Η διαδρομή του εικαστικού Γιάννη Τσαρούχη

1. ΓΙΑΝΝΗΣ
ΤΣΑΡΟΥΧΗΣ
(1910-1989)
γενιά ‘30
Ζωγράφος, σκηνογράφος, συγγραφέας
Ο εξελληνιστής της τέχνης του Matisse
Ο “μεταμοντέρνος” της Ελλάδας
Η πιο ενδιαφέρουσα εκδοχή της «Ελληνικότητας»

2. … Συνάντηση με την παράδοση, αρχαία (κόκκινα της πομπηιανής
ζωγραφικής), βυζαντινή (τα επίπεδα των βυζαντινών μορφών),
λαϊκή (Κόντογλου, Θεόφιλος, φιγούρες του Καραγκιόζη, οι ώχρες
των λαϊκών σπιτιών)…… χρησιμοποίηση στοιχείων από τα σύγχρονα
ρεύματα (οι ασκίαστες φόρμες του Matisse)….
…. Δεμένος άλλοτε με τους τύπους της Βυζαντινής ζωγραφικής κι
άλλοτε μ’ αυτούς της λαϊκής παράδοσης, κάτοχος των κατακτήσεων
του κυβισμού, αλλά και του ρεαλισμού, συνεχιστής μεγάλων
δασκάλων του Μπαρόκ & ανιχνευτής των κονστρουκτιβιστικών
τάσεων, αποβλέπει σ’ ένα και μόνο σκοπό:
Επιδιώκει να δώσει έργα, στα οποία συνδυάζονται η
αποπνευμάτωση της Βυζαντινής Τέχνης με τους ιδεαλιστικούς
τύπους της αρχαίας & τους γήινους της Αναγέννησης, η
πηγαιότητα και ζωντάνια της λαϊκής ευαισθησίας με τις ανησυχίες
& την προβληματική των αναζητήσεων της σύγχρονης Τέχνης.

3. Καφενείον το Νέον (Νύχτα),
1965 - 1966

4. • Ο Γιάννης Τσαρούχης ζωγραφίζει το δίπτυχο με θέμα το Καφενείο «Νέον», που
ακόμη υπάρχει στην Ομόνοια, στη δεκαετία 1956-1966. Προηγήθηκε η ημερήσια
εκδοχή και ακολούθησε η νυχτερινή άποψη που σχολιάζουμε εδώ. Και στις δυο
συνθέσεις ο ζωγράφος απεικονίζει το θέμα του, την πρόσοψη του καφενείου,
μετωπικά, αποφεύγοντας την ψευδαίσθηση της προοπτικής.
• Ένα καφενείο στην Ομόνοια αποτελεί εμβληματικό θέμα για τον Τσαρούχη. Εκεί
συχνάζουν οι «ήρωες» της ζωγραφικής του, οι ναύτες και οι λαϊκοί νέοι. Το
καφενείο είναι η σκηνή όπου ξετυλίγονται τα λαϊκά δρώμενα που γοητεύουν τον
ζωγράφο, χαρακτηριστικό εκπρόσωπο της Γενιάς του Τριάντα.
• Υπάρχουν όμως και άλλα στοιχεία που θέλησε να αναδείξει ο ζωγράφος σ’ αυτό
το θέμα: η ίδια η αρχιτεκτονική διάταξη της πρόσοψης του καφενείου, το
παιχνίδι ανάμεσα στα ορθογώνια ανοίγματα, πόρτες και παράθυρα, δημιουργεί
ένα κάναβο που παραπέμπει στον Μόντριαν, τον πρωτοπόρο της γεωμετρικής
αφαίρεσης. Ο Τσαρούχης δημιουργεί ένα συναρπαστικό παιχνίδι ανάμεσα στην
αφαίρεση και την πραγματικότητα, ανάμεσα στον μοντερνισμό και την παράδοση.
Στο νυχτερινό καφενείο προστίθεται το στοιχείο του φωτισμού, τα λευκά, κίτρινα
και πορτοκαλιά φώτα που εμψυχώνουν την μαύρη και γκρίζα γενική τονικότητα
του πίνακα. Οι θαμώνες του καφενείου, μερικές μικρές σκοτεινές σιλουέτες,
γίνονται εδώ δευτερεύον θέμα. Στην ημερήσια εκδοχή απουσιάζουν παντελώς.
Τα δυο καφενεία του Τσαρούχη, ζωγραφισμένα με κλασική αυστηρότητα, είναι
τα πιο αφαιρετικά, τα πιο μοντέρνα και τα πιο υπαινικτικά έργα του καλλιτέχνη.

