Παρουσίαση μαθήματος

1. ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ 1
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
ΜΑΡΙΑ
Φιλόλογος
1
ο
ΓΕΛ
Σπάρτης

2. ΔΙΔΑΚΤΙΚΉ
ΕΝΌΤΗΤΑ 1
Γιατί φιλοσοφεί ο
άνθρωπος;
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Μετὰ τὰ
φυσικά, Α 2, 98b12-28

3. Εισαγωγικά στοιχεία
Διὰ γὰρ τὸ θαυμάζειν οἱ ἄνθρωποι καὶ νῦν καὶ τὸ
πρῶτον ἤρξαντο φιλοσοφεῖν, ἐξ ἀρχῆς μὲν τὰ
πρόχειρα τῶν ἀτόπων θαυμάσαντες, εἶτα κατὰ
μικρὸν οὕτω προϊόντες κ αὶ περὶ τῶν μειζόνων
διαπορήσαντες, οἷον περί τε τῶν τῆς σελήνης
παθημάτων καὶ τῶν περὶ τὸν ἥλιον καὶ τὰ ἄστρα
καὶ περὶ τῆς τοῦ παντὸς γενέσεως.
Ὁ δ’ ἀπορῶν καὶ θαυμάζων οἴεται ἀγνοεῖν (διὸ καὶ ὁ
φιλόμυθος φιλόσοφός πώς ἐστιν· ὁ γὰρ μῦθος
σύγκειται ἐκ θαυμασίων)· ὥστ’ εἴπερ διὰ τὸ
φεύγειν τὴν ἄγνοιαν ἐφιλοσόφησαν, φανερὸν ὅτι
διὰ τὸ εἰδέναι τὸ ἐπίστασθαι ἐδίωκον καὶ οὐ
χρήσεώς τινος ἕνεκεν.
Μαρτυρεῖ δὲ αὐτὸ τὸ συμβεβηκός· σχεδὸν γὰρ
πάντων ὑπαρχόντων τῶν ἀναγκαίων καὶ τῶν πρὸς
ῥᾳστώνην καὶ διαγωγὴν ἡ τοιαύτη φρόνησις
ἤρξατο ζητεῖσθαι.
Δῆλον οὖν ὡς δι’ οὐδεμίαν αὐτὴν ζητοῦμεν χρείαν
ἑτέραν, ἀλλ’ ὥσπερ ἄνθρωπος, φαμέν, ἐλεύθερος
ὁ αὑτοῦ ἕνεκα καὶ μὴ ἄλλου ὤν, οὕτω καὶ αὐτὴν
ὡς μόνην οὖσαν ἐλευθέραν τῶν ἐπιστημῶν· μόνη
γὰρ αὕτη αὑτῆς ἕνεκέν ἐστιν.
Πρέπει να εμπεδώσουμε ότι :
•Στα φιλοσοφικά κείμενα της ελληνικής
αρχαιότητας συναντάται συχνά η ιδέα ότι
κάθε δραστηριότητά μας έχει έναν λόγο που
συμβαίνει, έναν σκοπό προς τον οποίο
αποβλέπει.
•Αυτό το «γιατί» το ρωτάμε πρώτα για την
ίδια τη φιλοσοφία.
•Ο Αριστοτέλης, θέλοντας να διακρίνει τη
φιλοσοφία από άλλες μορφές γνώσης,
αναζητά την απάντηση με εμπειρικό τρόπο:
ξεκινά από την παρατήρηση ότι όλοι οι
άνθρωποι επιζητούν τη γνώση, την οποία
κατακτούν μέσα από τις αισθήσεις, και
προχωρούν από την εμπειρία που αφορά τα
επιμέρους πράγματα στην τέχνη και την
επιστήμη.
• Για να καταλάβουμε για ποιον λόγο
φιλοσοφούμε, πρέπει να ορίσουμε τι είναι
φιλοσοφία και να εξετάσουμε με ιστορική
ματιά το πώς άρχισαν οι άνθρωποι να
φιλοσοφούν.
11/3/2023
3
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ

4. Κείμενο και μετάφραση (Κάλφας)
Διὰ γὰρ τὸ θαυμάζειν οἱ ἄνθρωποι καὶ νῦν καὶ τὸ
πρῶτον ἤρξαντο φιλοσοφεῖν,
ἐξ ἀρχῆς μὲν τὰ πρόχειρα τῶν ἀτόπων
θαυμάσαντες,
εἶτα κατὰ μικρὸν οὕτω προϊόντες καὶ περὶ τῶν
μειζόνων διαπορήσαντες,
οἷον περί τε τῶν τῆς σελήνης παθημάτων καὶ τῶν
περὶ τὸν ἥλιον καὶ τὰ ἄστρα καὶ περὶ τῆς τοῦ
παντὸς γενέσεως
Γιατί, όπως συμβαίνει και τώρα, οι άνθρωποι
άρχισαν για πρώτη φορά να φιλοσοφούν
από περιέργεια και θαυμασμό.
Στην αρχή θεώρησαν άξια θαυμασμού τα
παράξενα της καθημερινής ζωής
και, προχωρώντας σιγά σιγά με αυτόν τον
τρόπο, άρχισαν να προβληματίζονται και
για τα πιο σημαντικά,
όπως λ.χ. για τα φαινόμενα της σελήνης
και του ήλιου, για τα άστρα, για τη γέννηση
του σύμπαντος
11/3/2023
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
4

5. Κείμενο και μετάφραση (Κάλφας)
Ὁ δ’ ἀπορῶν καὶ θαυμάζων
οἴεται ἀγνοεῖν
(διὸ καὶ ὁ φιλόμυθος φιλόσοφός
πώς ἐστιν· ὁ γὰρ μῦθος σύγκειται ἐκ
θαυμασίων)·
ὥστ’ εἴπερ διὰ τὸ φεύγειν τὴν
ἄγνοιαν ἐφιλοσόφησαν,
φανερὸν ὅτι διὰ τὸ εἰδέναι τὸ
ἐπίστασθαι ἐδίωκον
καὶ οὐ χρήσεώς τινος ἕνεκεν.
Αυτός όμως που απορεί και
που θαυμάζει, αντιλαμβάνεται ότι αγνοεί
(γι’ αυτό και όποιος αγαπά τους μύθους
είναι κατά κάποιο τρόπο και φιλόσοφος,
αφού οι μύθοι συντίθενται από γεγονότα
θαυμάσια).
Εφόσον λοιπόν οι άνθρωποι φιλοσόφησαν
για να ξεφύγουν από την άγνοιά τους,
είναι φανερό ότι επιζήτησαν την επιστήμη
για την ίδια τη γνώση
και όχι χάριν κάποιας χρησιμότητας.
11/3/2023
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
5

6. Κείμενο και μετάφραση (Κάλφας)
Μαρτυρεῖ δὲ αὐτὸ τὸ συμβεβηκός·
Σχεδὸν γὰρ πάντων ὑπαρχόντων τῶν ἀναγκαίων
καὶ τῶν πρὸς ῥᾳστώνην καὶ διαγωγὴν ἡ τοιαύτη
φρόνησις ἤρξατο ζητεῖσθαι.
Δῆλον οὖν ὡς δι’ οὐδεμίαν αὐτὴν ζητοῦμεν χρείαν
ἑτέραν,
ἀλλ’ ὥσπερ ἄνθρωπος, φαμέν, ἐλεύθερος ὁ αὑτοῦ
ἕνεκα καὶ μὴ ἄλλου ὤν,
οὕτω καὶ αὐτὴν ὡς μόνην οὖσαν ἐλευθέραν τῶν
ἐπιστημῶν·
Μόνη γὰρ αὕτη αὑτῆς ἕνεκέν ἐστιν.
Αυτό φαίνεται και από την πορεία των
πραγμάτων.
Μόνο όταν όλες σχεδόν οι άμεσες ανάγκες τους
ικανοποιήθηκαν,
και το ίδιο συνέβη με την άνεση και την
απόλαυσή τους, μόνο τότε οι άνθρωποι
στράφηκαν σ’ αυτού του είδους την
πνευματική αναζήτηση.
Είναι λοιπόν φανερό ότι τη γνώση αυτή δεν την
επιζητούμε για να καλύψει άλλη ανάγκη,
αλλά, όπως λέγεται ότι ελεύθερος είναι εκείνος ο
άνθρωπος που υπάρχει για τον εαυτό του και
όχι για κάποιον άλλον,
έτσι επιζητούμε και αυτήν ως τη μόνη ελεύθερη
επιστήμη.
γιατί είναι η μόνη που υπάρχει γι’ αυτήν την ίδια.
11/3/2023
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
6

7. ΔΕ 1. : Γιατί φιλοσοφεί ο άνθρωπος; Οι 3 άξονες και το
συμπέρασμα/επίλογος
[[Ὅτι δ' οὐ ποιητική, δῆλον καὶ ἐκ τῶν πρώτων
φιλοσοφησάντων· διὰ γὰρ τὸ θαυμάζειν οἱ ἄνθρωποι καὶ
νῦν καὶ τὸ πρῶτον ἤρξαντο φιλοσοφεῖν, ἐξ ἀρχῆς μὲν τὰ
πρόχειρα τῶν ἀτόπων θαυμάσαντες, εἶτα κατὰ μικρὸν οὕτω
προϊόντες καὶ περὶ τῶν μειζόνων διαπορήσαντες, οἷον περί
τε τῶν τῆς σελήνης παθημάτων καὶ τῶν περὶ τὸν ἥλιον καὶ
ἄστρα καὶ περὶ τῆς τοῦ παντὸς γενέσεως.]]
[[ ὁ δ' ἀπορῶν καὶ θαυμάζων οἴεται ἀγνοεῖν (διὸ καὶ ὁ
φιλόμυθος φιλόσοφός πώς ἐστιν· ὁ γὰρ μῦθος σύγκειται ἐκ
θαυμασίων)· ὥστ' εἴπερ διὰ τὸ φεύγειν τὴν ἄγνοιαν
ἐφιλοσόφησαν, φανερὸν ὅτι διὰ τὸ εἰδέναι τὸ ἐπίστασθαι
ἐδίωκον καὶ οὐ χρήσεώς τινος ἕνεκεν. ]]
[[ μαρτυρεῖ δὲ αὐτὸ τὸ συμβεβηκός· σχεδὸν γὰρ
πάντων ὑπαρχόντων τῶν ἀναγκαίων καὶ πρὸς ῥᾳστώνην καὶ
διαγωγὴν ἡ τοιαύτη φρόνησις ἤρξατο ζητεῖσθαι. ]]
[[ Δῆλον οὖν ὡς δι’οὐδεμίαν αὐτὴν ζητοῦμεν χρείαν
ἑτέραν, ἀλλ' ὥσπερ ἄνθρωπος, φαμέν, ἐλεύθερος ὁ αὑτοῦ
ἕνεκα καὶ μὴ ἄλλου ὤν, οὕτω καὶ αὐτὴν ὡς μόνην οὖσαν
ἐλευθέραν τῶν ἐπιστημῶν· μόνη γὰρ αὕτη αὑτῆς ἕνεκέν
ἐστιν.]]
Η αρχή της φιλοσοφίας- πρώτα
αντικείμενα της φιλοσοφίας
Η συνειδητοποίηση της άγνοιας.
Ενασχόληση με τη φιλοσοφία
Τεκμηρίωση: πότε ξεκίνησε η συστηματική
ενασχόληση με τη φιλοσοφία;
Συμπέρασμα: η φιλοσοφία υπάρχει
αυτόνομα (ελεύθερη επιστήμη)

