania osadów ściekowych w formę dogodną do ostatecznego ich zago-
spodarowania,
 procesy chemiczne — są wykorzystywane do oczyszczenia ścieków przemysło-
wych, a także do usuwania ze ścieków bytowo-gospodarczych związków biogen-
nych.
Oczyszczalnia ścieków to zespół urządzeń i obiektów służących oczyszczaniu ścieków.
W dużych oczyszczalniach ścieków, obsługujących centralne systemy kanalizacyjne, naj-
częściej stosowane są rozwiązania, w których poszczególne procesy oczyszczania pro-
wadzone są w wydzielonych urządzeniach.
Zanieczyszczenie gleby
Zanieczyszczeniami gleb i gruntów są wszelkie związki chemiczne i pierwiastki
promieniotwórcze, a także mikroorganizmy, które występują w glebach w zwiększonych
ilościach.
Źródła zanieczyszczeń gleby to m.in.:
 stałe i ciekłe odpady przemysłowe i komunalne,
 gazy i pyły emitowane z zakładów przemysłowych (zakładów chemicznych,
petrochemicznych, cementowni, hut, elektrowni itp.),
 gazy wydechowe z silników spalinowych,
 substancje stosowane w rolnictwie (nawozy sztuczne, środki ochrony roślin).
Skutki zanieczyszczeń gleby to:
 zmiana gleby pod względem chemicznym, fizycznym i biologicznym,
 obniżenie urodzajności, czyli zmniejszenie plonów i obniżenie ich jakości,
 zakłócenie przebiegu wegetacji roślin,
 niszczenie walorów ekologicznych i estetycznych szaty roślinnej,
 powodowanie korozji fundamentów budynków i konstrukcji inżynierskich, np.
rurociągów.
Zanieczyszczenia gleb mogą ulegać depozycji do środowiska wodnego na skutek wymy-
wania szkodliwych substancji. Powodują tym samym zanieczyszczenie wód.
Normy emisji spalin
Spaliny, gazy spalinowe to gazowy efekt procesu spalania paliwa. Do spalin zalicza się
wszystkie substancje, które podczas procesu spalania znajdowały się w postaci gazowej,
niezależnie od tego, w jakim stanie skupienia będą one później, po ochłodzeniu się w
atmosferze.
Do spalin zalicza się również drobne cząstki ciekłe (mgła) powstałe w wyniku skrople-
nia par w chłodnącym gazie spalinowym, jak również drobne cząstki stałe (dym) utwo-
rzone w wyniku krzepnięcia roztopionych kropel mgły, sublimacji lub też wytrącone
bezpośrednio z reakcji chemicznych.
Gazy spalinowe nie pozostają bez wpływu na środowisko naturalne, a część ich składni-
ków jest wręcz toksyczna. W skład spalin paliw stosowanych w silnikach spalinowych
wchodzi cały szereg związków chemicznych, których emisja jest kontrolowana przez
normy.
EURO (I, II, III, IV, V lub VI) to europejskie standardy emisji spalin — normy dopusz-
czalnych emisji spalin w nowych samochodach sprzedawanych w Unii Europejskiej.

30
Standardy te zostały opracowane w serii Dyrektyw Europejskich, które sukcesywnie
zwiększały swoją restrykcyjność.
Nowe pojazdy niespełniające wymogów emisji nie mogą być sprzedawane na terenie UE,
ale najnowsze standardy nie dotyczą pojazdów, które już jeżdżą po europejskich dro-
gach. Nowe modele muszą spełniać obecnie obowiązujące lub planowane standardy.
Utylizacja
Utylizacja jest to przygotowanie do powtórnego wykorzystania (potocznie także znisz-
czenie) surowców odpadowych lub materiałów, które straciły wartość użytkową, np.
makulatury w papiernictwie, złomu w hutnictwie, fekaliów do nawożenia.
Najczęstszym sposobem utylizacji jest spalanie. Czasem piece utylizacyjne są wykorzy-
stywane do podgrzewania wody ogrzewającej okoliczne osiedla.
Utylizacja to także określenie procesu przerobu padliny i wszelkiego rodzaju ubocznych
produktów przemysłu mięsnego i rybnego na mączki pastewne (mięsno-kostna, z krwi,
kostna, rybna, keratynowa, precypitat paszowy, susz z krwi), tłuszcze techniczne, żela-
tynę, kleje itp..
W ostatnich latach termin utylizacja stosowany jest również w znaczeniu przygotowy-
wania do powtórnego wykorzystania lub zniszczenia m.in. sprzętu elektronicznego,
stolarki budowlanej, sprzętu biurowego itp.
Recykling
Recykling (ang. recycling) to jedna z kompleksowych metod ochrony środowiska
naturalnego. Jej celem jest ograniczenie zużycia surowców naturalnych oraz zmniejsze-
nie ilości odpadów.
Według ustawy o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 roku (Dz. U. z 2001 r. Nr 62, poz.
628) pod pojęciem recyklingu „rozumie się taki odzysk, który polega na powtórnym
przetwarzaniu substancji lub materiałów zawartych w odpadach w procesie produkcyj-
nym w celu uzyskania substancji lub materiału o przeznaczeniu pierwotnym lub
o innym przeznaczeniu, w tym też recykling organiczny, z wyjątkiem odzysku energii”.
Zasadą recyklingu jest maksymalizacja ponownego wykorzystania tych samych mate-
riałów, z uwzględnieniem minimalizacji nakładów na ich przetworzenie, przez co chro-
nione są surowce naturalne, które służą do ich wytworzenia, oraz surowce służące do
ich późniejszego przetworzenia.

