Η διαδρομή του εικαστικού Φώτη Κόντογλου

1. Φώτης Κόντογλου
(1896-1965)
Γενιά του ‘30
Ελληνοκεντρικός
Μοντερνισμός
Ζωγράφος, σκηνογράφος, συγγραφέα

2. Επιρροές του Κόντογλου:
1. Βυζαντινή Τέχνη. Για αυτόν η αφετηρία για να καταλάβει το
Μοντέρνο είναι το Βυζάντιο. Η επανάσταση του Μοντέρνου
είναι ολοκληρωμένη στη Βυζαντινή Τέχνη . Όλη η έρευνα για
την Βυζαντινή αγιογραφία σε επίπεδο συγγραμμάτων και
εκτέλεσης ανήκει σ’ αυτόν. Διαμορφώνει ένα στυλ με πολλές
αναφορές στην προ Παλαιολόγια Τέχνη. Αυτό το στυλ περνάει
και στα μη θρησκευτικά /κοσμικά του έργα. Ακολουθεί το ύφος
της Βυζαντινής Τέχνης (σχηματοποίηση, φώτα, παραμόρφωση)
2. Φαγιούμ (τον γοήτευαν τα μεγάλα αμυγδαλωτά μάτια &
το υγρό βλέμμα)
3. Θεόφιλος . Εικονογραφία ανεπηρέαστη από τον ακαδημαϊκό
τρόπο ζωγραφικής, από μαθητεία & τις τάσεις του
Μοντέρνου

3. Τα πορτρέτα Φαγιούμ ονομάστηκαν έτσι γιατί
ανακαλύφθηκαν από αρχαιολόγους στη
νεκρόπολη της περιοχής Φαγιούμ της Αιγύπτου
το 1880. Ωστόσο, γνωστά μ’ αυτό το όνομα είναι
και τα πορτρέτα που προέρχονται από άλλες
νεκροπόλεις της Αιγύπτου (Μέμφις, Χαουάρα
κ.ά.). Δημιουργήθηκαν τους τρεις πρώτους μετά
Χριστόν αιώνες από Έλληνες ζωγράφους και ήταν
νεκρικά πορτρέτα, τα οποία τοποθετούνταν
πάνω στη μούμια στη θέση του προσώπου. Ήταν
φτιαγμένα επάνω σε ξύλο ή λινό ύφασμα,
συνήθως με τη μέθοδο της εγκαυστικής ή με τη
χρήση τέμπερας. Οι Αιγύπτιοι πίστευαν ότι η
διατήρηση της εικόνας θα διατηρήσει ζωντανή
και την ψυχή του νεκρού, και γι’ αυτό έφτιαχναν
τις μούμιες και τα πορτρέτα τους. Μετά την
κατάκτηση της Αιγύπτου από τους Ρωμαίους (31
π.Χ.) οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι κάτοικοι της
Αιγύπτου συνέχιζαν τις νεκρικές αιγυπτιακές
παραδόσεις. Τα περισσότερα έργα αρχαίας
ελληνικής ζωγραφικής που έχουν διασωθεί είναι
τα πορτρέτα Φαγιούμ.

4. Προσωπογραφία
Παντελή
Πρεβελάκη,
π. 1938 - 1939

5. Τοιχογραφία με την οποία ο καλλιτέχνης
διακόσμησε το σπίτι του, 1932

6. • Το μνημειακό αυτό σύνολο κοσμούσε το σπίτι του ζωγράφου και αποτοιχίστηκε με χορηγία
των αδελφών Βασίλη και Νίκου Γουλανδρή εις μνήμην του αδελφού τους Κωνσταντίνου.
Είναι ένα επιβλητικό σύνολο, στην εκτέλεση του οποίου συνέδραμαν οι μαθητές του
Κόντογλου, Γιάννης Τσαρούχης και Νίκος Εγγονόπουλος. Και είναι σημαντικό, γιατί ο
ζωγράφος το φιλοτέχνησε για τον εαυτό του, δεν υπήρχε λοιπόν κανένας εξωτερικός
περιορισμός. Έκανε αυτό που του άρεσε και πράγματι αυτό το έργο ισοδυναμεί με
εξομολόγηση, με μαρτυρία.
Ο τοίχος έχει χωριστεί με κόκκινες ταινίες, αρχιτεκτονικά οργανωμένες, σε εικονογραφικές
ζώνες και πίνακες. Κάθε χώρος περιέχει άλλη σκηνή. Αυτή τη διάταξη την είχε μελετήσει
στη διακόσμηση των μεταβυζαντινών ναών. Εξάλλου ο Κόντογλου ήταν και σημαντικός
εικονογράφος ναών.
• Στο κάτω μέρος ζωγραφίζει ένα λευκό πτυχωμένο παραπέτασμα, όπως ακριβώς έκαναν
συχνά και οι βυζαντινοί στις εκκλησιές τους. Στην επάνω ζώνη, μέσα σε στρογγυλά
μετάλλια*, τοποθετεί το πάνθεόν του: όλους δηλαδή τους συγγραφείς και ζωγράφους που
θαύμαζε, ξεκινώντας από τον Όμηρο, τον Πυθαγόρα, τον Ηρόδοτο και τον Πλούταρχο,
παρεμβάλλοντας τους βυζαντινούς ζωγράφους Πανσέληνο και Θεοφάνη, ως τον Δομήνικο
Θεοτοκόπουλο. Όλοι έχουν απεικονιστεί σαν βυζαντινοί ασκητικοί άγιοι. Τα μετάλλια είναι
δεκατέσσερα και αξίζει να διαβάσει κανείς τις υπογραφές που συνοδεύουν κάθε μορφή,
για να δει ποια ήταν τα πρότυπα των δημιουργών που θαύμαζε ο Κόντογλου.
A tondo (plural "tondi" or "tondos") is a Renaissance term for a circular work of art, either a
painting or a sculpture. The word derives from the Italian rotondo, "round." The term is
usually not used in English for small round paintings, but only those over about 60 cm (two
feet) in diameter, thus excluding many round portrait miniatures – for sculpture the threshold