8. Τι είναι φιλοσοφία;
Στην αρχική του ετυμολογική σημασία (φιλῶ +
σοφία) το ρήμα φιλοσοφῶ σημαίνει «αγαπώ
τη σκέψη και τη γνώση».
Η φιλοσοφία είναι φιλία, επιθυμία σοφίας.
Στην Πολιτεία (475b) του Πλάτωνα λέγεται:
καὶ τὸν φιλόσοφον σοφίας φήσομεν
ἐπιθυμητὴν εἶναι.
Ο Αριστοτέλης συνδέει άμεσα τη φιλοσοφική
δραστηριότητα με την αναζήτηση της
αλήθειας: Είναι σωστό που καλείται η
φιλοσοφία επιστήμη της αλήθειας.). Γι’
αυτόν η φιλοσοφία αποσκοπεί στην καθαρή
γνώση και όχι στη χρησιμότητα.
Ήδη, λοιπόν, από την αρχαιότητα το ρήμα
φιλοσοφῶ άρχισε να αποκτά την ειδικότερη
σημασία που έχει και σήμερα: στοχάζομαι,
αναζητώ και ερευνώ σε έκταση και βάθος τη
φύση των πραγμάτων και την αλήθεια των
όντων, τη γνώση, τις αξίες κ.λπ.(ΦΥ σελ. 15)
Ο
Αριστοτέλης
αναπτύσσει
τον
πρώτο
άξονα:
η
φιλοσοφία
ανάγεται
στον
θαυμασμό,
σε
μια
πρωτογενή
έκπληξη
και
περιέργεια
8
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ

9. Το πρώτο στάδιο της φιλοσοφίας, η
αρχή, ο ρόλος της απορίας /του
θαυμασμού
διὰ γὰρ τὸ θαυμάζειν οἱ
ἄνθρωποι καὶ νῦν καὶ τὸ
πρῶτον ἤρξαντο
φιλοσοφεῖν, ἐξ ἀρχῆς
μὲν τὰ πρόχειρα τῶν
ἀτόπων θαυμάσαντες,
εἶτα κατὰ μικρὸν οὕτω
προϊόντες καὶ περὶ τῶν
μειζόνων
διαπορήσαντες, οἷον
περί τε τῶν τῆς σελήνης
παθημάτων καὶ τῶν περὶ
τὸν ἥλιον καὶ ἄστρα καὶ
περὶ τῆς τοῦ παντὸς
γενέσεως
11/3/2023
9
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει τον πρώτο άξονα: η φιλοσοφία
ανάγεται στον θαυμασμό, σε μια πρωτογενή έκπληξη
και περιέργεια
τοποθετεί στην αφετηρία και έναρξη μιας λογικής
δραστηριότητας (ακριβέστερα: της κατεξοχήν λογικής
δραστηριότητας, της φιλοσοφίας) ένα πάθος,
τον θαυμασμό αρχικά για τα παράξενα και παράδοξα της
καθημερινής ζωής που είχαν άμεσα μπροστά τους οι
άνθρωποι (τὰ πρόχειρα τῶν ἀτόπων) όπως για
παράδειγμα καθημερινά φαινόμενα στατικός
ηλεκτρισμος και μαγνητισμός, το ουράνιο τόξο, τις
βροντές, τις αστραπές κλπ,
και στη συνέχεια προοδευτικά και για τα πιο σπουδαία
και σημαντικά φυσικά-κοσμολογικά φαινόμενα, όπως
για παράδειγμα (οἶον ...) τα σεληνιακά, ηλιακά, αστρικά,
αλλά και την ίδια τη γνώση του σύμπαντος (θέματα με
τα οποία ασχολήθηκαν οι πρώτοι φυσικοί φιλόσοφοι).
Είναι προφανές ότι υπάρχει μία κλιμάκωση από τα πιο
κοντινά στον άνθρωπο και τις δυνατότητες της γνώσης
του στα πιο μακρινά και δυσερμήνευτα.

10. Το περιεχόμενο της έννοιας
θαυμασμός και απορία και η
σύνδεσή τους με τη φιλοσοφία
ὁ δ' ἀπορῶν καὶ
θαυμάζων οἴεται
ἀγνοεῖν (διὸ καὶ ὁ
φιλόμυθος φιλόσοφός
πώς ἐστιν· ὁ γὰρ μῦθος
σύγκειται ἐκ
θαυμασίων)
11/3/2023
10
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
• θαυμάζω σημαίνει μένω έκθαμβος, νιώθω έκπληξη για
κάτι. Το ρήμα δεν μπορεί να αποδοθεί πλήρως στα νέα
ελληνικά, καθώς περιλαμβάνει τόσο την έκπληξη
(ευχάριστη ή δυσάρεστη, άρα και την αμηχανία) όσο και
την περιέργεια και τον θαυμασμό.
• Το θαυμάζειν αποτελεί και για τον Πλάτωνα αρχή της
φιλοσοφίας [ έντονα ο φιλόσοφος βιώνει την έκπληξη
και τον θαυμασμό. και δεν είναι άλλη η αρχή της
φιλοσοφίας παρά ακριβώς αυτή] (Θεαίτητος 155d).(ΦΥ
σελ 15)
• ἀπορῶ (στερ. α- + πόρος) σημαίνει βρίσκομαι σε
αδιέξοδο και αμηχανία, αδυνατώ να καταλάβω και να
εξηγήσω κάτι· διατυπώνω απορία, ρωτώ να μάθω κάτι. Ο
Αριστοτέλης (Μετὰ τὰ Φυσικά) παρομοιάζει τη διάνοια
που βιώνει την ἀπορία με διάνοια δεμένη που επιδιώκει
λύση (λύσιμο). Με αυτό τον τρόπο η ἀπορία γίνεται
αφετηρία φιλοσοφικής αναζήτησης.(ΦΥ σελ 15)
• Στη δεύτερη περίοδο ο Αριστοτέλης διατυπώνει τον
ισχυρισμό ότι η απορία και ο θαυμασμός υποδηλώνουν
τη συνειδητοποίηση εκ μέρους των ανθρώπων της
άγνοιας τους και κατ' επέκταση (διατηρώντας μία
επιφύλαξη εἴπερ ... ) την επιθυμία τους να την υπερβούν
χάριν της ίδιας της γνώσης και όχι κάποια χρησιμότητα.

11. Ποιος είναι ο συνδετικός κρίκος
ανάμεσα σε αυτόν που αγαπά τον
μύθο και σε αυτόν που αγαπά την
ολοκληρωμένη γνώση, τη σοφία;
ὁ δ' ἀπορῶν καὶ
θαυμάζων οἴεται
ἀγνοεῖν (διὸ καὶ ὁ
φιλόμυθος φιλόσοφός
πώς ἐστιν· ὁ γὰρ μῦθος
σύγκειται ἐκ
θαυμασίων)
11/3/2023
11
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
Τα θαυμάσια, τα αξιοθαύμαστα, αξιοπερίεργα,
δυσερμήνευτα· με αυτά ασχολείται τόσο ο μύθος όσο
και η φιλοσοφία.
Σύμφωνα με τον Düring, ο Αριστοτέλης, όταν αναφέρεται
στον φιλόμυθο, δεν έχει κατά νου μόνο τους αρχαίους
μυθογράφους αλλά και τον δάσκαλό του, τον
Πλάτωνα, που αξιοποιεί συχνά τους μύθους στις
φιλοσοφικές του αναλύσεις π.χ. μύθος του Σπηλαίου,
όπου ο Πλάτων χρησιμοποιεί τον μύθο για να
αποτολμήσει πέρα από τον λόγο, να υποστηρίξει τα
θεωρητικώς αναπόδεικτα.
Και θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι στο σημείο αυτό
υπόκειται ένα βαθύτερο ερμηνευτικό σχήμα για την
πορεία της ανθρωπότητας προς τη γνώση: από τον
μύθο στον λόγο.
Ο μύθος, τελικά, έχει τη δική του φιλοσοφική αξία και
δεν έπαψε ποτέ να είναι πολύτιμο εργαλείο σκέψης
(Φιλοσοφικός Λόγος, εισαγωγή σελ 49-50).

12. Με ποια συλλογιστική πορεία
αποδεικνύεται η σχέση του μύθου
με τη φιλοσοφία;
ὁ δ' ἀπορῶν καὶ
θαυμάζων οἴεται
ἀγνοεῖν (διὸ καὶ ὁ
φιλόμυθος φιλόσοφός
πώς ἐστιν· ὁ γὰρ μῦθος
σύγκειται ἐκ
θαυμασίων)
11/3/2023
12
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
Τα αξιοπερίεργα των μύθων προκαλούν θαυμασμό (με τη
φανταστική αφήγηση των γεγονότων και φαινομένων,
τη φαντασία, τη συμβολική γλώσσα)
Ο θαυμασμός που προκαλούν οι μύθοι όσι και η έλληογη
σκέωη του ανθρώπου πδηγεί σε συνειδητοποίηση της
άγνοιας καθώς ο άνθρωπος αδυνατεί να εξηγήσει και
να κατανοήσει τα παράδοξα της καθημερινής του
ζωής αλλά και τα πιο σημαντικά φαινόμενα π.χ την
κίνηση των ουρανίων σωμάτων.
τελικά αυτή η συνειδητοποίηση της άγνοιας γεννά την
ανάγκη για τη γνώση και οδηγεί στη φιλοσοφία
δηλαδή στη διερεύνηση των θαυμαστών φαινομένων.