31
Recykling odbywa się w dwóch obszarach:
 produkowania dóbr,
 późniejszego powstawania z nich odpadów.
Recykling wymusza odpowiednie postawy producentów dóbr, które sprzyjają produkcji
materiałów jak najbardziej odzyskiwanych, oraz zakłada wykształcenie odpowiednich
zachowań u odbiorców tych dóbr.
Recykling jest systemem organizacji obiegu materiałów, które mogą być wielokrotnie
przetwarzane.
W skład systemu recyklingu wchodzą następujące elementy:
 właściwa polityka ustawodawcza państwa sprzyjająca recyklingowi,
 rozwój technologii przetwarzania odpadów, przede wszystkim w celu
wykorzystania jak największej ich części,
 projektowanie dóbr z możliwie najszerszym wykorzystaniem w nich materiałów
podatnych na recykling,
 projektowanie dóbr możliwie jednorodnych materiałowo, co upraszcza ich
późniejszy demontaż i segregację odpadów,
 projektowanie dóbr będących połączeniem różnych materiałów w taki sposób,
aby ich późniejsze rozdzielenie na elementy zbudowane z jednorodnych mate-
riałów było maksymalnie ułatwione,
 projektowanie dóbr w taki sposób, aby jak najwięcej ich części składowych nada-
wało się do powtórnego wykorzystania bez przetwarzania lub przy minimalnych
nakładach na doprowadzenie do postaci pełnowartościowej,
 system oznaczania zarówno opakowań produktów, jak i elementów składowych
tych produktów w celu ułatwienia rozpoznawania i segregacji odpadów,
 edukacja proekologiczna społeczeństwa oraz promowanie i organizacja zacho-
wań proekologicznych,
 logistyka sortowania, gromadzenia i odbioru zużytych dóbr oraz ich elementów
składowych,
 przetwarzanie (uprzednio przygotowanych) odpadów i odzyskiwanie z nich
surowców.
Polipropylen
Kody recyklingu tworzyw sztucznych
Kody recyklingowe zostały wprowadzone w celu uproszczenia recyklingu tworzyw
sztucznych przez Society of the Plastics Industry Inc. (USA) w 1988 r.
Pierwotnie recykling został zaprojektowany dla tworzyw sztucznych stosowanych
w naczyniach i opakowaniach użytkowanych w gospodarstwach domowych.
Następnie system kodów recyklingowych został rozszerzony na inne tworzywa, a także
na metale.

