1. 1. XV-XVI зууны зааг үеийн Монгол
2. Монголд бурханы шашин
дэлгэрсэн нь
3. XV-XVI зууны үеийн Монголын
соѐл

2. 1. Монгол орон улс төрийн бутралд орсон нь
2. Монгол ба Мин улсын харилцааны эхлэл
3. Монгол ба мин улсын харилцааны хурцдал
4. XV-XVII зууны үеийн Монголын нийгмийн
байдал

3.  20 жил үргэлжилсэн  Тогоонтөмөр хаан
Хятадын ард түмний Дайдуг эргүүлүэн авахыг
тэмцлийн үр дүнд санаархаж улмаар
Тогоонтөмөр хааны үед Хөхтөмөр жанжныг 1368
Хятад дахь монголын оны сүүлээр Дайдуруу
ноѐрхол уналаа. довтлуулжээ.
 Их Юан улсын сүүлчийн  Тогоонтөмөр хаан 1369
хаан Тогоонтөмөр, оны 8 сард Далай нуур
Хубилай хааны луу шилжин сууж, Датун
байгуулсан Монголын руу довтлох, мөн Дайду
Юан гүрний нийслэл орох замыг эргүүлэн
байсан Дайду хотыг авах зарлиг буулгасан
орхин ухарчээ. боловч дээрх санаархал
нь амжилт олоогүй
байна.

4.  1370 оны 4 сард
Тогоонтөмөр хаан
Инчанд 51 насандаа
өвчний улмаас нас
нөгчив.
 Их хааны орыг түүний
хүү Аюушридара
залгамжилж Билигт хаан
хэмээн өргөмжлөгдөж,
Монголын улс төрийн
төв эх нутагтаа төвлөрөх
болжээ.

5.  Энэ үед Монгол орон  Монголын улс төрийн
нь төв эх нутагтаа
1. Төв хэсэг буюу Зүүн шилжин ирсний дараа
Монгол хамаг эрсдэлийн төв
2. Баруун Монгол буюу
нь Алтан ургийн өлгий
Ойрад нутаг Зүүн Монгол
байлаа.
3. Зүүн өмнөд хэсэг
 Баруун Монгол буюу
буюу Урианхайн
хязгаар гэсэн 3 Ойрад нь эхний үед
хэсгээс бүрдэж байв. дотоод нягтрал сайтай
байжээ.

6. Хаан
Ноѐдын чуулган
Баруун Монгол Зүүн Монгол
Тайш Хаан Жинон
Дөрвөн Ойрад Зүүн гар Баруун гар
Юн
цаха уриа орд Тү
Хош Тор Дөр Чор халх шээ
ууд вөд ос р нхай ос мэд
гууд бү
Отог буюу хошуу Отог буюу хошуу Отог буюу хошуу

7.  Хятадад Монголчуудын  Мин улсын дээрх арга
ноѐрхол унаснаар Мин улс төдийлөн амжилтанд хүрэхгүй
тогтов. байсан учир цэргийн хүчээр
 Мин улс байгуулагдсаны эзлэн дагуулах бодлогод
дараа гол зорилго нь “их шилжжээ.
дээрэмчдийг хөөн зайлуулж  1372 онд 3 чиглэлээр Монгол
Хятад төр улсаа сэргээхэд” руу 15 түмэн цэргийг
чиглэгдэж байлаа. илгээжээ.
 Мин улс улс төр, эдийн 1. Төвийн замын цэргийг-Сюй
засгийн хувьд хараахан Да
батжиж чадаагүй учир 2. Зүү замын цэрэг-Ли
монголчуудтай харьцаагаа Вэньчжуан
цэрэг дайны аргаар биш
монголчуудыг дотроос нь 3. Баруун замын цэрэг-Фэн-
хагалан бутаргах бодлого Шэн зэрэг жанжид тус тус
баримтлан явуулж байлаа. удирджээ.

8.  Энэ аян дайны шалтгаан  Монгол руу хийсэн том
нь: хэмжээний аян дайн нь
1. Улсын тамгыг Ху нарын бүтэлгүй болсны дараа
гараас салгах Мин улс монголчуудтай
найрамдахыг чухалчилж
2. Жанжин Хөхтөмөрийн
урьд баривчлагдсан
ялыг асуух
Аюушридара хааны хүү
3. Юаны хан хөвгүүн хэл Майдарбалыг суллаж
чимээгүй байгаа буцаасан байна.
шалтгааныг тодруулах
 Хятадын энэхүү саналыг
ажээ.
хүлээн авч 1378 он хүртэл
дайны ажиллагаагаа түр
зогсоосон байна.