5. Mondrian
ο πρωτοπόρος της γεωμετρικής αφαίρεσης

6. Η επιτηδευμένη αυστηρότητα στο σχέδιο της πρόσοψης του καφενείου, τα νυχτερινά
σιωπηλά μαύρα & γκρίζα χρώματα & το τεχνητό φως κυριαρχούν στον πίνακα.
Η πρόσοψη του κτιρίου χωρίζει το έργο σε δυο επίπεδα, απομονώνοντας το πολύβουο
εσωτερικό με τους θαμώνες από τον άδειο χειμωνιάτικο δρόμο.
Αυτή η σκηνή της νυχτερινής ζωής στην Ομόνοια μπορεί κανείς να την αντιπαραθέσει στο
γνωστό έργο του Μανέ Στο μπαρ των Follies Bergers , όπου είναι αισθητός ο θόρυβος της
νυχτερινής ζωής του Παρισιού (βρισκόμαστε στο πολύχρωμο εσωτερικό του καμπαρέ,
βλέπουμε το πλήθος που διασκεδάζει) .
Όμως τα δυο έργα έχουν και κοινά στοιχεία, όπως τα φώτα που είναι τοποθετημένα στις ίδιες
θέσεις και κυρίως η απομόνωση και μελαγχολία της κοπέλας του μπαρ και του ναύτη έξω
από το καφενείο.
A Bar at the Folies-Bergère,
Manet, 1882

7. Καφενείον το Νέον (Ημέρα),
1956 - 1966

8. Ναύτης, 1938

9. Ένας νεαρός ναύτης με αδρά, λαϊκά χαρακτηριστικά
απεικονίζεται στο πρώτο επίπεδο, πολύ κοντά στο θεατή.
Κάθεται σε μια καρέκλα με σταυρωμένα χέρια και μας κοιτάει
κατάματα.
Το έργο έχει σχεδιαστεί με απλοποιημένο σχέδιο, με γρήγορες
και σίγουρες πινελιές και με λιγοστά χρώματα. Προσέξτε με
πόσο απλά μέσα έχει αποδώσει τα χαρακτηριστικά του
προσώπου ή τα χοντρά χέρια. Με αξιοθαύμαστη μαεστρία
ζωγράφισε την άσπρη ναυτική στολή. Το αραιωμένο λευκό
χρώμα αφήνει να διαφαίνεται η μαύρη προετοιμασία και έτσι
υποβάλλονται οι πτυχώσεις και οι ζάρες στα μανίκια. Με
τέσσερα χρώματα, –μαύρο, λευκό, ώχρα και γκρίζο–
καταφέρνει να δώσει μια εικόνα γεμάτη ζωντάνια.
Σε αυτά τα έργα ο Τσαρούχης αξιοποιεί τόσο το δίδαγμα του
Γάλλου ζωγράφου Matisse όσο και το δίδαγμα της λαϊκής
τέχνης.

10. Ναύτης, 1938
Επηρεασμένος από τον Matisse στο δυσδιάστατο σχέδιο!!!, αλλά και
από τον Πικάσο στο τραχύ ζωγράφισμα, ο Τσαρούχης μεταφέρει
στο έργο αυτό το πνεύμα των ρευμάτων της μετεμπρεσιονιστικής
ζωγραφικής στην προπολεμική Ελλάδα, που όμως συνδυάζεται με
μια αρχαϊκή λιτότητα στην έκφραση του απεικονιζομένου.
Διακρίνεται ακόμη η επίδραση των προσωπογραφιών του Φαγιούμ
στην περιορισμένη παλέτα & το ελαφρύ χρώμα που δίνει την
εντύπωση νωπογραφίας, με το λευκό στο κέντρο που περιβάλλεται
από μαύρο, σκληρό γκρίζο και ώχρα.
Στο σώμα που καταλαμβάνει μεγάλο χώρο υπογραμμίζονται ορισμένα
μέλη, ώστε άλλα απλώς να υποδηλώνονται και άλλα να γίνονται
υπερβολικά, όπως οι τεράστιοι ώμοι και τα χέρια.
Το οβάλ πλαίσιο που εγγράφεται στο παραλληλόγραμμο του πίνακα
και που θυμίζει παλιές φωτογραφίες ακολουθείται από την καμπύλη
των ώμων & επαναλαμβάνεται στη γραμμή των χεριών.