32
Symbole kodów recyklingowych ułatwiają sortowanie odpadów w sortowniach. Dodat-
kowo informują też konsumentów, z jakim tworzywem mają do czynienia.
Kody zawierają trzy strzałki, tworzące trójkąt, z grotami skierowanymi zgodnie z ru-
chem wskazówek zegara. Wewnątrz trójkąta znajduje się liczba oznaczająca kod two-
rzywa, a pod trójkątem umieszczany jest skrót literowy pochodzący od angielskiej
nazwy głównego polimeru wchodzącego w skład oznakowanego tworzywa.
Biodegradacja
Biodegradacja to biochemiczny rozkład związków organicznych pod wpływem natural-
nych czynników, takich jak: światło słoneczne, tlen zawarty w powietrzu, woda i dzia-
łalność organizmów żywych (np. bakterii), na prostsze składniki chemiczne.
 Biodegradacja ma duże znaczenie w zachowaniu środowiska naturalnego, ponie-
waż zmniejsza stopień jego zanieczyszczenia przez produkty wytwarzane przez
człowieka. Obecnie zastępuje się trwałe tworzywa sztuczne i detergenty odpo-
wiednikami, które ulegają biodegradacji.
 Biodegradowalność jest to zdolność materiałów wytworzonych przez człowieka
do ulegania procesowi biodegradacji. Na ogół zdolność do biodegradacji jest po-
żądaną cechą materiałów, gdyż dzięki temu materiały te w mniejszym stopniu
zanieczyszczają środowisko.
 Materiały biodegradowalne gdy przyjmą formę śmieci, stopniowo rozkładają się
w środowisku i dzięki temu nie zalegają przez wiele lat. Biodegradowalne mate-
riały można też świadomie poddawać procesowi przyspieszonej biodegradacji, co
nazywa się ich kompostowaniem.
 Rozkładowi ulegać może nawet 95% substancji szkodliwych. Biodegradację
wykorzystuje się w biologicznych oczyszczalniach ścieków. Konieczna jest do
tego odpowiednia temperatura oraz brak substancji toksycznych dla mikroorga-
nizmów (np. detergentów czy pestycydów) w ściekach.
Ekologiczne źródła energii i ich wykorzystanie
Aby współczesny świat funkcjonował, by pracowały wszystkie maszyny i fabryki,
a człowiek mógł wygodnie i spokojnie żyć, potrzeba ogromnych ilości energii.
Większość tej energii dostarczają surowce energetyczne: ropa naftowa, gaz ziemny i wę-
giel.
Wykorzystanie paliw kopalnianych do produkcji energii elektrycznej powoduje zanie-
czyszczenia i przynosi wiele niebezpieczeństw dla człowieka i jego środowiska.
Głównym powodem inwestowania w odnawialne źródła energii, takie jak:
 woda,
 wiatr,
 słońce,
 energia geotermiczna,
 biogaz,
jest ich znikomy wpływ na środowisko naturalne. Pod tym względem wydają się ideal-
nym źródłem energii.
Pomimo niewątpliwych zalet odnawialne źródła energii w najbliższej przyszłości nie
osiągną znacznego udziału w ogólnym bilansie energetycznym. Technologie pozyskiwa-

33
nia energii słońca, wiatru i innych odnawialnych źródeł będą jedynie uzupełnieniem
energetyki konwencjonalnej, opartej na paliwach kopalnych. Ich udział będzie wzrastał,
ale nie przekroczy kilkunastu procent w całkowitej strukturze zużycia energii. Wadą jest
stosunkowo wysoki stosunek poniesionych kosztów do uzyskanej mocy.
Obowiązki pracodawcy w zakresie ochrony środowiska
Regulacji ekologicznych jest nie mniej niż podatkowych, jednak niewielu przedsiębior-
ców zdaje sobie sprawę, że podlegają oni wymogom ochrony środowiska.
Nawet właściciele niewielkich firm mają do wypełnienia szereg obowiązków. Wystarczy
używać samochodu lub wytwarzać nieco odpadów, aby mieć obowiązki wynikające
z przepisów ochrony środowiska.
Większość obowiązków jest zapisanych w ustawie „Prawo ochrony środowiska”.
Podmiotem korzystającym ze środowiska jest:
 przedsiębiorca w rozumieniu ustawy „Prawo działalności gospodarczej”,
 osoba prowadząca działalność wytwórczą w rolnictwie w zakresie upraw rol-
nych, chowu lub hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa i ry-
bactwa śródlądowego,
 osoby wykonujące zawód medyczny w ramach indywidualnej praktyki lub
indywidualnej specjalistycznej praktyki,
 jednostka organizacyjna niebędąca przedsiębiorcą,
 osoba fizyczna korzystająca ze środowiska w zakresie, w jakim takie korzystanie
wymaga pozwolenia.
Każdy pracodawca ma obowiązek posiadać pozwolenia na:
 wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza,
 wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi,
 wytwarzanie odpadów.
Pracodawca może otrzymać pozwolenie od organu ochrony środowiska:
 zintegrowane,
 na wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza,
 wodno-prawne na wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi,
 na wytwarzanie odpadów.
Zezwolenie na zbieranie i transport odpadów
W celu zbierania i transportu odpadów pracodawca musi uzyskać zezwolenie. Aby je
otrzymać, podmiot musi złożyć wniosek do starosty o wydanie zezwolenia na prowa-
dzenie działalności w zakresie zbierania i transportu odpadów — zmusza do tego
ustawa o odpadach — art. 28.
 Wytwórca odpadów, który prowadzi działalność w zakresie odzysku,
unieszkodliwiania, zbierania lub transportu odpadów, jest zwolniony z obo-
wiązku uzyskania zezwolenia na prowadzenie tej działalności, jeżeli posiada
pozwolenie na wytwarzanie odpadów lub decyzję zatwierdzającą program go-
spodarki odpadami niebezpiecznymi.
 Posiadacz odpadów, który łącznie prowadzi działalność w zakresie odzysku lub
unieszkodliwiania odpadów oraz zbierania lub transportu odpadów, jest zwol-
niony z obowiązku uzyskania zezwolenia na prowadzenie działalności w zakresie
zbierania lub transportu odpadów.