9.  1378 онд Аюушридара хааны  1388 оны хавар шийдвэрлэх
хүү Төгстөмөр хаан ор тулалдаан болсон ба энэ үеэр
залгамжилжээ. монголын цэрэг дийлэгдэж
 1380 онд Мин улсын цэрэг их Төгстөмөр хаан их хүү, шадар
хэмжээний цэрэг Хархорум түшмэд нарын хамт
хот хүртэл Монголын нутагт Хархорумын зүг зугтжээ.
цөмрөн оржээ.  Төгстөмөр хаан зугтсаар Туул
 1387 онд Мин улс Ляодунд гол хүрч очиход Аригбөхийн
байсан Юан улсын нэрт угсааны ноѐн Есүндэр тэдэн
жанжин Нагачугийн цэргийн рүү довтолжээ.
хүчийг устгах шийд гаргажээ.  Төгстөмөр хаан
хорлогдсоноор Монголын улс
төрийн байдал туйлын
тогтворгүй болжээ.

10.  1448 онд Эсэн тайш гурван
 1388 оноос Монгол,
мянган элч томилон Мин
Мингийн харилцаа улсад очуулахад тайган Ван
хурцдав. Чжэнь монголын элчийн
тооны талыг хасч дээшээ
 Мин улс, Монголтой худал мэдүүлсэн, нөгөө
талаар Мин улс Монголтой
харилцах талаар харилцах талаар тогтоосон
тогтоосон хязгаарлалт, хязгаарлалт, хориг цааз нь үр
дүнд хүрэхгүй болохоор
хориг цааз нь үр дүнд худалдах морьдийн үнийг дур
хүрэхгүй болохоор мэдэн бууруулсан, элчийг түр
саатуулсан, морьны үнэнд
худалдаа арилжаа өгөх торгоо сэм зүсч нэг
хийхэд элдэв заль толгойг нь хоѐр толгой
болгосон зэрэг Монголчуудын
булхай гаргадаг болов. дургүйг ихэд хүргэж байв.

11.  Эсэн Мин улсын Ин Цзун  Энэ үед Ин Цзуг хааны дүү,
хааныг олзлон авч, түүнийг ван Чжу Чиюй гэгч хаан
барьцаа болгон Мин улсаас ширээнд санаархаж, яаран
шаардсан бүхнээ авна гэж шууранхайлж 1449 оны 10
бодож байжээ. сарын 3 нд хаан ширээнд
 Мин улсын эзэн хаан сууж Цзинтай цолтой хаан
олзлогдоод, хаан ширээгээ суужээ.
алдахаас айн болгоомжилж  10 сарын 27 нд Эсэн тайш
байгааг Эсэн мэдээд хоѐр болон Ин Цзун хаан нар
улсын найрамдлыг гол болгох Бээжинд тулж ирэхэд Мин улс
үүднээс Ин Цзун хааныг хаанаа угтаж авах санаагүй
даруй нийслэлд нь буцааж, байгааг мэдэгдэхэд Эсэн ихэд
хаан ширээнд нь суулгана уурсан буцахдаа олон хот
хэмээн мэдэгдэж, охин дүүгээ сууринг уулгалан довтолжээ.
Ин Цзун хаанд өгөхөө
мэдэгджээ.

12.  1453 оны өвөл Эсэн
баруун зүүн Монголыг
нэгтгэн, Саган сэцэний
“Эрдэнийн эрхи”-д
өгүүлснээр дөчин дөрвөн
хоѐрыг нэгтгэн хаан суув.
 Дөчин дөрвөн хоѐрыг
нэгтгэх гэдэг нь Дөрвөн
түмэн Ойрад, Дөчин түмэн
Монголыг нэгтгэсэн гэсэн
санаа юм.

13.  1454 онд Эсэн амь насаа  Махахурхис үхэгт хийж
алдсанаар бутрал дахин явсан учир түүнийг үхэгт
даамжирав. хаан хэмээн нэрийджээ.
 Эсэнг нас барсан үеэс Өөрөөр хэлбэл бага
Монголын хаадыг Хятадын насандаа хаан сууж, аян
түүх сударт “Сяованцзы” замд морилохдоо тэргээр
буюу “бага хаад” хэмээн явдаг байсантай холбоотой
бичих болов. юм.
 Эсэнгийн дараа Монголын  Түүний дараа 1465 онд
хаан ширээнд Молон(Тайсун хааны бага
Махахурхис(1454,1455- хатнаас төрсөн хүү буюу
1465) суужээ. Хубилайн хойчис) хаан
суусан боловч 1465-1466
онд удалгүй Мулихай ванд
хорлогджээ.