13. Το επιλογικό συμπέρασμα
Η φιλοσοφία είναι η μόνη ελεύθερη
επιστήμη
Δῆλον οὖν ὡς δι’οὐδεμίαν
αὐτὴν ζητοῦμεν χρείαν
ἑτέραν,
ἀλλ' ὥσπερ ἄνθρωπος,
φαμέν, ἐλεύθερος ὁ
αὑτοῦ ἕνεκα καὶ μὴ
ἄλλου ὤν,
οὕτω καὶ αὐτὴν ὡς μόνην
οὖσαν ἐλευθέραν τῶν
ἐπιστημῶν·
μόνη γὰρ αὕτη αὑτῆς
ἕνεκέν ἐστιν
11/3/2023
13
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
• Στον πυρήνα της φιλοσοφικής γνώσης δεν βρίσκεται η
χρηστικότητα και η ανάγκη (όπως συμβαίνει με άλλες
επιστήμες) αλλά η ελευθερία:
• η φιλοσοφία υπάρχει μόνο για τον εαυτό της. Αυτός
εξάλλου είναι και ο τρόπος ύπαρξης του ίδιου του
ελεύθερου ανθρώπου: υπάρχει για τον εαυτό του.
• Η συσχέτιση της φιλοσοφίας με την ελευθερία
αποτυπώνει μια βαθιά αίσθηση του φιλοσόφου, τόσο
για τη συγχρονία: μόνο ένα ελεύθερο πνεύμα μπορεί
να φιλοσοφήσει αληθινά, όσο και για τη διαχρονία:
μόνο όταν οι Έλληνες προόδευσαν στην ελευθερία,
ευδοκίμησε ο φιλοσοφικός λόγος· μάλιστα, αυτό
συνέβη στην κατεξοχήν ελεύθερη πόλη, την Αθήνα.

14. Η ιστορικότητα της φιλοσοφίας,
συγχρονία, διαχρονία. Αριστοτέλης
ο πρώτος ιστορικός της φιλοσοφίας
ο Αριστοτέλης έχει υπόψη του και την αντίστοιχη
ιστορική πορεία, το τι όντως συνέβη στην
(ελληνική) πραγματικότητα. Ο Αριστοτέλης, ένα
είδος πρώτου ιστορικού της φιλοσοφίας,
συνομιλεί με τον δάσκαλό του και τους
Προσωκρατικούς.
Γνωρίζει, τους προκατόχους του· βλέπει ξεκάθαρα ότι
οι πρώτοι φιλόσοφοι ήταν φυσιολόγοι, φυσικοί
φιλόσοφοι. Γι’ αυτό και δομεί το κεφάλαιο Α2, το
σχετικό με τις απαρχές της φιλοσοφίας:
• α) με τη χρήση χρονικών προσδιορισμών (καὶ νῦν
καὶ τὸ πρῶτον, ἐξ ἀρχῆς, εἶτα),
• β) με διπλή χρήση του ρήματος ἄρχομαι (ἤρξαντο,
ἤρξατο).
• γ) με μία ρητή αναφορά στο συμβεβηκός, δηλαδή
στο ιστορικό συμβάν,
• δ) με ευρεία χρήση ιστορικών χρόνων.

15. Γλωσσικές επιλογές
11/3/2023
15
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
Οι χρονικοί δείκτες νυν και
πρῶτον
Η χρήση του
παραδείγματος και η
κλιμάκωση οἷον…
Πώς δηλώνεται ο πιεστικός
χαρακτήρας των φιλοσοφικών
αποριών (ἐδίωκον
ζητεῖσθαι ζητοῦμεν)
Με το νῦν η έναρξη του
φιλοσοφείν τοποθετείται στη
συγχρονία της: ανά πάσα
στιγμή, και στο παρόν, μπορεί
κάποιος, με αφετηρία την
έκπληξη και την περιέργεια, να
αρχίσει να φιλοσοφεί.
Με την αιτιατική τὸ πρῶτον η
έναρξη του φιλοσοφείν
τοποθετείται στη διαχρονία
της: κάποια στιγμή στο
(ελληνικό) παρελθόν, έχοντας
ως αφορμή επίσης την έκπληξη
και την περιέργεια,
εμφανίστηκαν οι πρώτοι
φιλόσοφοι.
ως παράδειγμα
αναφέρονται τα φυσικά
φαινόμενα που σχετίζονται
με τη σελήνη, τον ήλιο και
τα άστρα, αλλά και η ίδια η
γένεση του σύμπαντος
(θέματα με τα οποία
ασχολήθηκαν οι πρώτοι
φυσικοί φιλόσοφοι).
υπάρχει μία κλιμάκωση
από τα πιο κοντινά στον
άνθρωπο και τις
δυνατότητες της γνώσης
του στα πιο μακρινά και
δυσερμήνευτα.
Με την επιλογή των
συγκεκριμένων ρημάτων ο
Αριστοτέλης υποδηλώνει τον
πιεστικό χαρακτήρα των
φιλοσοφικών αποριών, την
επιτακτική ροπή στο
φιλοσοφείν. Μπορεί η
φιλοσοφία να μην ικανοποιεί
καμία εξωτερική χρεία και
ανάγκη, αποτελεί όμως
πανανθρώπινο ψυχικό
ζητούμενο. Ενδιαφέρουσα και
η τροπή από το παρελθοντικό
τριτοπρόσωπο ἐδίωκον στο
παροντικό πρωτοπρόσωπο
ζητοῦμεν, με την οποία ο
Αριστοτέλης εντάσσει και τον
εαυτό του στη χορεία των
φιλοσόφων, των ανθρώπων
που στοχάζονται ελεύθεροι.

16. 11/3/2023
16
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
1. Η περιέργεια και ο θαυμασμός γέννησαν τη φιλοσοφική δραστηριότητα Σ ή Λ;
2. Οι άνθρωποι αρχικά απορούσαν με τα φυσικά σώματα του σύμπαντος Σ ή Λ;
3. Η φιλοσοφική ενασχόληση του ανθρώπου ακολούθησε μια πορεία από τα πιο κοντινά στα πιο
μακρινά Σ ή Λ;
4. Η συνειδητοποίηση της άγνοιας οφείλεται στην απορία και τον θαυμασμό Σ ή Λ;
5. Η φιλοσοφία και ο μύθος έχουν ως αντικείμενό τους "θαυμάσια" γεγονότα Σ ή Λ;
6. Στη σκέψη του Αριστοτέλη ο φιλόμυθος ταυτίζεται με τον φιλόσοφο Σ ή Λ;
7. Οι άνθρωποι επιδίωξαν τη φιλοσοφία για να την αξιοποιήσουν για πρακτικούς σκοπούς Σ ή Λ;
8. Οι πνευματικές αναζητήσεις ακολούθησαν την κάλυψη των βιοτικών προβλημάτων και την
εξασφάλιση της σκόλης Σ ή Λ;
9. Ελεύθερος μπορεί να είναι όποιος αφιερώνει τη ζωή του σε άλλους Σ ή Λ;
10. Οι άνθρωποι αδυνατούν να φιλοσοφήσουν όταν βρίσκονται αντιμέτωποι με καθημερινές
πιεστικές ανάγκες Σ ή Λ;
11. Η φιλοσοφία είναι η μόνη ελεύθερη επιστήμη Σ ή Λ;
12. Τα παράξενα πράγματα αποδίδονται με τη λέξη : α. πρόχειρα β. τῶν ἀτόπων γ. παθημάτων
13. Τα «πρόχειρα τῶν ἀτόπων» αναφέρονται στα συνηθισμένα φαινόμενα της καθημερινότητας Σ ή
Λ;
14. Η άνεση στη ζωή των ανθρώπων αποδίδεται στο κείμενο με τον όρο α. χρείαν β. ῥαστώνη γ.
φρόνησις
15. Η αντωνυμία οἷον εισάγει αντίθεση Σ ή Λ;
16. Η παρομοίωση της φιλοσοφίας με τον ελεύθερο άνθρωπο εξυπηρετεί τον Αριστοτέλη στο να
καταδείξει ότι η φιλοσοφία δεν υπάρχει για να εξυπηρετεί ανάγκες Σ ή Λ;
Εμπέδωση

17. ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ 2022
Α1.α. Να γράψετε στο τετράδιό σας τον αριθμό που αντιστοιχεί σε καθεμιά από τις παρακάτω περιόδους
λόγου και δίπλα σε αυτόν τη λέξη «Σωστό», αν είναι σωστή, ή τη λέξη «Λάθος», αν είναι λανθασμένη, με
βάση το αρχαίο κείμενο (μονάδες 3) και να τεκμηριώσετε κάθε απάντησή σας γράφοντας τις
λέξεις/φράσεις του αρχαίου κειμένου που την επιβεβαιώνουν (μονάδες 3):
1. Ο φιλόσοφος έχει κοινά στοιχεία με τον φιλόμυθο (1ο απόσπασμα).
2. Οι φιλόσοφοι φιλοσόφησαν για να καλύψουν τις βιοτικές τους ανάγκες (1ο απόσπασμα).
3. Η ενασχόληση με τα «ανελευθέρια» έργα καθιστά τους ανθρώπους «βάναυσους» (2ο απόσπασμα).
(μονάδες 6)
β. Για καθένα από τα αποσπάσματα της Στήλης Α να καταγράψετε το γράμμα της Στήλης Β που
αντιστοιχεί στην ορθή νοηματική τους απόδοση.

18. ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ
ΕΝΟΤΗΤΑ 2
Η πρακτική και
πολιτική διάσταση
της φιλοσοφίας
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Προτρεπτικός πρὸς
Θεμίσωνα, αποσπάσματα 8-9
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ

19. Εοσαγωγικές επισημάνσεις
11/3/2023
19
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
 Στον Προτρεπτικό προς Θεμίσωνα ο Αριστοτέλης
απευθύνεται στον ηγεμόνα της Κύπρου Θεμίσωνα και
τον παροτρύνει να επιδοθεί στη φιλοσοφία θυμίζοντάς
του το πλατωνικό πρότυπο του φιλοσόφου βασιλιά.
 Ο Αριστοτέλης, βέβαια, δεν στοχεύει στον Θεμίσωνα.
«Στην πραγματικότητα και στη βαθύτερη σημασία του
το έργο είναι ένα μήνυμα προς τους νεαρούς άνδρες που
συνέρρεαν στις αθηναϊκές σχολές, μια προσωπική
ομολογία πίστης σε ένα ιδεώδες ζωής», τον θεωρητικό,
φιλοσοφικό βίο.
 Ο Προτρεπτικὸς συντέθηκε στα χρόνια που ο
Αριστοτέλης ζούσε και δίδασκε ακόμα στην Ακαδημία.
 Θεωρείται βάσιμα ότι αποτελεί απάντηση στον λόγο
του Ισοκράτη Περὶ ἀντιδόσεως (δημοσιεύτηκε το
353/52 π.Χ.), στον οποίο ο ρήτορας προβάλλει ένα
εκπαιδευτικό πρότυπο πολύ διαφορετικό από αυτό της
πλατωνικής Ακαδημίας, υποστηρίζοντας την αξία της
ρητορικής, ως παράγοντα παιδείας, καθώς στηρίζεται
στην πείρα της πραγματικότητας. Από την άλλη
κατηγορεί το εκπαιδευτικό πρόγραμμα της Ακαδημίας,
για τον ανώφελο θεωρητικό της χαρακτήρα.

20. • Είναι ένα εύλογο ερώτημα που είχαν να
αντιμετωπίσουν και προσπάθησαν να απαντήσουν οι
φιλόσοφοι από την αρχαιότητα έως σήμερα:
• κάθε δραστηριότητα οφείλει να δίνει τον λόγο
ύπαρξής της, όσο και αν το κριτήριο της άμεσης
ωφελιμότητας δεν μπορεί να είναι το μοναδικό.
• Ο Αριστοτέλης στον πρώιμο (πριν από το 351 π.Χ.)
Προτρεπτικό του λόγο αναγνωρίζει ότι όλοι οι
άνθρωποι επιθυμούν εφικτά και ωφέλιμα πράγματα
και προσπαθεί να δείξει ότι η φιλοσοφία είναι ένα από
αυτά.
• Γι’ αυτό προτρέπει, ως προς τον κοινωνικό και
πρακτικό βίο, να φιλοσοφούμε, γιατί έτσι θα
αποκτήσουμε και θα χρησιμοποιήσουμε ένα
σημαντικό αγαθό, τη σοφία.
Κατά τον Αρ. η φιλοσοφία είναι
• η θεωρητική γνώση των πρώτων
αρχών
• ανεξάρτητη από κάθε χρησιμότητα
•Για ποιον λόγο αξίζει να
ασχολούμαστε με τη φιλοσοφία;

21. Κείμενο και μετάφραση (Α. Πέτρου με προσθήκες από τη μετάφραση του
Μπενάκη)
Τὰ ὑποκείμενα πρὸς τὸν βίον ἡμῖν,
οἷον τὸ σῶμα καὶ τὰ περὶ τὸ σῶμα,
καθάπερ ὄργανά τινα ὑπόκειται,
τούτων δ’ ἐπικίνδυνός ἐστιν ἡ χρῆσις,
καὶ πλέον θάτερον ἀπεργάζεται
τοῖς μὴ δεόντως αὐτοῖς χρωμένοις.
Δεῖ τοίνυν ὀρέγεσθαι τῆς ἐπιστήμης
κτᾶσθαί τε αὐτὴν καὶ
χρῆσθαι αὐτῇ προσηκόντως,
δι’ ἧς πάντα ταῦτα εὖ θησόμεθα.
Φιλοσοφητέον ἄρα ἡμῖν,
εἰ μέλλομεν ὀρθῶς πολιτεύσεσθαι
καὶ τὸν ἑαυτῶν βίον διάξειν ὠφελίμως.
Τα πράγματα που μας ανήκουν κατά τη διάρκεια της
ζωής μας, όπως το σώμα και τα σχετικά με το σώμα,
μας δόθηκαν ως όργανα.
Η χρήση τους, ωστόσο, σε κάποιους μπορεί να καταστεί
επικίνδυνη, και φέρνουν μάλιστα το αντίθετο
αποτέλεσμα
σ’ εκείνους που δεν τα χρησιμοποιούν σωστά.
Πρέπει, λοιπόν, να επιθυμούμε την επιστήμη και
να αποκτήσουμε την επιστήμη αυτή, και να την
χρησιμοποιούμε σωστά,
ούτως ώστε να μπορούμε να χρησιμοποιούμε
όλα αυτά τα εργαλεία με τρόπο εποικοδομητικό.
Άρα, πρέπει να φιλοσοφούμε,
εάν θέλουμε να είμαστε καλοί πολίτες
και να ζήσουμε τη ζωή μας ωφέλιμα.
11/3/2023
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
21

22. Κείμενο και μετάφραση (Α. Πέτρου με προσθήκες από τη μετάφραση του
Μπενάκη)
Ἔτι τοίνυν ἄλλαι μέν εἰσιν αἱ ποιοῦσαι
ἕκαστον τῶν ἐν τῷ βίῳ
πλεονεκτημάτων ἐπιστῆμαι,
ἄλλαι δὲ αἱ χρώμεναι ταύταις,
καὶ ἄλλαι μὲν αἱ ὑπηρετοῦσαι,
ἕτεραι δὲ αἱ ἐπιτάττουσαι,
ἐν αἷς ἐστιν ὡς ἂν ἡγεμονικωτέραις
ὑπαρχούσαις τὸ κυρίως ὂν ἀγαθόν
Κι ακόμη πρέπει να έχουμε υπόψη ότι άλλες
είναι οι γνώσεις και οι τέχνες ( ή οι επιστήμες) που μας
προσφέρουν
όσα είναι ωφέλιμα στη ζωή μας,
κι άλλες εκείνες που μας εξασφαλίζουν την καλή
χρήση αυτών των τεχνών ( ή άλλες που δείχνουν τον
τρόπο χρήσης τους),
όπως άλλες είναι οι βοηθητικές
κι άλλες οι καθοδηγητικές,
και σ’ αυτές τις τελευταίες, που είναι βέβαια
οι ηγεμονικότερες, βρίσκεται το αγαθό στην πραγματική
του σημασία.
11/3/2023
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
22

23. Κείμενο και μετάφραση (Α. Πέτρου με προσθήκες από τη μετάφραση του
Μπενάκη)
Εἰ τοίνυν μόνη ἡ τοῦ
κρίνειν ἔχουσα τὴν ὀρθότητα
καὶ ἡ τῷ λόγῳ χρωμένη καὶ
ἡ τὸ ὅλον ἀγαθὸν θεωροῦσα,
ἥτις ἐστὶ φιλοσοφία,
χρῆσθαι πᾶσι καὶ ἐπιτάττειν κατὰ
φύσιν δύναται,
φιλοσοφητέον ἐκ παντὸς τρόπου,
ὡς μόνης φιλοσοφίας
τὴν ὀρθὴν κρίσιν
καὶ τὴν ἀναμάρτητον ἐπιτακτικὴν
φρόνησιν
ἐν ἑαυτῇ περιεχούσης.
Αν λοιπόν μόνον η επιστήμη
εκείνη μπορεί να κρίνει ορθά,
να χρησιμοποιεί τον λόγο και
να είναι προικισμένη με τη συνολική θεώρηση του
αγαθού
-κι αυτή είναι η φιλοσοφία-
μπορεί να επωφελείται από όλες τις άλλες
και να τις κατευθύνει σύμφωνα με τη φύση τους,
πρέπει να φιλοσοφούμε με κάθε τρόπο ,
γιατί μόνο η φιλοσοφία
κλείνει μέσα της τη σωστή κρίση
και τη φρόνηση που κατευθύνει αλάνθαστα
τις πράξεις μας.
11/3/2023
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
23

24. ΔΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
11/3/2023
24
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
 Και οι δύο αυτές παράγραφοι από τον
Προτρεπτικὸ επιχειρηματολογούν υπέρ της
αναγκαιότητας της φιλοσοφίας.
 Γι’ αυτό και κορυφώνονται με το ίδιο
ρηματικό επίθετο: φιλοσοφητέον.
 Η δοτική προσωπική του ενεργούντος
προσώπου ἡμῖν δηλοί ότι ο δεοντολογικός
λόγος του Αριστοτέλη απευθύνεται σε
όλους τους ανθρώπους διαχρονικά.
 Το κοινό συμπέρασμα των δύο παραγράφων,
λοιπόν, είναι μια προτροπή στη φιλοσοφία,
ακριβέστερα, σε ένα φιλοσοφικό τρόπο ζωής.
 Στο συμπέρασμα αυτό καταλήγει ο
συγγραφέας με δύο μείζονα επιχειρήματα,
ένα ανά παράγραφο.
11/3/2023

25. Η αναγκαιότητα της φιλοσοφίας _1ο
επιχείρημα
Στην 1η παράγραφο
•ο Αριστοτέλης επισημαίνει την
αναγκαιότητα της σωστής χρήσης
όσων εργαλείων διαθέτουμε για
τη ζωή·
•προϋπόθεση της σωστής χρήσης
αποτελεί η ασφαλής και έγκυρη
γνώση (επιστήμη).
•Ο άνθρωπος καλείται με τη
φιλοσοφία να ελέγξει και να
κατευθύνει το σώμα του και τις
αντίστοιχες δραστηριότητές του.
11/3/2023
25
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
Ο άνθρωπος διαθέτει, για παράδειγμα, το σώμα και όσα
εξυπηρετούν το σώμα, όσων είδος εργαλείων (ὄργανα). Αυτό
από μόνα τους δεν είναι ούτε κάτι καλό ούτε κάτι κακό.
Η χρήση τους, όμως, ενέχει κινδύνους, και τις
περισσότερες φορές προκαλούν το αντίθετο αποτέλεσμα
(θάτερον απεργάζεται)
Κατά συνέπεια, απαιτείται (δεῖ) η ασφαλής και στερεή
γνώση (επιστήμη) που θα αποτρέψει τους κινδύνους και θα
συμβάλει στην καλύτερη χρήση του (προσηκόντως),
εξυπηρετώντας τον απώτερο στόχο του ανθρώπου.
 Αξιοσημείωτη η κλιμάκωση: ο άνθρωπος επιζητά τη
γνώση, μετά προβαίνει στην απόκτηση της με τελικό
αιτούμενο όμως την εφαρμογή της και τη σωστή χρήση της
(ὀρέγεσθαι-κτᾶσθαι-χρῆσκαι).
Σε αυτήν τη γνώση στοχεύει η φιλοσοφία και γι' αυτό είναι
απαραίτητη κατά τρόπο διττό, εάν θέλουμε να
παρακολουθούμε σωστά της κρατικές υποθέσεις
(πρωθύστερο) και να διαμορφώνουμε επωφελώς την
ιδιωτική μας ζωή:
 Φιλοσοφητέον ἄρα ἡμῖν (= χρὴ ἡμᾶς φιλοσοφεῖν), εἰ
μέλλομεν ὀρθῶς πολιτεύσεσθαι καὶ τὸν ἑαυτῶν βίον
διάξειν ὠφελίμως.
Η διατύπωση είναι δεοντολογική, στο πλαίσιο ενός
υποθετικού συλλογισμού, αποκτώντας μία διάσταση
διαχρονική (ἡμῖν).