34
Obowiązek prowadzenia ewidencji przez pracodawcę
Każdy pracodawca ma obowiązek prowadzić aktualizowaną co pół roku ewidencję za-
wierającą:
 informacje o ilości i rodzajach gazów lub pyłów wprowadzanych do powietrza
oraz dane, na podstawie których określono te ilości,
 informacje o ilości i jakości pobranej wody powierzchniowej i podziemnej,
 informacje o ilości, stanie i składzie ścieków wprowadzanych do wód lub do
ziemi,
 informacje o wielkości, rodzaju i sposobie zagospodarowania terenu, z którego
odprowadzane są ścieki.
Obowiązki pracodawcy w zakresie ewidencji odpadów
Obowiązki pracodawcy w zakresie ewidencji odpadów określa „Ustawa o odpadach”.
Posiadacz odpadów ma obowiązek prowadzenia ich ilościowej i jakościowej ewidencji
zgodnie z przyjętym katalogiem odpadów i listą odpadów niebezpiecznych.
Obowiązek prowadzenia ewidencji odpadów nie dotyczy wytwórców odpadów komu-
nalnych.
Obowiązek prowadzenia ewidencji odpadów nie dotyczy osób fizycznych i jedno-
stek organizacyjnych niebędących przedsiębiorcami, które wykorzystują odpady na
własne potrzeby.
Ewidencję odpadów prowadzi się z zastosowaniem następujących dokumentów ewi-
dencji odpadów:
1. Karta ewidencji odpadu prowadzona dla każdego rodzaju odpadu odrębnie.
2. Karta przekazania odpadu.
Minister właściwy do spraw środowiska, kierując się stopniem szkodliwości odpa-
dów oraz potrzebą wprowadzenia ułatwień dla małych i średnich przedsiębior-
ców, określa w drodze rozporządzenia rodzaje odpadów lub ich ilości, dla których
nie ma obowiązku prowadzenia ewidencji odpadów oraz kategorie małych i śred-
nich przedsiębiorców, które mogą prowadzić uproszczoną ewidencję odpadów.
Minister właściwy do spraw środowiska określa, w drodze rozporządzenia,
wzory dokumentów stosowanych na potrzeby ewidencji odpadów z wyodrębnie-
niem ewidencji komunalnych osadów ściekowych oraz ewidencji zużytego sprzętu elek-
trycznego i elektronicznego.
Obowiązki pracodawców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz
dotyczące opłaty produktowej i opłaty depozytowej
Pracodawcy mają określone obowiązki przy wprowadzaniu na terytorium kraju produk-
tów w opakowaniach. Obowiązki te to m.in. uiszczenie opłaty produktowej oraz opłaty
depozytowej.
Przepisy te stosuje się również do przedsiębiorcy, który pakuje produkty wytworzone
przez innego przedsiębiorcę i wprowadza je na rynek krajowy.
W przypadku gdy produkt lub produkt w opakowaniu jest wprowadzany na rynek kra-
jowy przez przedsiębiorcę niebędącego wytwórcą produktu lub produktu w opakowa-
niu, lecz który zlecił wytworzenie tego produktu lub produktu w opakowaniu oraz

35
którego oznaczenie zostało umieszczone na produkcie lub produkcie w opakowaniu,
obowiązki określone w ustawie obciążają tego przedsiębiorcę.
Opisany obowiązek dotyczy następujących opakowań:
 opakowania z tworzyw sztucznych,
 opakowania z aluminium,
 opakowania ze stali, w tym z blachy stalowej,
 opakowania z papieru i tektury,
 opakowania ze szkła gospodarczego, poza ampułkami,
 opakowania z drewna
oraz produktów takich, jak:
 akumulatory,
 ogniwa i baterie galwaniczne oraz ich części,
 oleje smarowe,
 lampy wyładowcze, z wyłączeniem świetlówek kompaktowych,
 opony pneumatyczne z gumy.
Obowiązki pracodawców związane ze zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym
określa „Ustawa o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym”.
Ustawa ta określa:
 wymagania, jakie powinien spełniać sprzęt elektryczny i elektroniczny,
 zasady postępowania ze zużytym sprzętem w sposób zapewniający ochronę
zdrowia i życia ludzi oraz ochronę środowiska zgodnie z zasadą zrównoważo-
nego rozwoju. Ma to na celu ograniczenie ilości odpadów powstałych ze sprzętu
oraz zapewnienie odpowiedniego poziomu zbierania, odzysku i recyklingu zuży-
tego sprzętu.
Jeżeli pewne kwestie dotyczące zużytego sprzętu elektrycznego lub elektronicznego nie
są uregulowane w ustawie, stosuje się do nich przepisy o odpadach.
Kontrole i kary
Instytucją uprawnioną do kontroli pracodawców w zakresie wypełniania przez nich ob-
owiązków związanych z ochroną środowiska jest Wojewódzki Inspektor Ochrony Śro-
dowiska. Wynikiem kontroli może być stwierdzenie przekroczenia lub naruszenia
przepisów.
Administracyjne kary pieniężne wymierza, w drodze decyzji, Wojewódzki Inspektor
Ochrony Środowiska za:
1. przekroczenie określonych w pozwoleniach ilości lub rodzaju gazów bądź pyłów
wprowadzanych do powietrza,
2. przekroczenie określonych w pozwoleniach warunków dotyczących ilości ścieków,
ich stanu, składu, minimalnej procentowej redukcji stężeń substancji w ściekach
oraz masy substancji w odprowadzanych ściekach przypadającej na jednostkę
masy wykorzystanego surowca, materiału, paliwa lub wytworzonego produktu,
3. przekroczenie określonej w pozwoleniach na pobór wód ilości pobranej wody,
4. naruszenie warunków decyzji zatwierdzającej instrukcję eksploatacji składowi-
ska odpadów albo określającej miejsce i sposób magazynowania odpa-
dów, wymaganych przepisami ustawy o odpadach co do rodzaju i sposobów
składowania lub magazynowania odpadów,