14.  Молон хаанаас хойш
Монголын хаан ширээ нэгэн
хэсэг эзгүйрчээ.
 1475 онд Мандуул хаан суув.
Гэвч тэрээр 1476 оны үеэр
нас барсан бололтой.
Мандуул хаан, Бэгэрсэн,
Болох жинон нар нас
барснаар төрийн хэрэг тайш
Исмайл, Мандуул хааны
аймгийн удирдагч Дологон
нарын гарт шилжсэн байна.
 Мандуул хаан төр барьж
байхад Урианхайн 3 харуулын
тэн хагас нь түүний эрхэнд
оржээ.

15.  Монголын томоохон ноѐд
болон мандуул хааны бага
хатан Мандухай нар
Баянмөнхийн хүү
Батмөнхийг дэмжин 7
настайд нь 1480 онд
Чингис хааны найман
цагаан гэрийн өмнө
Монголын хаан ширээнд
суулгаж, Даяарыг эзлэх
болтугай хэмээн Даян гэдэг
цол өргөмжилсөн байна.

16.  Боржигоны Болох
жинонгоос Батмөнх
нэрт хөвүүн төрж нэг
настайдаа өнчин
хоцроход Мандухай
хатан асран тэтгэж
мэргэн сайдтайгаа
зөвлөн Даян тийн
сахин Боржигоны
галыг бадраажээ.

17.  Батмөнх Даян хааныг  Даян хаан улс орноо нэгтгэн
захирах, нийгэм улс төрийн
төр барьсан хугацаанд шинэчлэлийг хийж хаант
Монгол улсын нэгдмэл төрийг бэхжүүлэх зорилго
байдал сэргэж, ард тавьж байжээ.
олон “гар газар, хөл  Монголд бий болсон улс
хөсөр” байжээ. төрийн бутрал, дажин хямрал
нь их хааны эрх мэдэл буурч
 Батмөнх Монголын төрийн эрх сайд тайш нарын
төрийг хамгийн олон гарт төвлөрснөөс үүдэлтэй
байсан учир Батмөнх даян
жил буюу 40 гаруй жил хаан юуны түрүүнд чинсан,
барьсан юм. тайш хэргэм тушаалыг
устгажээ.

18.  Даян хаан тайш хэмээх тушаалыг
устгаж, жинон хэмээх тушаалыг
бэхжүүлсэн ажээ.
 Жинон нь Монгол төрийн
уламжлалт тушаал байжээ.
 1521 онд Батмөнхийн ач хүү Боди-
алаг өвөг хааны орыг 8 настайдаа
залгажээ.
 Тэрээр 1547 онд нас баржээ.
 Боди-Алагийн орыг 1548 онд
Дарайсун гүдэн хаан залгамжлав.
 1558 онд Дарайсуны хүү Түмэн
засагт ханхэмээн алдаршсан хаан
суув.
 1593-1603 онд Буян сэцэн хаан,
дараа нь алтан ургийн сүүлчийн
хаан Лигдэн төр барьжээ.

19.  1558 онд Монголын хаан
ширээнд Дарайсуны хүү
Түмэн гарч “Засагт хаан”
хэмээн алдаршжээ.
 Түмэн засагт хаан Зүүн,
баруун түмний хооронд
найрсаг холбоо тогтоон
төв засгийн байгуулж,
улс төрийн шинэтгэл
хийжээ.

20.  Түмэн засагт хаан 35  Түмэн засагт хаан болоод
дараах чиглэлээр
жил хаан ор суусан ажилласан. Үүнд:
хугацаанд улс төрийн 1. Төв засгийн газар
хямрал нэг хэсэг байгуулсан
намжин, ард олны аж 2. Татвар гувчуурын журмыг
өөрчилж Зүрчид, Илигүд,
байдал нааштай болж Дагуур зэрэг бууж өгсөн
байсан учир Саган сэцэн аймгуудаас шан харамж
Түмэн зэсэгт хааныг авах болсон.
“үлэмж жаргалангаар хүн 3. Өөрийн улсын дотор
шашны төвийг бий
амьтныг хангаж байсан” болгох тал дээр арга
гэх зэргээр бичсэн хэмжээ авсан.
байдаг.