7. Τοιχογραφία με την οποία ο καλλιτέχνης διακόσμησε
το σπίτι του, 1932
14 Tondi (στρογγυλά μετάλλια με την
απεικόνιση πορτραίτων): ‘Ομηρος,
Πυθαγόρας, Ηρόδοτος, Πλούταρχος,
Θεοτοκόπουλος, Πανσέληνος, Θεοφάνης
Αφηγηματικές σκηνές στο
υπέρθυρο: η οικογένεια Κόντογλου
& δεξιά αριστερά ο Ήλιος & η
Σελήνη
Μορφές ολόσωμες
Πετάσματα
(κουρτίνες)
Οργάνωση σε 4 ζώνες και διάχωρα (πλαίσια) σύμφωνα με τους κανόνες αγιογράφησης
εκκλησιών

8. φτυχισμένος Κονέκ-Ὁ
Κονέκ, βασιλι ς τ ςὁ ὰ ῆ
σπροβάνας.Ἰ

9. • Στο υπέρθυρο είχε απεικονίσει, πάντα με τη βυζαντινή τεχνοτροπία, την οικογένειά του: τον
εαυτό του, τη γυναίκα του Μαρία και τη μοναχοκόρη του Δεσπούλα. Δεξιά και αριστερά
έχει ζωγραφίσει τον ήλιο και τη σελήνη, όπως έκαναν οι βυζαντινοί αγιογράφοι.
Στους υπόλοιπους πίνακες ο Κόντογλου έχει ζωγραφίσει με φαντασία και με
σουρεαλιστική, θα έλεγα, ελευθερία τις σκηνές που στοίχειωναν τη φαντασία του και που
έχει περιγράψει στα υπέροχα αφηγήματά του: ""Ο φτυχισμένος Κονέκ-Κονέκ"", ""Οι
Ολλανδοί"" θαλασσοπόροι που γειτονεύουν με τους ""Ανθρωποφάγους"" της Καραϊβικής·
στη διπλανή σκηνή ο ευφάνταστος δημιουργός απεικονίζει τον βιβλικό ""Κατακλυσμό"",
εμπνεόμενος από τον εικονογραφικό τύπο των Αγίων Σαράντα. Αριστερά από την πόρτα
απεικόνισε το ""Φακίρη της Ινδίας"" σαν ασκητή άγιο, ενώ στον μεγάλο πίνακα που
αφήνουν ανάμεσά τους οι δύο πόρτες έβαλε να συγκατοικήσουν, παραβιάζοντας κάθε
λογικό κανόνα χώρου και χρόνου, έναν ""Αϊβαλιώτη καπετάνιο"" που στέκεται ανάμεσα σε
έναν ""Άγριο της Ιάβας"" και έναν ""Άγριο της Βραζιλίας"". Προσέξτε τα εξωτικά ζώα και
ζωύφια, που συνοδεύονται από το όνομά τους κάτω στο έδαφος. Ο Κόντογλου υπήρξε
μοντέρνος και σουρεαλιστής με τον δικό του τρόπο.
• Η βυζαντινή τεχνική, το κωδικοποιημένο σχέδιο στην απόδοση του σώματος, το πλάσιμο
με τα επάλληλα στρώματα –από τον προπλασμό ως τα σαρκώματα και τα φώτα– τα
βυζαντινά χρώματα –ώχρες, σιένες, καστανά, λευκά, κιννάβαρι για το κόκκινο–
ενοποιούν αυτά τα ετερόδοξα παράξενα πλάσματα που συγκατοικούν στο «φανταστικό
μουσείο» του ζωγράφου και στον τοίχο του σπιτιού του. Ένας κόσμος γοητευτικός,
γνώριμος και μαζί εξωτικός.
terre de Sienne brulée:
κόκκινα χρώματα

10. Νωπογραφία με την οικογένεια από το σπίτι της οδού Βιζυηνού που
φυλάσσεται στην Εθνική Πινακοθήκη (1932).
Μαρία και Δεσπούλα.