26. Η αναγκαιότητα της φιλοσοφίας_ 2ο
επιχείρημα
Η δεύτερη παράγραφος
αποτελεί ένα επιπλέον
(ἔτι...) επιχείρημα για την
αναγκαιότητα της
φιλοσοφίας, αφού αυτή
μπορεί να χρησιμοποιεί
σωστά όλα τα είδη
γνώσης.
Ο άνθρωπος καλείται να
ελέγξει και να κατευθύνει
το πνεύμα του, τις
επιμέρους γνώσεις που
θα αξιοποιηθούν στις
ποικίλες πρακτικές
ενέργειές του.
11/3/2023
26
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
• Κατά τον Αριστοτέλη η γνώση μπορεί να κατηγοριοποιηθεί σε
διάφορα επίπεδα με διαφορετική στόχευση:
α) γνώση που παράγει τα αγαθά της ζωής και είδη γνώσης που
υπηρετούν (ποιοῦσαι, υπηρετοῦσαι)
β) είδη γνώσης δείχνουν τον τρόπο χρήσης και είδη γνώσης που
επιτάσσουν (χρώμεναι, ἐπιτάττουσαι): τα τελευταία
εκπροσωπούν τον υψηλότερο βαθμό γνώσης και σε αυτά
βρίσκεται το καθαυτό αγαθό (ο κεντρικός στόχος). Κορωνίδα
των επιστημών αυτών είναι η φιλοσοφία. Και αυτό δείχνει η
υποθετική διατύπωση που ακολουθεί :
Α) (εάν )Η φιλοσοφία είναι εκείνο το είδος γνώσης που
καταλήγει σε διατύπωση σωστής κρίσης, χρησιμοποιεί τη
λογική, βλέπει συνολικά το αγαθό και μπορεί να χρησιμοποιεί
όλα τα άλλα είδη γνώσης και να τα διευθύνει σύμφωνα με τις
αρχές της φύσης (κατὰ φύσιν),
Β)Συμπέρασμα: πρέπει να φιλοσοφούμε (φιλοσοφητέον=χρὴ
φιλοσοφείν),
καθώς κατά την άποψη του Αριστοτέλη (ὡς...) μόνο η φιλοσοφία
περικλείει τη σωστή κρίση και την αλάνθαστη (ἀναμάρτητον)
γνώση, που διαθέτει την ορίζουσα δύναμη να καθορίζει τι πρέπει
και τι δεν πρέπει να κάνουμε (ἐπιτακτικὴν φρόνησιν).
• Η διατύπωση εδώ είναι δεοντολογική, αποτελεί το
συμπέρασμα μίας ακόμη υποθετικής διατύπωσης, ενώ
αιτιολογείται από την υποκειμενική παραδοχή για τη
μοναδικότητα τησ φιλοσοφίας (ὡς μόνης φιλοσοφίας τὴν ὀρθὴν
κρίσιν καὶ τὴν ἀναμάρτητον ἐπιτακτικὴν φρόνησιν ἐν ἑαυτῇ
περιεχούσης).

27. Ο κίνδυνος από την κακή χρήση των
οργάνων που έχουμε στη διάθεση μας
για τη ζωή. Συσχετισμός με την ΔΕ 7
Τὰ ὑποκείμενα πρὸς τὸν
βίον ἡμῖν, οἷον τὸ σῶμα
καὶ τὰ περὶ τὸ σῶμα,
καθάπερ ὄργανά τινα
ὑπόκειται, τούτων δ’
ἐπικίνδυνός ἐστιν ἡ
χρῆσις, καὶ πλέον
θάτερον ἀπεργάζεται
τοῖς μὴ
δεόντως αὐτοῖς
χρωμένοις.
11/3/2023
27
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
 Το πρώτο επιχείρημα ξεκινά με τη διαπίστωση ότι αυτά
που έχει στη διάθεσή του ο άνθρωπος για τη ζωή του
όπως για παράδειγμα το σώμα και τα σχετικά με αυτό(
μέλη, αισθήσεις, δραστηριότητες) τα διαθέτει ως
εργαλεία (μέσα ή όργανα) για όλες τις απαραίτητες
δράσεις του.
 Η χρήση αυτών των οργάνων εγκυμονεί κινδύνους και
μπορεί να οδηγήσει στο αντίθετο αποτέλεσμα όταν ο
άνθρωπος από έλλειψη ολοκληρωμένης στέρεας και
τεκμηριωμένης γνώσης (επιστημης) δεν τα
χρησιμοποιεί με τον κατάλληλο τρόπο, δηλαδή με
σύνεση και σωφροσύνη, βλάπτοντας, έτσι, το
κοινωνικό σύνολο και τον εαυτό του.
 Αυτήν την κατάσταση περίπου περιγράφει ο
Αριστοτέλης για τον άνθρωπο στην ενότητα 7: <<ο
άνθρωπος μπορεί να εξελιχθεί στο ανώτερο ή στο
χειρότερο από τα υπόλοιπα όντα ανάλογα με τη χρήση
των όπλων που διαθέτει>>. Στη διδακτική ενότητα 2
ωστόσο ο φιλόσοφος δίνει έμφαση στις συνέπειες της
συμπεριφοράς του ατόμου που αφορούν την κοινωνία.
Στην ενότητα 7 η έμφαση δίνεται στα αποτελέσματα
που προκύπτουν κυρίως στο ίδιο το άτομο.

28. Τα υποκείμενα προς τον βίον και η
σχέση τους με τη φιλοσοφία.
Τὰ ὑποκείμενα πρὸς
τὸν βίον ἡμῖν,
οἷον τὸ σῶμα καὶ τὰ
περὶ τὸ σῶμα
11/3/2023
28
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
Η λέξη βίος δεν αναφέρεται στον κύκλο ύπαρξης της ζωής
άρα δεν ταυτίζεται σημασιολογικά με τη λέξη ζωή.
 Ο Αριστοτέλης εστιάζει στην κατάσταση της ζωής, στον
τρόπο με τον οποίον ο άνθρωπος βιώνει τη ζωή. Με αυτή την
έννοια κάθε άνθρωπος καλείται να διερωτηθεί πώς και με
ποια μέσα θα διαμορφώσει τη ζωή του.
Χρειάζεται, δηλαδή, να συνειδητοποιήσει την
αναγκαιότητα της επιλογής, ώστε να αξιοποιήσει το
προσφερόμενο από τη φύση δώρο της ζωής.
Ανάμεσα στους πολλούς επιλέξιμους τρόπου ζωής οφείλει
να διακρίνει εκείνον με το οποίο θα προοικονομήσει την
επιθυμητή πορεία του σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο.
 Έτσι, ως ατομικός και συλλογικός, ο ανθρώπινος βίος
τίθεται προς εξέταση και επομένως αποτελεί αντικείμενο
μελέτης της φιλοσοφίας.
Η φιλοσοφική αναζήτηση σχετικά με το πώς είναι ορθό να
ελέγχονται και να αξιοποιούνται τα υποκείμενα προς τον βίον
αποπειράται να δώσει κατεύθυνση στον άνθρωπο και για
αυτόν τον λόγο ορίζεται ως τέχνη του βίου. (βλ ΦΥ. Σελ. 23)

29. Ποιες είναι οι προϋποθέσεις για
την ορθή χρήση των οργάνων που
διαθέτει ο άνθρωπος;
Ο φιλόσοφος με μία
κλιμακωτή δεοντολογικη
διατυπωση (δεῖ τοίνυν)
καταλήγει στο ενδιάμεσο
συμπέρασμα ότι για να
κάνει καλή χρήση όλων
αυτών των μέσων που
διαθέτει ο άνθρωπος:

Δεῖ τοίνυν ὀρέγεσθαι
τῆς ἐπιστήμης
κτᾶσθαί τε αὐτὴν
καὶ χρῆσθαι
αὐτῇ προσηκόντως,
δι’ ἧς πάντα ταῦτα εὖ
θησόμεθα
11/3/2023
29
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
ὀρέγεσθαι τῆς
ἐπιστήμης
να έχει έντονη την επιθυμία να αποκτήσει την
ολοκληρωμένη και τεκμηριωμένη γνώση, πράγμα που
ανταποκρίνεται και στην έμφυτη τάση του ανθρώπου
για γνώση.
•Με αυτή τη γνώση θα μπορέσει να χρησιμοποιήσει με
ορθό τρόπο όλα τα όργανα/ μέσα που διαθέτει και να
εξαλείψει τον κίνδυνο να αποβεί επιζήμια για τον ίδιο
και τους άλλους.
κτᾶσθαί τε
αὐτὴν
να αποκτά αυτήν την επιστήμη καθώς δεν αρκεί μόνο
η επιθυμία. Χρειάζεται προσπάθεια και αγώνας.
χρῆσθαι
αὐτῇ
προσηκόντως
να την χρησιμοποιεί με τον κατάλληλο τρόπο ώστε να
είναι αποτελεσματική.
•Η απλή επιθυμία της γνώσης και η απόκτηση της δεν
είναι αρκετή, αν ταυτόχρονα δεν είναι αποτελεσματική,
δηλαδή αν ο άνθρωπος δεν τη χρησιμοποιήσει με τον
ορθό τρόπο.
• Η γνώση του ορθού από κάποιον δεν εξασφαλίζει και
τη θέληση ή τη δυνατότητα του να το πράξει. Υπάρχουν
άνθρωποι “ἁκρατεῖς” οι οποίοι παρασυρμένοι από το
πάθος διαπράττουν ενσυνείδητα το κακό και
“‘ἀκρασία” είναι η αδυναμία της γνώσης έναντι του
πάθους.