11. Προσωπογραφία
νέου
1941

12. Το έργο αυτό είναι χαρακτηριστικό από την εποχή που ο
ζωγράφος έκανε σπουδές από το φυσικό.
Χαρακτηρίζεται από τη ρεαλιστική απόδοση, που επικρατεί
χωρίς να παραμερίζει εντελώς χαρακτηριστικά της
βυζαντινής ζωγραφικής.
Ο περιορισμός της παλέτας σε άσπρο μαύρο & καφέ (κάτι
που παρατηρείται γενικά σε πολλούς ζωγράφους σε
εποχές ανέχειας) συντελεί στην απλότητα του συνόλου.
Ο χώρος αποδίδεται με οικονομία, με πινελιές που
ακολουθούν το σχήμα του κεφαλιού.
Λιτά αποδίδεται και το πουκάμισο ώστε να αναδειχθεί το
πρόσωπο του νέου.
Είναι ένα πορτραίτο ηδονικό & νοσταλγικό, έξω από το
πνεύμα μιας εποχής στέρησης & δυστυχίας.

13. Νέος με άσπρα
λινά,
1937

14. Ζωγράφος που μας έχει δώσει έργα σε όλες τις θεματικές περιοχές, ο Τσαρούχης
ενδιαφέρεται περισσότερο για την ανθρώπινη μορφή, ειδικά την ανδρική, την
οποία έχει ζωγραφίσει σ’ όλες τις θέσεις και τις στάσεις. Και όπως και σε άλλες
σημαντικές προσπάθειές του δεν περιορίζεται μόνο στην απόδοση των
εξωτερικών φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών, αλλά σε κάτι πολύ περισσότερο.
Έτσι, ενώ έχει σαν αφετηρία την αντικειμενική πραγματικότητα, χρησιμοποιεί μια
κάποια σχηματοποίηση για να δώσει το εσωτερικό και να τονίσει το τυπικό με
την ιδιαίτερη έμφαση στις καθαρά ζωγραφικές αξίες.
Εδώ βασίζεται ακριβώς στη σχηματοποίηση και την επιβολή των ίδιων των
ζωγραφικών αξιών. Παρουσιάζει το νέο σε λιτό εσωτερικό δωματίου, καθισμένο
στην καρέκλα, με το ένα πόδι πάνω στο άλλο, τα χέρια στα γόνατα, ντυμένο στα
λευκά που τονίζονται κι από το γαλάζιο πουκάμισο – ένας συνδυασμός των
βιόμορφων και καμπυλόγραμμων θεμάτων του σώματος με τα αυστηρά
γεωμετρικά του δωματίου & παράλληλα των θερμών με τα ψυχρά χρώματα.
Και δεν είναι τόσο τα περιγραφικά στοιχεία όσο η εσωτερικότητα του χρώματος με
την έμφαση στις ενδιάμεσες τονικές διαβαθμίσεις, που πλουτίζουν το σύνολο με
ποιητικό περιεχόμενο & εκφραστική δύναμη. Είναι, δηλ., οι ζωγραφικές αξίες που
εισάγουν και άλλες διαστάσεις στην ανδρική μορφή, υποβάλλουν και το
πνευματικό της περιεχόμενο.

15. Ο Σκεπτόμενος
1936
"Το έργο αυτό αντιπροσωπεύει
το καταστάλαγμα της ζωγραφικής στο οποίο
θέλουν να φθάσουν οι ζωγράφοι αποφεύγοντας
την προοπτική. Ο τίτλος «Στοχαστής» ή
«Σκεπτόμενος», που δόθηκε κάπως ειρωνικά στο
ταπεινό αυτό έργο μου, έχει ένα
αντίθετο αίσθημα απ' τον «Σκεπτόμενο» του
Ροντέν, που ανήκει σ' έναν άλλο κόσμο.
Όσο προχωρούσα στην τεχνοτροπία
αυτή έβλεπα το δίκιο και το άδικο των
συμφωνούντων κι αντιφρονούντων. Αργά
κατάλαβα ότι είναι δυσκολότατο να
συνενώσει κανείς τις δυο τεχνοτροπίες, τη
σχεδιαστική που λαμβάνει υπόψη το
κιαροσκούρο και την, ας πούμε,
ανατολίτικη αντίληψη που περιέχει την ποιότητα
των χρωματικών επιπέδων. Το έργο αυτό έγινε
από αντίδραση προς τις ακαδημαϊκές μελέτες
μου και την παράδοση.”
Γιάννης Τσαρούχης