21.  Тэр үед Түмэдийн Алтан
хаан Түвдээс шарын
шашны тэргүүн
 Түмэн засагт хаан анх Содномжамцыг урьж
1576 онд Түвдийн илд ирүүлэн шашинд орсон
зангидагч Гармаа лам байна.
гэгчийг урин, түүнтэй багш
шавь барилдан шашинд  Түмэн засагт хаан Алтан
орж харъяат улсын дотор ханыг нас барсны дараа
шашүин дэлгэрүүлэх Далай ламтай холбоо
ажлыг зохиож байжээ. тогтоон 2 ч удаа урьж,
Содномжамц сүүлийн
урилгыг нь хүлээж аван
ирж байгаад 1588 онд нас
баржээ.

22.  Түмэн засагт хаан Монголыг  Түмэн хаан Хятадын энэхүү
нэгтгэх бодлого явуулж хагалан бутаргах бодлогыг
байсан бөгөөд хүчирхэг дургүйцэж улмаар Хятадын
Алтанханг дуулгавартай хилийг уулгалахад хүрчээ.
байлшахыг хичээж байлаа.  Түмэнгийн довтолгоон 1577
 “Ван ли у гун лу”-д Хятадын оноос их ширүүссэн байна.
нэгэн тшүмэл өгүүлсэн нь:  Түмэн 1578 онд Доин, Тайнин
“...Алтан бол Түмэнгийн харуулуудын ноѐдтой нэгдэн
харъяат, гэвч Алтан Хятадыг довтолж эхэлжээ.
манайхаас ван хэргэм, алтан  Түмэн хаан хятадын хилийг
тамга хүртсэнэээр эр нөхөр хэд хэдэн удаа довтолсны
нь болж, Түмэн эхнэр нь дараа Мин улстай найрсаг
болов.” гэжээ. харилцаа тогтоохоор 1577
онд элч илгээн өөрийн
болзлыг тавьсан байна.

23.  Түмэнгийн болзлыг хүлээж авахгүй байсан тул
Түмэн дараа жилээс нь Хятадын зүүн хилийг
уулгалан довтолж эхэлжээ.
 Түмэн засагт хаанаас хойш Түүний хүү Буян
тайж(1593-1603) онуудад Сэцэн цолтойгоор төр
барьжээ.

24.  Алтанг 13 настайд нь эцэг
Барсболд нь нас барсан тул
Гүнбилэг мэргэн жиноны
ивээлд очиж ах Мэргэн
жинонтой улс төрийн хэрэгт
оролцжээ.
 Гүнбилэг нас барсны дараа
Алтан баруун Түмэнийг
зонхилон захирах болсон
байна.
 1558 онд алтан дахин хөх нуур
хавь нутгийг эзлэн аваад
тэндээ 1560 он хүртэл байж
байгаад хөвүүн Бинтээрээ
захируулжээ.

25.  Алтан хан анх 1552 онд  Алтан хан улс төрийн
биеэр цэрэг авч мордон, хувьд бэхжсэнээр түүний
дөрвөн ойрдыг Хүнүй, эзэмшил газарт нийгэм
Завханы орчим байлдан эдийн засгийн нааштай
цохисон байна. өөрчлөлтүүд гарчээ.
 1558 онд Уйгар, шар  Баруун гарын нутаг дэвсгэр
Уйгарыг эрхшээлдээ дээр газар тариалангийн
оруулжээ. аж ахуй үүсгэн хөгжүүлж
 1567 оны Шахай руу элч байжээ.
илгээн Чагаадайн улсын  1550 хэдэн оны үщэр
үеэс ургийн холбоотой алтан Баян тал гэдэг газар
байснаа сануулж аргамаг хот барьж тариа тарин, уг
хөлөг, алт үнэт эрдэнэсийг хотоо “Байшин” хэмээн
явуулж байжээ. нэрлэсэн нь одоогийн хөх
хот юм.

26.  Монголын газар нутгийг уламжлалаар “Их нутаг” хэмээн
нэрлэнэ.
 “Түмэн” гэдэг нь улс гэдэг утгаар хэрэглэгдэж байна.
 Түмэн нь дотроо отогт хуваагдана.
 Отог нь Ар, Өвөр монголд түгээмэл дэлгэрчээ.
 Отог үүссэнээр мянгатын тогтолцоо оршин байхаа болив.
 Хошуу нь XIII зууны үед гол төлөв цэргийн зохион
байгуулалтын нэгж болж байсан бол Батмөнх даян хааны
үеэс нилээд өргөн утгаар хэрэглэгдэж эхэлжээ.
 Сурвалжтан язгууртны хунтайж, хошууч, эрдэнэ хөндлөн,
цөөхөр, өлзийт, дайчин цогт, илдэн зэрэг шинэ цол гарч
ирэв.
 Лам нарын эрх дарх нэмэгдэв.