30. Ποια είναι η αναγκαιότητα
της φιλοσοφίας και ο σκοπός της· ορθός
πολιτικός βίος και ωφέλιμη ζωή.
(αποδεικτική πορεία γλωσσικές επιλογές)
Τὰ ὑποκείμενα πρὸς τὸν βίον ἡμῖν, οἷον
τὸ σῶμα καὶ τὰ περὶ τὸ σῶμα, καθάπερ
ὄργανά τινα ὑπόκειται,
τούτων δ’ ἐπικίνδυνός ἐστιν ἡ χρῆσις,
καὶ πλέον θάτερον ἀπεργάζεται τοῖς μὴ
δεόντως αὐτοῖς χρωμένοις.
Δεῖ τοίνυν ὀρέγεσθαι τῆς ἐπιστήμης
κτᾶσθαί τε αὐτὴν καὶ χρῆσθαι αὐτῇ
προσηκόντως, δι’ ἧς πάντα ταῦτα εὖ
θησόμεθα.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Φιλοσοφητέον ἄρα
ἡμῖν, εἰ μέλλομεν ὀρθῶς πολιτεύσεσθαι
καὶ τὸν ἑαυτῶν βίον διάξειν ὠφελίμως.
11/3/2023
30
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
Ο συλλογισμός του Αριστοτέλη ολοκληρώνεται με το δεοντολογικού χαρακτήρα
ρηματικό επίθετο φιλοσοφητεον και έχει την εξής αποδεικτική πορεία.
Το σώμα και όσα έχουν σχέση με αυτό είναι εργαλεία για τον άνθρωπο.
Η χρήση αυτών των εργαλείων μπορεί να καταστεί επικίνδυνη εάν δεν γίνει
με τον κατάλληλο τρόπο και την απαραίτητη γνώση.
Για την κατάλληλη γνώση και αξιοποίηση όλων αυτών των εργαλείων είναι
απαραίτητη η απόκτηση ολοκληρωμένης και στέρεης γνώσης (έπιστήμη).
Επομένως, πρέπει να φιλοσοφούμε, δηλαδή να υιοθετήσουμε έναν τρόπο
φιλοσοφική συμπεριφοράς, γιατί μόνο έτσι θα ζήσουμε με τρόπο ορθό στη
δημόσια ζωή και επωφελῶς στην ιδιωτική.
ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΕΠΙΛΟΓΕΣ
 Διακρίνεται η τελεολογική σκέψη του Αριστοτέλη καθώς η φιλοσοφία με τον
έλεγχο που ασκεί πάνω στα όργανα του ανθρώπου, θα εξασφαλίσει τον σκοπό
(τέλος) της ζωής του, δηλαδή να ζει ο ορθά ως πολίτης και ωφελίμως στον
ιδιωτικό του βιο. Για την τελολογία βλ. συνέχεια παρουσίασης
 Η χρήση του ἡμῖν δείχνει ότι η υποχρέωση και η ανάγκη για το φιλοσοφεῖν
αφορά κάθε άνθρωπο κάθε εποχής και ασφαλώς και τον ίδιο τον Αριστοτέλη.
Ταυτόχρονα πρέπει να θεωρηθεί και ως δείγμα διακριτικής προτροπής
προς τον βασιλιά και όχι μιας άνωθεν εντολής.
Η χρήση του α΄ πληθυντικού προσώπου στον Αριστοτέλη είναι αρκετά
συνηθισμένη και είναι αποτέλεσμα της ένταξης του λέγοντος στο καθολικό
σχήμα που ισχύει για το ανθρώπινο γενικά είδος.
Αξιοσημείωτη η δεοντολογική διατύπωση του απρόσωπου ρήματος Δεῖ και
του επιρρήματος δεόντως. Για τη δεοντολογία βλ. συνέχεια παρουσίασης.

31. Η πολιτική διάσταση της
αναγκαιότητας της φιλοσοφίας
Φιλοσοφητέον ἄρα ἡμῖν,
εἰ μέλλομεν ὀρθῶς πολιτεύσεσθαι
καὶ τὸν ἑαυτῶν βίον διάξειν
ὠφελίμως.
11/3/2023
31
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
Με τη φιλοσοφία ο άνθρωπος:
α. Ως πολίτης θα ενταχθεί με ορθό τρόπο στη δημόσια ζωή της πόλης του και
θα διαμορφώσει ιδανικές σχέσεις με την κοινωνία μέσα στην οποία ζει (ὀρθῶς
πολιτεύσεσθαι).
β. θα διάγει τον βίο του με ωφέλιμο τρόπο (τὸν ἑαυτῶν βίον διάξειν ὠφελίμως).
ο φιλοσοφικός βίος ως θεωρητική αναζήτηση της αλήθειας εφαρμόζεται
στην πράξη με όρους ορθότητας και ωφελιμότητας, αφορά δηλαδή τη
δράση σε συλλογικό επίπεδο και τη δράση σε ατομικό επίπεδο.
Η πολιτική αρετή προσανατολισμένη προς την πολιτεία ενοποιεί τους
πολίτες, ώστε να υπηρετούν ένα κοινό σκοπό (τέλος) επιτελώντας το ίδιο έργο
και τους ωθεί σε σωστό και χρήσιμο έργο που προάγει το κοινό αγαθό.
Προτάσσεται η επιδίωξη της ορθής συμπεριφοράς του ενεργού πολίτη
(πολιτεύσεσθαι) ως επιστέγασμα κάθε άλλης ατομικής επιδίωξής του
(διάξειν ὠφελίμως). Ο πολίτης της αρχαίας Αθήνας είναι πρωταρχικό μόριο
ενός όλου, της πόλεως. Το όλον προτάσσεται του μέρους, άρα κάθε σκέψη και
δράση του πολίτη στην ιδιωτική του ζωή πρέπει να είναι εναρμονισμένη με το
όλον. (βλ. φυλλάδιο σημειώσεων αναλυτικά)
Από την άποψη των γλωσσικών επιλογών , τα τελικά απαρέμφατα σε
χρόνο μέλλοντα που επιλέγει ο Αριστοτέλης υποδεικνύουν ότι ο άνθρωπος
διαχρονικά δύναται να στραφεί σε αυτή την διττή επιδίωξη.

32. Ποια είναι τα πεδία των γνώσεων οι
λειτουργίες και οι στόχοι τους.
Ἔτι τοίνυν ἄλλαι μέν εἰσιν
αἱ ποιοῦσαι ἕκαστον τῶν ἐν τῷ
βίῳ πλεονεκτημάτων ἐπιστῆμαι,
ἄλλαι δὲ αἱ χρώμεναι ταύταις,
 καὶ ἄλλαι μὲν αἱ ὑπηρετοῦσαι,
ἕτεραι δὲ αἱ ἐπιτάττουσαι,
ἐναἷς ἐστιν ὡς ἂν ἡγεμονικωτέραις
ὑπαρχούσαις τὸ κυρίως ὂν ἀγαθόν.
11/3/2023
32
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
ποιοῦσαι/
ὑπηρετοῦσαι
στοχεύουν στην παραγωγή έργου.
Η ανθρώπινη βούληση και δεξιότητα αξιοποιεί τις
δημιουργικές γνώσεις σε επωφελείς εφαρμογές για να
παραχθούν διαφορετικά αγαθά απαραίτητα για τη ζωή.
Υπό την έννοια αυτή ο Αριστοτέλης σημειώνει ότι
είναι ὑπηρετοῦσαι, εφόσον προσφέρουν υπηρεσίες
στον άνθρωπο αλλά και υπόκειται στον έλεγχο
ανωτέρων καθοδηγητικών επιστημών.
χρώμεναι/
Έπιτάττουσαι
Πρόκειται για επιστήμες θεωρητικές που στοχεύουν
αποκλειστικά στην αληθινή θέαση της γνώσης.
Συλλαμβάνουν μέσα από τη θέα του πραγματικού
αγαθού και διατηρούν στη θέα τους σε αυτό στο οποίο
προσβλέπουν.
Υπό την έννοια αυτή μπορούν να διασφαλίσουν την
ορθή χρήση των επιμέρους γνώσεων, να είναι
ἐπιτάττουσαι των ὑπηρετικῶν ἐπιστημων.
Κορωνίδα των θεωρητικών επιστημών λογίζεται η
φιλοσοφία
(βλ . Σημειώσεις αναλυτικά/ ερώτηση 4)

33. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά
γνωρίσματα της φιλοσοφίας
Εἰ τοίνυν μόνη
ἡ τοῦ κρίνειν ἔχουσα τὴν ὀρθότητα
καὶ ἡ τῷ λόγῳ χρωμένη
 καὶ ἡ τὸ ὅλον ἀγαθὸν θεωροῦσα,
ἥτις ἐστὶ φιλοσοφία,
χρῆσθαι πᾶσι καὶ ἐπιτάττειν κατὰ
φύσιν δύναται,
11/3/2023
33
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
ἡ τοῦ κρίνειν
ἔχουσα τὴν
ὀρθότητα
Η φιλοσοφική αναζήτηση συντελείται μόνο με κριτική
προσέγγιση των θεωρούμενων αλλά και η ενασχόληση με
τη φιλοσοφία καθοδηγεί σωστά την κρίση του ανθρώπου
ἡ τῷ λόγῳ
χρωμένη
Η μόνη θεωρητική επιστήμη που χρησιμοποιεί τον λόγον
Ο Σταγειρίτης υπογραμμίζει ότι η φιλοσοφία
εμπιστεύεται και χρησιμοποιεί την ανθρώπινη λογική.
Κατ΄ επέκταση εκτιμά ότι η φιλοσοφία με τον λόγον
οξύνει το ανθρώπινο πνεύμα και καθοδηγεί τις άλλες
επιστήμες.
ἡ τὸ ὅλον
ἀγαθὸν
θεωροῦσα
Έχει την ικανότητα της συνολικής θεώρησης του
αγαθού επομένως, προσφέρει στη θέα των άλλων
επιστημών το όλον αγαθόν, δηλαδή τον απώτατο σκοπό
και την τελική κατάληξη του ανθρώπινου βίου.
Το κατεξοχήν αγαθό κατά τον Αριστοτέλη είναι η
ευδαιμονία.(βλ. ΦΥ σελ. 23)
χρῆσθαι πᾶσι
καὶ
ἐπιτάττειν
κατὰ φύσιν
δύναται
Αν η φιλοσοφία καθρεφτίζει τον τρόπο της φύσης, τότε στην
φιλοσοφία αναλογεί ο υπέρτερος ενοποιητικός και
συντονιστικός ρόλος έναντι όλων των άλλων επιστημών.
Προφανής η τελεολογική προοπτική την οποία επιφυλάσσει ο
Αριστοτέλης για τη φιλοσοφία, αποδίδοντας της τον ρόλο να
καθοδηγεί τις επιστήμες στο καθολικό τέλος σύμφωνα με το
οποίο πρέπει να λειτουργούν.