16. Μια μεγάλη σειρά έργων του Τσαρούχη αποτελούν οι ανδρικές μορφές σε
εσωτερικά, προσπάθειες στις οποίες αποδεικνύεται ο χαρακτήρας και ο πλούτος
της ζωγραφικής του γλώσσας.
Από τη σειρά αυτή ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έργα είναι ο Σκεπτόμενος, στο
οποίο ο καλλιτέχνης επιδιώκει & κατορθώνει να μεταφέρει και εσωτερικές
καταστάσεις στο θεατή. Έτσι, σ’ ένα κοινό εσωτερικό, ίσως το εργαστήριο του
ίδιου του καλλιτέχνη, όπως μας επιτρέπουν να υποθέσουμε οι πίνακες που
κρύβονται στο βάθος, απεικονίζεται καθιστή σε καρέκλα μια ανδρική μορφή. Με
το δεξί χέρι στο γόνατο, το αριστερό να στηρίζει το πηγούνι, αποδίδεται στην
τυπική στάση του σκεπτόμενου. Πλάι του και σε μια ψηλή ανθοστήλη, η οποία
χρησιμοποιείται και για να δώσει την ένδειξη του χώρου, έχουμε κι ένα βάζο με
λουλούδια, δοσμένα κάπως ελεύθερα, απάντηση στην ανδρική μορφή.
Το έργο στηρίζεται τόσο σε μια κάποια σχηματοποίηση των μορφών όσο και στο
χαρακτήρα των χρωμάτων, την ενεργητική αντίθεση των θερμών και των
ψυχρών τόνων. Ακόμα ο καλλιτέχνης συνδυάζει βιόμορφα & γεωμετρικά
θέματα, περιγραφικά και διακοσμητικά στοιχεία για να πλουτίσει και με νέες
διαστάσεις το σύνολο. Έτσι τον σκεπτόμενο δεν τον εκφράζει μόνο με το πρόσωπο
& με τον τρόπο που στηρίζει το πιγούνι στο χέρι, αλλά και με την όλη ανάπτυξη
κυρίων και παραπληρωματικών θεμάτων, τους πίνακες μέσα στον πίνακα & τον
χαρακτήρα του χρώματος.

17. Οι τέσσερις εποχές, 1969

18. Έργο της τελευταίας περιόδου της καλλιτεχνικής δημιουργίας του καλλιτέχνη, οι
Τέσσερις Εποχές διακρίνονται για τη στροφή του Τσαρούχη σε γνωστές αξίες του
Μπαρόκ & ειδικά του Caravaggio.
Με τις τέσσερις ανθρώπινες μορφές δοσμένες από τη μέση κι απάνω σε
χαρακτηριστικές στάσεις και χειρονομίες γνωστές και από έργα του παρελθόντος,
ο καλλιτέχνης μας δίνει τις τέσσερις εποχές.
Κοντά στις αλλαγές των προσώπων & των στάσεων, χρησιμοποιεί και τα
παραπληρωματικά θέματα για να ολοκληρώσει σαφέστερα τα γνωρίσματα κάθε
εποχής, με το λουλούδι για την Άνοιξη, το δρεπάνι για το Καλοκαίρι, τα σταφύλια
για το Φθινόπωρο, το βαρύ ντύσιμο για το Χειμώνα, καθώς και άλλα ομιλούντα
σύμβολα που βρίσκονται στο τραπέζι.
Χρησιμοποιεί ένα τονισμένα βεριστικό λεξιλόγιο για την απόδοση των διαφόρων
θεμάτων του και, και παράλληλα αξιοποιεί και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα των
χρωμάτων για να ολοκληρώσει καλύτερα το σύνολο. Πρόκειται για έργο που δεν
αφήνει καμιά αμφιβολία για την ικανότητα του καλλιτέχνη να εκφράζει με
αμεσότητα & σαφήνεια τις προθέσεις του. Κοντά στα περιγραφικά
χαρακτηριστικά και τις μεταφορικές αξίες, εξαιρετική είναι η αξιοποίηση των
εκφραστικών δυνατοτήτων του χρώματος με τον πλούτο των τονικών
διαβαθμίσεων & την εσωτερικότητα της φωνής τους.
Ο βερισμός (ιταλικά verismo) είναι καλλιτεχνικό κίνημα το οποίο εκδηλώθηκε στην Ιταλία,
στους τομείς της λογοτεχνίας, της μουσικής και των εικαστικών τεχνών με σκοπό την
αντικειμενικότητα στην περιγραφή.