36
5. przekroczenie poziomów hałasu określonych w decyzji o dopuszczalnym poziomie
hałasu.
Inspekcja ochrony środowiska może skontrolować niemal każdą firmę. Wcześniej musi
poinformować o zamiarze sprawdzenia przedsiębiorstwa, co pozwala dobrze przygoto-
wać się do wizyty.
Przedsiębiorstwo otrzymuje zawiadomienie o kontroli listownie lub doręczane jest ono
osobiście przez pracownika wojewódzkiego inspektoratu ochrony środowiska. Kontrola
nie może być wszczęta przed upływem siedmiu dni lub po upływie 30 dni od dnia dorę-
czenia zawiadomienia. Może trwać 28 dni.
Karę wymierza się w wysokości:
1. 10-krotnej wielkości jednostkowej stawki opłat:
 za wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza,
 za pobór wód,
2. 0,1 jednostkowej stawki opłaty za każdą dobę:
 za umieszczenie odpadów na składowisku, za składowanie odpadów z narusze-
niem warunków dotyczących rodzaju i sposobów składowania odpadów, okre-
ślonych w decyzji zatwierdzającej instrukcję eksploatacji składowiska,
 za magazynowanie odpadów z naruszeniem decyzji określającej miejsce i sposób
magazynowania odpadów.
Odpowiedzialności za usuwanie drzew i krzewów bez wymaganego zezwolenia
Drzewa i krzewy są częścią składową nieruchomości, na której się znajdują. Stanowią
więc przedmiot własności właściciela nieruchomości. Nie oznacza to jednak, iż właści-
ciel ma pełną swobodę w dysponowaniu nimi.
Usunięcie drzew i krzewów z terenu nieruchomości może nastąpić za zezwoleniem
wójta, burmistrza albo prezydenta miasta.
Organ ten może uzależnić udzielenie zezwolenia od przesadzenia drzew lub krzewów
we wskazane przez niego miejsce, jeżeli takie przesadzenie jest możliwe, albo od zastą-
pienia drzew lub krzewów przewidzianych do usunięcia innymi drzewami lub krze-
wami. W przypadku drzew lub krzewów z terenu nieruchomości wpisanej do rejestru
zabytków zezwolenie takie wydaje wojewódzki konserwator zabytków.
Powyższe zezwolenia nie dotyczą m.in.:
 drzew i krzewów owocowych,
 drzew i krzewów sadzonych na plantacjach,
 drzew i krzewów, których wiek nie przekracza 5 lat.
Kary pieniężne
Jeśli usunięcia drzew lub krzewów dokonano bez wymaganego zezwolenia, wójt gminy
(burmistrz, prezydent miasta) ma obowiązek wydać decyzję o nałożeniu na osobę fi-
zyczną bądź na jednostkę organizacyjną (przedsiębiorców) kary pieniężnej za narusze-
nie wymagań ochrony środowiska.
Ustawa o ochronie przyrody przewiduje srogie kary nie tylko za nielegalne wycięcie
drzewa. Zapłacić trzeba także za:

37
 zniszczenie zieleni, drzew lub krzewów spowodowane niewłaściwym
wykonywaniem robót ziemnych albo nieodpowiednim wykorzystaniem sprzętu
mechanicznego lub urządzeń technicznych,
 zastosowanie środków chemicznych, które zaszkodziły roślinności,
 usuwanie drzew lub krzewów bez wymaganego zezwolenia,
 zniszczenie spowodowane niewłaściwą pielęgnacją terenów zieleni, zadrzewień,
drzew lub krzewów.
Za zniszczenie drzew czy krzewów trzeba zapłacić karę w wysokości równej trzykrotnej
opłacie za ich usunięcie.
4. Pojęcia związane z ergonomią
Elementy wiedzy o człowieku i pracy
 Wykonywanie pracy przez człowieka wymaga wiadomości teoretycznych
i umiejętności praktycznych związanych z konkretnym obszarem zawodowym.
 Do równie ważnych i podstawowych należą wiadomości o funkcjonowaniu organi-
zmu człowieka, wszystkich procesach zachodzących w organizmie ludzkim oraz
przede wszystkim o warunkach utrzymania jak najlepszej kondycji fizycznej i psy-
chicznej, czyli dobrego stanu zdrowia.
 Środowisko, w którym człowiek żyje i pracuje, wpływa na niego przez różnorodne
bodźce. Organizm człowieka odbiera je za pośrednictwem układu nerwowego,
a następnie odpowiada na nie różnymi reakcjami przystosowawczymi.
 Stan zdrowia człowieka można określić jako stan względniej równowagi organizmu
reagującego na zmienne bodźce środowiska zewnętrznego.
Warunki zewnętrzne działające na człowieka mogą być:
 naturalne,
 sztuczne.
Przykładem działania warunków naturalnych są np. czynniki pogodowo-klimatyczne.
Czynniki te wpływają na zdrowie człowieka, ich działanie może być kompleksowe lub
doraźne, może trwać krótko lub długo.
Różne typy klimatu wpływają w różny sposób na zdrowie człowieka. Czynniki pogo-
dowo-klimatyczne sprzyjają pojawieniu się przeziębień, angin, nieżytów nosa, stanów
zapalnych, zapalenia oskrzeli, zapalenia płuc oraz dolnych dróg oddechowych, stanów
zapalnych dróg moczowych, a także mogą wywołać omdlenia w gorące dni, oparzenia
pierwszego lub drugiego stopnia, wzrost ciśnienia tętniczego krwi w zależności od poło-
żenia geograficznego, zmiany zakrzepowe żył w przypadku oziębienia lub przemęczenia
kończyn.
Warunki sztuczne to takie, które człowiek sam sobie stwarza w celu ułatwienia lub
uprzyjemnienia życia, bądź takie, które są związane z określonymi dziedzinami działal-
ności człowieka jak np. produkcja. Rola i znaczenie sztucznych warunków szczególnie
w środowisku pracy człowieka stale wzrasta.
Środowisko pracy człowieka

38
Środowisko pracy człowieka to ogół elementów, warunków i czynników wpływających
na organizm człowieka w trakcie wykonywania przez niego określonego rodzaju pracy
lub zawodu.
Środowisko pracy (inaczej: otoczenie pracy) tworzy zespół czynników materialnych
i społecznych, z którymi styka się pracownik podczas wykonywanej pracy. Istotne jest
określenie czynników mogących powodować zagrożenie dla zdrowia, a nawet życia pra-
cownika.
Warunki pracy obejmują:
 higienę pracy (środki czystości, urządzenia sanitarne itp.),
 eliminowanie warunków szkodliwych i uciążliwych dla zdrowia i życia,
 kształtowanie środowiska pracy,
 zapobieganie wypadkom przy pracy, w tym środki ochrony, szkolenia itp.,
 działalność bytową lub socjalno-bytową (dopłaty do obiadów, posiłki regenera-
cyjne itd.).
Wpływ środowiska pracy na człowieka można podzielić na dwie zasadnicze grupy:
 oddziaływanie na poszczególne narządy i układy, np. na wzrok, słuch czy dotyk,
na układ mięśniowy czy układ krążenia.
 oddziaływanie ogólne na ustrój człowieka, np. hałas oddziałuje nie tylko na organ
słuchu, lecz także na ośrodkowy układ nerwowy i układ wegetatywny (autono-
miczny).
Wpływ warunków materialnego środowiska odbija się zarówno na wydajności i jakości
pracy, jak i na stanie zdrowia pracowników, przy czym niejednokrotnie oddziaływanie
ogólne jest istotniejsze od oddziaływania na poszczególne narządy oraz układy organi-
zmu człowieka.
Do czynników środowiska pracy zaliczamy trzy podstawowe grupy:
 Czynniki fizyczne.
Do czynników fizycznych zaliczamy oświetlenie, hałas, mikroklimat (tj.: temperaturę
otoczenia, ruch i wilgotność powietrza, promieniowanie cieplne podczerwone płasz-
czyzn i przedmiotów), drgania i wstrząsy, promieniowanie jonizujące i elekromagne-
tyczne (fale radiowe i radarowe) oraz pyły. Wszystkie te czynniki z wyjątkiem pyłów,
których wpływem na organizm zajmuje się głównie higiena pracy, są przedmiotem bez-
pośredniego zainteresowania ergonomii.
 Czynniki chemiczne.
Czynniki chemiczne obejmują gazy, rozpuszczalniki przemysłowe, materiały pędne,
smary, polimery syntetyczne itp. Substancje te mogą spowodować zatrucia i inne zacho-
rowania. Ich negatywne oddziaływanie na organizm to domena patologii przemysłowej.
 Czynniki biologiczne.
Czynniki biologiczne, szkodliwe w środowisku zawodowym i pozazawodowym, są po-
wszechne i często prowadzą do wystąpienia wielu niekorzystnych skutków zdrowot-
nych, poczynając od prostych podrażnień i dolegliwości, przez reakcje alergiczne, aż do
wystąpienia infekcji, chorób zakaźnych i reakcji toksycznych.