11. Ο χαμένος παράδεισος της Ανατολής του Φώτη Κόντογλου.
Ο τοίχος του Φώτη Κόντογλου, όπως είναι εκτεθειμένος στην Εθνική
Πινακοθήκη, εισάγει στο χώρο που έχουμε αφιερώσει στη Γενιά του '30.
Στην προηγούμενη περίοδο, ακόμη και στη δεκαετία του '20, οι Έλληνες
ζωγράφοι χρησιμοποιούσαν ζωηρά και φυσικά χρώματα: το κόκκινο, το
πράσινο, το κίτρινο, το γαλάζιο κ.λπ.
Οι καλλιτέχνες της Γενιάς του '30, ακόμη και ο Παρθένης, φαίνεται να
έχουν επηρεαστεί από τη βυζαντινή κλίμακα του Κόντογλου. Αυτό
δείχνει πόσο βαθιά επηρέασε τους ζωγράφους της γενιάς του ο
Κόντογλου, ακόμη και αν δεν ανήκαν στον κύκλο του. Πρέπει ωστόσο να
παρατηρήσουμε ότι σε αυτή τη στροφή προς τα πιο νοητικά χρώματα
συνέτεινε και μια άλλη επίδραση που ερχόταν από το Παρίσι: ήταν η
επίδραση του Αντρέ Ντεραίν (1880 - 1954), φίλου του χαράκτη και
ζωγράφου Δημήτριου Γαλάνη (1879 - 1966), που είχε κι αυτός
υιοθετήσει την ίδια σκοτεινή κλίμακα στην περίοδο του Μεσοπολέμου
και επηρέασε πολλούς Έλληνες ζωγράφους της Γενιάς του '30."

12. Κατακλυσμός
Λεπτομέρεια από την τοιχογραφία με την οποία ο καλλιτέχνης
διακόσμησε το σπίτι του
1932

13. Η Ελλάδα των τριών κόσμων, 1933

15. Πρόσφυγες – Έλληνες Όμηροι - Αιχμάλωτοι
Η κοιλάδα του κλαυθμώνος (π. 1930)

16. Το πιο σημαντικό από τα φορητά έργα του Kόντογλου & μια από τις πιο
χαρακτηριστικές προσπάθειές του. Πίνακας που κινείται πολύ κοντά στον
Κατακλυσμό, τμήμα της τοιχογραφίας που είχε ζωγραφίσει στο σπίτι του, Η
Κοιλάδα του κλαυθμώνος βασίζεται στο ίδιο ουσιαστικά μορφοπλαστικό
λεξιλόγιο, εμφανίζοντας λίγες διαφορές.
Αυτές είναι η χρησιμοποίηση περισσότερο ασκητικών σωμάτων & ενεργητικών
κινήσεων, καθώς και πιο έντονων μανιεριστικών τύπων – επιμηκύνσεις των
μορφών, μικρά κεφάλια, figura serpentinata.
Αφετηρία του είναι βυζαντινές παραστάσεις του θέματος των Σαράντα Μαρτύρων κι
άλλες εικόνες του Αγίου Όρους, αν και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του χώρου τον
αποσαφηνίζει ο καλλιτέχνης με την επιβολή παραπληρωματικών θεμάτων, όπως
είναι τα διάφορα ανθρώπινα κόκκαλα και κρανία, που χρησιμοποιούνται και σαν
οργανωτικά στοιχεία του χώρου.
Με τα λιτά ασκητικά χρώματα, που ανταποκρίνονται καλύτερα και στο περιεχόμενο
του θέματος, είναι οι σχεδιαστικές αξίες που αποτελούν το βασικό στοιχείο του
έργου. Με την περιορισμένη σχηματοποίηση, την ασφάλεια της σύνθεσης και την
ποιότητα του σχεδίου, το έργο δεν αποδεικνύει μόνο τις δυνατότητες του
εκφραστικού ιδιώματος του Kόντογλου, αλλά και την ικανότητά του να εκφράζει
το εσωτερικό περιεχόμενο και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του θέματος που τον
ενδιαφέρει.

17. Τοιχογραφία
Kόντογλου στον
Δήμο Αθηναίων.

18. Κόντογλου &
Τσαρούχης στο
Άγιο Όρος

19. Πηγές από επιλεγμένη βιβλιογραφία.
Η παρουσίαση έγινε από τη φοιτήτρια του
Τμήματος Θεατρικών Σπουδών Αθηνών,
Στάμου Μαρία
για την καλύτερη κατανόηση του μαθήματος
«Ιστορία της Τέχνης Β’»
Ιούνιος 2017