19. CARAVAGGIO (1571-1610)

20. ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ ΣΤΟ ΚΕΦΑΛΑΡΙ
ΚΗΦΙΣΙΑΣ
Έργο με κυβιστικές τάσεις

21. Το Θέατρο των Σκιών του Ευγένιου Σπαθάρη, 1949

22. Ποδηλάτης
μπροστά στο
φόντο του
Σωτήρη
Σπαθάρη,
1939

23. Matisse - Τσαρούχης
Ο Matisse θεωρείται ιδρυτής του καλλιτεχνικού κινήματος του φωβισμού καθώς και μία από
τις σημαντικότερες μορφές της μοντέρνας τέχνης. Η τεχνοτροπία του Ματίς είναι αυτή
που χαρακτηρίζει το κίνημα των φωβιστών. Η θεματολογία του ήταν διανθισμένη
συνήθως με έντονα, φωτεινά χρώματα και αποτελείται κυρίως από προσωπογραφίες,
εσωτερικούς χώρους και θέματα νεκρής φύσης. Τα έργα του διαπερνά ένας ρυθμός
οργιώδης σχεδόν βαρβαρικός…
Ο Matisse …παραμένει ένας αξεπέραστος κολορίστας, θεωρώντας ότι η παντοειδής
ανάπτυξη των εκφραστικών δυνατοτήτων του χρώματος παραμένει το μείζον αίτημα του
αληθινού ζωγράφου.
Ο Τσαρούχης αξιοποίησε μέσω του Matisse ολόκληρο τον πλούτο της ανώνυμης
διακοσμητικής παράδοσης. Tόλμησε μέσω του Matisse τη δισδιάστατη χρωματική
φόρμα.
….. «κλασικισμός εκ του φυσικού» το ιδανικό του Τσαρούχη, αλλά και του Matisse.
Το πρώτο επίπεδο ταυτίζεται με το βάθος ……..ασκίαστες φόρμες → κατάργηση της
προοπτικής
….. Το ‘39 παράγγειλα στο Σπαθάρη να μου φτιάξει δύο φόντα… τα φόντα & οι διαφημίσεις
ήταν οι οδηγοί στη δουλειά μου. Τα φόντα τα μεταχειριζόμουνα, όπως ο Ματίς τα κεντήματα
από το Μαρόκο. Δηλ. ως φόντα για τα μοντέλα μου… Από το ‘48 έως το ‘50 συνεχίζονται οι δυο
αυτές αναζητήσεις: ζωγραφική από το φυσικό με λάδι & συγχρόνως ένα είδος ανατολίτικου
εξπρεσιονισμού, που παίρνει το θάρρος να υπάρχει αναμφισβήτητα από τον Matisse…. Από
τον Καραγκιόζη πήρα το καθαρό χρώμα & το καθαρό περίγραμμα…

24. Τα φόντα του Matisse εμπνευσμένα από τα
Μαροκινά κεντήματα

25. Τι συνδέει τον Τσίλερ με τον Τσαρούχη;
Η έπαυλη Μεταξά

26. Από το 1920- 1925 ο Τσαρούχης φιλοξενήθηκε στην οικία του
Σπυρίδωνα Μεταξά, όπου κατοικούσε η αδελφή της μητέρας
του. Το νεοκλασικό αυτό στολίδι, το οποίο δεσπόζει μέχρι τις
μέρες μας επί των Λεωφόρων Γρ. Λαμπράκη, Βασ. Γεωργίου &
την οδό Λουκά Ράλλη, έργο του Βαυαρού αρχιτέκτονα Ernst
Ziller, θα επηρεάσει πολύ σημαντικά την υπό διαμόρφωση
καλλιτεχνική ψυχοσύνθεση του Γ. Τσαρούχη με τις εκπληκτικές
ζωγραφικές διακοσμήσεις που διέθετε στο εξωτερικό του & τα
εξωτερικά αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του. Τα σαλόνια της
έπαυλης Μεταξά ήταν σχεδιασμένα από τον ίδιο τον Ziller , τα
έπιπλα από το βοηθό του Χάιμαν, ενώ στους τοίχους κρέμονταν
μεγάλες φωτογραφίες σε χρυσοποίκιλτες κορνίζες, καθώς &
χρωμογραφίες αντίγραφα των έργων του Guidoleni. Στο ίδιο
σπίτι ο Τσαρούχης γνώρισε από κοντά την Κυβέλη & τον Ελ.
Βενιζέλο. Όταν ο τελευταίος τον ρώτησε «τι θα γίνεις όταν
μεγαλώσεις;» εκείνος απάντησε «ζωγράφος».

27. Χρήσιμοι Σύνδεσμοι
• https://www.youtube.com/watch?v=bcsmOz4tZBA&list=PLtl-Vn4m_M7UxVGWmxsf-
wR79oKovNPC3&index=7
Πηγές από επιλεγμένη βιβλιογραφία.
Η παρουσίαση έγινε από τη φοιτήτρια του
Τμήματος Θεατρικών Σπουδών Αθηνών,
Στάμου Μαρία
για την καλύτερη κατανόηση του μαθήματος
«Ιστορία της Τέχνης Β’»
Ιούνιος 2017