39
Zasady eliminacji zagrożeń
Likwidacja lub ograniczenie oddziaływania czynników niebezpiecznych, szkodliwych
i uciążliwych na pracownika to podstawowy obowiązek pracodawcy.
Podstawowe zasady likwidacji lub ograniczenia wpływu czynników niebezpiecznych,
szkodliwych i uciążliwych na pracownika to:
1. Eliminacja źródeł czynników niebezpiecznych i szkodliwych przez:
 dobór nieszkodliwych surowców (lub zastępowanie bardziej szkodli-
wych mniej szkodliwymi surowcami), półfabrykatów,
 dobór procesów technologicznych oraz maszyn i urządzeń niestwarzają-
cych zagrożeń czynnikami fizycznymi, chemicznymi i biologicznymi,
 unieszkodliwianie odpadów.
2. Ograniczenie oddziaływania tych czynników poprzez odsunięcie człowieka
z obszaru ich oddziaływania przez:
 zastąpienie człowieka przez roboty,
 mechanizację, automatyzację (zdalne sterowanie i obserwowanie pro-
cesu),
 optymalne rozmieszczenie lub wydzielenie uciążliwych urządzeń,
 zapewnienie właściwego transportu surowców, półfabrykatów, wyro-
bów oraz odpadów,
 stosowanie sygnalizatorów stanów niebezpiecznych lub uniemożliwie-
nie wejścia człowieka w strefę zagrożenia.
3. Ograniczenie oddziaływania na człowieka czynników niebezpiecznych
i szkodliwych przez osłonięcie strefy narażenia:
 stosowanie odpowiednich kubatur budynków, materiałów dźwiękoizola-
cyjnych,
 hermetyzację procesów produkcyjnych przed wydostawaniem się do
otoczenia gazów, par, cieczy i ciał stałych (pyłów),
 stosowanie zbiorowych środków ochronnych w pomieszczeniach oraz
na stanowiskach pracy (osłony, ekrany, wentylacja, klimatyzacja).
4. Ograniczenie wpływu czynników przez zastosowanie ochron osobistych:
 dobór i właściwe stosowanie ochron osobistych w zależności od istnieją-
cych zagrożeń,
 odpowiednie przechowywanie i konserwację ochron osobistych,
 właściwe zasady przydziału ochron osobistych,
 stosowanie znaków nakazu stosowania ochron osobistych.
5. Ograniczenie zagrożenia człowieka przez właściwy dobór pracowników
i organizację pracy oraz oddziaływanie na bezpieczne zachowania pracowni-
ków:

40
 przestrzeganie przeciwwskazań zdrowotnych do zatrudnienia na danym
stanowisku pracy,
 przestrzeganie obowiązku zatrudniania pracowników o właściwych
kwalifikacjach zawodowych,
 dobór psychologiczny,
 działania organizacyjne (przerwy w pracy, rotacja, skrócony czas pracy),
 szkolenia, system kar i nagród, wpływ kierownictwa na bezpieczne
zachowanie pracowników,
 ostrzeganie o zagrożeniach i zakresie wykonywania pewnych czynności
(sygnały bezpieczeństwa, znaki i barwy bezpieczeństwa).
Rodzaje pracy człowieka
Istnieje tradycyjny podział pracy człowieka na:
 pracę fizyczną,
 pracę umysłową.
Jest to podział, jakiego najczęściej używamy w życiu codziennym, lecz jest on nie do
końca słuszny.
W skład każdej pracy człowieka wchodzą zarówno elementy wymagające wysiłku umy-
słowego, jak i fizycznego. Przy wykonywaniu każdej czynności biorą udział mięśnie,
układ nerwowy i psychika człowieka.
Używając tradycyjnego podziału pracy należałoby mówić o:
 pracy z przewagą wysiłku umysłowego,
 pracy z przewagą wysiłku fizycznego.
Na ten podział pracy wpływ mają coraz większa mechanizacja i automatyzacja pracy.
Mechanizacja to zastępowanie pracy ręcznej przez pracę maszyn, jest to proces wpro-
wadzania maszyn i urządzeń mechanicznych. Mechanizacja nie eliminuje pracy ręcznej,
lecz jedynie ją ogranicza.
Automatyzacja to znaczne ograniczanie lub zastępowanie ludzkiej pracy fizycznej i umy-
słowej przez pracę maszyn działających na zasadzie samoregulacji i wykonujących okre-
ślone czynności bez udziału człowieka. Jest to również zastosowanie maszyn do pracy
niemożliwej do wykonania przez ludzi ze względu na występujące zagrożenia dla ich
życia i zdrowia.
Rodzaje obciążenia pracą
Każda praca stanowi dla wykonującego ją człowieka źródło obciążenia biologicznego,
wpływa bowiem na zmiany czynnościowe w poszczególnych układach i w całym organi-
zmie ludzkim.
Pracę można podzielić według rodzaju obciążenia występującego podczas wykonywania
pracy (kryterium fizjologiczne):
 obciążenie fizyczne — spowodowane pracą mięśniową,
 obciążenia psychiczne — będące wynikiem zaangażowania uwagi i procesów
myślowych,

41
 nerwowe — wynikające z samej pracy lub psychicznych i materialnych
warunków pracy.
Każda praca kwalifikowana jako fizyczna, tzn. wykonywana przy pomocy mięśni, zawsze
zawiera elementy pracy umysłowej, ponieważ każda czynność świadoma wymaga zaan-
gażowania ośrodkowego układu nerwowego. Podobnie przy pracy umysłowej wystę-
pują pewne czynności mięśniowe. Generalnie przyjmuje się, że im wyższy jest stopień
zaangażowania w pracy kory mózgowej i ośrodków podkorowych, tym bardziej można
mówić o pracy umysłowej. Natomiast przewaga elementów pracy mięśniowej oznacza,
że mamy do czynienia z pracą fizyczną.
Za specjalny rodzaj pracy umysłowej uważa się pracę niektórych artystów, na przykład
muzyków czy rzeźbiarzy, która niejednokrotnie zmusza do znacznego wysiłku mięśnio-
wego.
Analiza i ocena wymagań, które praca na konkretnym stanowisku narzuca pracowni-
kowi w odniesieniu do jego predyspozycji fizycznych i psychicznych, jest niezbędnym
warunkiem do rozwiązania problemu optymalizacji stosunku między człowiekiem
a pracą.
Wykonywanie pracy przez mięśnie człowieka jest możliwe dzięki ich zdolności do skur-
czów i rozkurczów. Większość czynności zawodowych i codziennych wykonywanych
przez ludzi wymaga na przemian skurczów i rozkurczów mięśni, co powoduje zmianę
ich układu i w konsekwencji przemieszczanie się ciała.
Na przykład chód człowieka to skurcze i rozkurcze mięśni nóg, które umożliwiają prze-
mieszczanie się, oraz zmiany napięcia innych mięśni ciała (tułowia, rąk) zapewniających
równowagę.
Biorąc za kryterium napięcie mięśni, pracę człowieka można podzielić na dwa rodzaje:
 praca statyczna, czyli taka, w której mięśnie człowieka znajdują się w stanie
długotrwałego napięcia,
 praca dynamiczna, czyli taka, w której napięcie mięśni powoduje zmianę ich
układu, a w rezultacie zmianę położenia ciała.
Praca statyczna
W pracy zawodowej, a również np. podczas nauki, bardzo często zdarzają się sytuacje,
kiedy do wykonywania poszczególnych czynności jest wymagany dość znaczny udział
wysiłku statycznego.
Praca statyczna występuje, gdy na zewnątrz nie można zaobserwować żadnego ruchu,
a mimo tego mięśnie pozostają w stałym napięciu, np. podczas stania, siedzenia czy pod-
pierania się. Nie stanowi ona zatem pracy mechanicznej, jednak często może powodo-
wać duże obciążenie dla organizmu człowieka (np. podczas długotrwałego stania
wzrasta ciśnienie hydrostatyczne nóg, co sprzyja obrzękom i bardzo często prowadzi do
powstawania żylaków).
Przykładowo trzymanie ciężaru w rękach na określonej wysokości, utrzymywanie okre-
ślonej pozycji ciała bez możliwości jej zmiany przez dłuższy czas itp.
Na skutek dużego postępu w automatyzacji i mechanizacji pracy wzrasta liczba stano-
wisk wymagających długotrwałego utrzymywania ciała w jednej pozycji, np.:

1

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to 1

Similar to 1 (20)

More from Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe

More from Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe (20)

1