34. Λίγα σχόλια ακόμα
Η τελεολογική διάσταση στο
συγκεκριμένο κείμενο
(γλωσσικές επιλογές)
Η τελολογία χαρακτηρίζει όλο το
σύστημα σκέψης του Αριστοτέλη
υπό την έννοια ότι καθετί το κόσμο
πρέπει να μελετηθεί ως προς τον
επιμέρους σκοπό (τέλος) της
ύπαρξης του, ο οποίος ανάγεται
στο καθολικό σκοπό(τέλος)
σύμφωνα με τη φύση.
11/3/2023
34
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
α.δι’ ἧς πάντα ταῦτα εὖ
θησόμεθα:
Δηλώνεται το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα της επιστήμης
το οποίο ως ποιοτικά ανώτερο οδηγεί κάθε σωματικό
μέσον να επιτελεί σωστά το έργο του.
β. ὀρθῶς
πολιτεύσεσθαι-τὸν
ἑαυτῶν βίον διάξειν
ὠφελίμως:
Δηλώνεται ο διττός στόχος του βίου.
γ. αἱ ἐπιτάττουσαι, ἐν
αἷς ἐστιν ὡς ἂν
ἡγεμονικωτέραις
ὑπαρχούσαις τὸ κυρίως
ὂν ἀγαθόν
Δηλώνεται η επίτευξη του σκοπού πού είναι η
ολοκλήρωση κάθε πράγματος. Το όλον αγαθόν είναι το
απώτατο τέλος, το ευ ζην, προς το οποίο δύναται να
κατευθύνει τα άλλα πεδία/γνώσεις μόνο η φιλοσοφία
δ. χρῆσθαι πᾶσι καὶ
ἐπιτάττειν κατὰ φύσιν
δύναται.
Η φιλοσοφία ενοποιεί και καθοδηγεί τις πνευματικές
διαστάσεις του ανθρώπου προς την ολοκλήρωση, το
όλον αγαθόν
ε. ὡς μόνης
φιλοσοφίας τὴν ὀρθὴν
κρίσιν καὶ τὴν
ἀναμάρτητον
ἐπιτακτικὴν φρόνησιν
ἐν ἑαυτῇ περιεχούσης.:
Μόνο δια της φιλοσοφίας ο άνθρωπος θα καρπωθεί
την ορθή κρίση και την αλάθητη καθοδηγητική φρόνηση
για να στραφεί προς τον σκοπό στον οποίον πρέπει να
τείνει η ζωή του.

35. Λίγα ακόμη σχόλια (γλωσσικές
επιλογές δεοντολογικού χαρακτήρα)
Η δεοντολογική προτροπή του
Αριστοτέλη εκφράζει την πεποίθησή
του ότι το φιλοσοφεῖν είναι ο μόνος
ελεύθερος βίος. Έτσι μας καλεί να
μετέχουμε στον φιλοσοφικό
στοχασμό από τον οποίο πηγάζει η
χαρά της ζωής, γιατί μόνο όσοι
φιλοσοφούν μετέχουν της
τελειότητας που αναδίδει η αρμονία
της φύσης.
11/3/2023
35
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
καὶ πλέον θάτερον
ἀπεργάζεται τοῖς μὴ δεόντως
αὐτοῖς χρωμένοις
Διαφαίνεται απαραίτητη η δέουσα χρήση
των σωματικών μέσων στον τρόπο ζωής.
Δεῖ
ὀρέγεσθαι..προσηκόντως..
Τονίζεται η αναγκαιότητα της επιθυμίας,
της απόκτησης και της κατάλληλης χρήσης
της επιστήμης.
Φιλοσοφητέον..
ωφελίμως
Δηλώνεται με τρόπο δεοντολογικό ότι
πρέπει να φιλοσοφούμε για την επίτευξη
της ορθότητας στο δημόσιο βίο και τον
επωφελών επιλογών στην ιδιωτική ζωή με
θετική απόρροια για το κοινό καλό.
φιλοσοφητέον..
περιεχούσης
Συμπεραίνεται ότι πρέπει να φιλοσοφούμε
με κάθε τρόπο για την επίτευξη του
απώτατου στόχου της ζωής.

36. Εκφραστικά στοιχεία
11/3/2023
36
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
Μακροπερίοδος λόγος με χρήση υποτακτικής σύνδεσης για την
εκτύλιξη της επιχειρηματολογίας.
Ρήματα ενεστώτα για τη δήλωση της συγχρονίας- διαχρονίας και
επιδίωξη αντικειμενικότητας.
Ρήματα μέλλοντα, μελλοντικές και δεοντολογικές εκφράσεις για
δήλωσή του επιδιωκόμενου. Η χρήση επιθετικών μετοχών αντί για
αναφορικές προτάσεις προσδίδει στο ύφος λιτότητα και περιεκτικότητα.
Εστίαση στο πρώτο πληθυντικό πρόσωπο με ρήματα και ρηματικές
εκφράσεις διαδήλωση της συμπερίληψης του ομιλούντος στο
συζητούμενο θέμα (θησόμεθα, φιλοσοφητέον ἡμῖν, μέλλομεν κτλ.)
Μετοχές αντί δευτερεύουσων προτάσεων για συνοπτικότητα
Εμφατική αντιθετική συμπλοκή για επιτονισμό αντίθετων
γνωρισμάτων και στοχεύσεων: ἄλλαι μέν..ἄλλαι δέ..καί ἄλλαι..ἔτεραι δέ..
Πολυσύνδετο σχήμα.
Κλιμάκωση :Αποτυπώνεται η πορεία που πρέπει να διανύσει ο
άνθρωπος αναφορικά με τη φιλοσοφία (ὀρέγεσθαι, κτᾶσθαι,
χρῆσθαι προσηκόντως).
Ετυμολογικό σχήμα: όπου λέξεις ομόρριζες εξυφαίνονται κοντά η μία
στην άλλη προκειμένου να εξυπηρετήσουν τη φιλοσοφική στόχευση του
γράφοντος (π.χ. χρῆσις-χρωμένοις-χρῆσθαι-χρώμεναι-χρωμένη, δεόντως-
δεῖ, ὑποκείμενα–ὑπόκειται κά)

37. Οι λέξεις του κειμένου με
διαφορετική σημασία σήμερα
11/3/2023
37
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
-Αναφερόμενος στον πάλαι ποτέ φίλο του μου είπε αποφασιστικά
ότι δεν ήθελε πλέον να έχει σχέσεις με αυτό το άθλιο υποκείμενο.
-Πολύτιμη πηγή για την ιστορία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας
αποτελούν οι βίοι φιλοσόφων.
-Τρέμοντας από το κρύο άγγιζε κάθε τόσο το θερμαντικό σώμα για
να ζεσταθεί/ το κατάστημα διαθέτει είδη ένδυσης για όλα τα
σώματα ασφαλείας.
-Διασκεδάζοντας την ανησυχία του ψιθύρισε “Άρχισαν τα
όργανα…”
-Με τη δημαγωγική πολιτική τους απεργάζονται( =σχεδιάζουν
κρυφά) συμφορές για την πορεία της χώρας.
-Υπηρέτησε δύο δεκαετίες στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.
-Είναι τόσο αγαθός ο καημένος που όλοι τον ξεγελούν και τον
εκμεταλλεύονται.
-Τον θεωρούσε έμπιστο άνθρωπο αλλά αποδείχτηκε προδότης.
-Προβάλλει επιτακτική (=αναγκαία/απόλυτα υποχρεωτική) η
ανάγκη να οδηγηθούμε σε διαπραγματεύσεις.

38. Βιβλιογραφία
 Ντότσικα Μ. Πανταζή Α.Μ Αρχαία Ελληνικά Γ΄
Γενικού Λυκείου Φάκελος υλικού Α΄ Θεματική
ενότητα, Ελληνοεκδοτική, 2019.
 Μπετσάκος Β. Άξονες διδακτικής και ερμηνείας,
Πατάκης, 2020.
 Αρχαία Ελληνικά Φάκελος υλικού, Διόφαντος,
2019.
Χρησιμοποιήθηκαν τα εξής βιβλία

39. Ασκηση
11/3/2023
39
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
1. Η χρήση των οργάνων του σώματος είναι πάντα ασφαλής για τον άνθρωπο. Σ ή Λ;
2. Η φιλοσοφία βοηθά τον άνθρωπο να ζήσει επωφελώς τον ιδιωτικό και πολιτικό
του βίο. Σ ή Λ;
3. Η επιθυμία για την απόκτηση της τεκμηριωμένης γνώσης αλλά και η απόκτησή
της αρκούν ώστε να είναι πάντα ωφέλιμα όσα διαθέτουμε για τη ζωή μας . Σ ή Λ;
4. Κάθε γνώση/επιστήμη υπηρετεί μόνο τον εαυτό της Σ ή Λ;
5. Οι σημαντικότερες από τις βοηθητικές επιστήμες/γνώσεις εμπεριέχουν το αγαθό
στο σύνολό του Σ ή Λ;
6. Η φιλοσοφία ανήκει στις καθοδηγητικές επιστήμες. Σ ή Λ;
7. Μοναδική ιδιότητα της φιλοσοφίας είναι η ορθή κρίση. Σ ή Λ;
8. Η φιλοσοφία έχει την ικανότητα κατευθύνει όλα τα πράγματα σύμφωνα με τη
φύση τους Σ ή Λ;
9. Η σωστή κρίση και η φρόνηση εμπεριέχονται στην φιλοσοφία Σ ή Λ;
10. Δεν υπάρχει μόνο ένας τρόπος για να φιλοσοφείς. Σ ή Λ;
11. Αντιστοιχίστε τις λέξεις της μιας στήλης με τις αντώνυμές τους.

40. ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ
ΕΝΟΤΗΤΑ 3
Η φιλοσοφία ως
προϋπόθεση για την
ευδαιμονία
ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ, Επιστολή στον Μενοικέα,
122
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ

41. Ποιος ήταν ο Επίκουρος;
Aπεικόνιση του Eπίκουρου σε
λεπτομέρεια από τη Σχολή των
Aθηνών του Pαφαήλ (16ος αι.).
11/3/2023
41
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
Ο Επίκουρος (Σάμος 341-Aθήνα 270 π.Χ.) έζησε το
μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Αθήνα, όπου ίδρυσε
τον Kήπο, χώρο διδασκαλίας και διαβίωσης.
 Από το πλούσιο έργο του (300 περίπου συγγράματα)
σώζονται μόνο τρεις επιστολές και μια συλλογή με σαράντα
γνωμικά ή αξιώματα με τίτλο Κύριαι δόξαι, που μας
παραδίδει ο Διογένης Λαέρτιος, καθώς και μια συλλογή 81
ηθικών αφορισμών με τίτλο Eπικούρου προσφώνησις.
Το σύνθημά του λάθε βιώσας (ζήσε απαρατήρητος) δεν
ήταν επαναστατική καταγγελία της σύγχρονης κοινωνίας,
αλλά συνταγή για την κατάκτηση της γαλήνης. Ο καλύτερος
τρόπος να επιτύχει κανείς την ασφάλεια και την ευτυχία είναι
να αποτραβηχτεί από τη δημόσια ζωή, απολαμβάνοντας,
όταν έχει τη δυνατότητα, όλα τα ωραία πράγματα που
προσφέρει η ζωή, έχοντας παράλληλα συνειδητοποιήσει
πόσα λίγα χρειάζεται στην πραγματικότητα.
 Στην Επιστολή προς Μενοικέα, από όπου είναι το κείμενο,
ο Επίκουρος προτρέπει να μελετάμε και να επιλέγουμε όσα
προκαλούν την ευδαιμονία.

42. Επίκουρος και ἡδονή
11/3/2023
42
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
• Ως ύψιστο αγαθό θεωρεί ο Επίκουρος στην Επιστολή
προς Μενοικέα την "ηδονή", Η ἡδονὴ είναι το κεντρικό
περιεχόμενο της ανθρώπινης ευδαιμονίας: τὴν ἡδονὴν
ἀρχὴν καὶ τέλος λέγομεν εἶναι τοῦ μακαρίως ζῆν
(Επιστολή στον Μενοικέα, 129).
•Συνίσταται στη, μέσα από νηφάλιο στοχασμό, μετρημένη
απόλαυση φυσικών και πνευματικών αγαθών, που οδηγεί
στην ἀπονία και στην ἀταραξία, την ψυχική γαλήνη. Ο
ευδαίμων άνθρωπος, έχοντας απαλλαγεί από τον πόνο
της ζωής αλλά και τον φόβο του θανάτου, παρομοιάζεται
με τον θεό. ηδονή: βλ. σχόλιο ΦΥ σελ. 31 (εὐδαιμονία)
«Όταν λοιπόν υποστηρίζουμε ότι ο τελικός σκοπός είναι
η ηδονή, δεν εννοούμε τις ηδονές των ασώτων κι αυτές
που συνίστανται στην αισθησιακή απόλαυση, όπως
ορισμένοι νομίζουν [...], αλλά εννοούμε το να μην έχει
κανείς σωματικό πόνο και ταραχή ψυχική».
 Για να το επιτύχει αυτό κανείς, πρέπει να αρκείται στις
αναγκαίες απολαύσεις, που ικανοποιούνται εύκολα και να
απέχει από τη δραστήρια κοινωνική και πολιτική ζωή
(λάθε βιώσας= ζήσε απαρατήρητος).[greek-language]

43. Εισαγωγικό σημείωμα
Η φιλοσοφία στην αρχαία Ελλάδα
θεωρείται ότι είναι χρήσιμη για τη
ζωή του ανθρώπου και ότι είναι η
ίδια μία επιλογή ενός
συγκεκριμένου τρόπου ζωής που
οδηγεί στην ευδαιμονία.
Τίθενται τα ερωτήματα:
 ποια εφόδια πρέπει να έχουμε
και
από πότε μπορούμε να
ασχολούμαστε μαζί της;
11/3/2023
43
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
Ο Επίκουρος στον δικό του προτρεπτικό
παρακινεί έναν μαθητή του (και τον κάθε
άνθρωπο) να αναλογιστεί τον ύψιστο
καρπό της φιλοσοφίας και να αρχίσει να
φιλοσοφεί αμέσως, χωρίς ενδοιασμούς
για το κατάλληλο της ηλικίας ή της
εκπαίδευσής του.
Η προτροπή αυτή έρχεται σε αντίθεση
με τον Πλάτωνα ο οποίος θεωρούσε τη
φιλοσοφία επιστέγασμα μιας
μακρόχρονης παιδευτικής πορείας, που
δεν μπορεί να απευθύνεται σε όλους

44. Μήτε νέος τις ὢν μελλέτω φιλοσοφεῖν,
μήτε γέρων ὑπάρχων κοπιάτω φιλοσοφῶν·
οὔτε γὰρ ἄωρος οὐδείς ἐστιν οὔτε πάρωρος πρὸς τὸ
κατὰ ψυχὴν ὑγιαῖνον.
Ούτε όταν κάποιος είναι νέος να αργοπορεί να
φιλοσοφήσει, ούτε όταν είναι γέρος να
καταπονείται φιλοσοφώντας.
Γιατί κανένας δεν είναι ανώριμος ή υπερώριμος για
εκείνο που διασφαλίζει την υγεία της ψυχής
Ὁ δὲ λέγων ἢ μήπω τοῦ φιλοσοφεῖν
ὑπάρχειν ὥραν ἢ παρεληλυθέναι τὴν ὥραν,
ὅμοιός ἐστιν τῷ λέγοντι πρὸς εὐδαιμονίαν
ἢ μήπω παρεῖναι τὴν ὥραν ἢ μηκέτι εἶναι.
Όποιος, μάλιστα, λέει ότι δεν ήρθε ακόμη ο καιρός
για να φιλοσοφήσει ή ότι κιόλας πέρασε,
μοιάζει με εκείνον που λέει
ότι δεν έφτασε ακόμη η ώρα ή ότι δεν έμεινε πια
καιρός για να ευτυχήσει.
Ὥστε φιλοσοφητέον καὶ νέῳ καὶ γέροντι,
τῷ μὲν ὅπως γηράσκων νεάζῃ τοῖς ἀγαθοῖς
διὰ τὴν χάριν τῶν γεγονότων,
τῷ δὲ ὅπως νέος ἅμα καὶ παλαιὸς ᾖ
διὰ τὴν ἀφοβίαν τῶν μελλόντων.
Πρέπει, λοιπόν, να φιλοσοφεί και ο νέος και ο γέρος:
ο ένας ώστε, καθώς γερνά, να παραμένει νέος μέσα
στα αγαθά από ευγνωμοσύνη προς τα όσα έγιναν,
και ο άλλος για να ’ναι και ως νέος συνάμα γέροντας
καθώς θα είναι απαλλαγμένος από τον φόβο για
όσα θα γίνουν.
Μελετᾶν οὖν χρὴ τὰ ποιοῦντα τὴν εὐδαιμονίαν,
εἴπερ παρούσης μὲν αὐτῆς πάντα ἔχομεν,
ἀπούσης δὲ πάντα πράττομεν εἰς τὸ ταύτην ἔχειν.
Είναι ανάγκη, συνεπώς, να μεριμνούμε για τα όσα
φέρνουν την ευδαιμονία,
γιατί, όταν την έχουμε, έχουμε τα πάντα,
και όταν μας λείπει, κάνουμε τα πάντα για να την
αποκτήσουμε.

45. Μήτε νέος τις ὢν μελλέτω φιλοσοφεῖν, μήτε γέρων
ὑπάρχων κοπιάτω φιλοσοφῶν·
οὔτε γὰρ ἄωρος οὐδείς ἐστιν οὔτε πάρωρος πρὸς τὸ
κατὰ ψυχὴν ὑγιαῖνον.
Α. Η ενασχόληση με τη φιλοσοφία δεν έχει
ηλικιακούς περιορισμούς
1. Πώς πρέπει κάθε ηλικία να αντιμετωπίζει τη
φιλοσοφία;
2. Ποια είναι η σχέση της φιλοσοφίας με την ψυχή;
Ὁ δὲ λέγων ἢ μήπω τοῦ φιλοσοφεῖν
ὑπάρχειν ὥραν ἢ παρεληλυθέναι τὴν ὥραν,
ὅμοιός ἐστιν τῷ λέγοντι πρὸς εὐδαιμονίαν
ἢ μήπω παρεῖναι τὴν ὥραν ἢ μηκέτι εἶναι.
Β. Η άρνηση της φιλοσοφίας ισοδυναμεί με άρνηση
της ευτυχίας.
1. Ποια είναι η σχέση της φιλοσοφίας με την
ευδαιμονία;
2. Ποια είναι η κατάλληλη ώρα για την ενασχόληση
με τη φιλοσοφία;
Ὥστε φιλοσοφητέον καὶ νέῳ καὶ γέροντι,
τῷ μὲν ὅπως γηράσκων νεάζῃ τοῖς ἀγαθοῖς
διὰ τὴν χάριν τῶν γεγονότων,
τῷ δὲ ὅπως νέος ἅμα καὶ παλαιὸς ᾖ διὰ τὴν ἀφοβίαν
τῶν μελλόντων.
Γ. Η προσφορά της φιλοσοφίας στην κάθε ηλικία
1. Τι κερδίζουν οι γέροι από τη φιλοσοφία;
2. Τι κερδίζουν οι νέοι από τη φιλοσοφία;
Μελετᾶν οὖν χρὴ τὰ ποιοῦντα τὴν εὐδαιμονίαν,
εἴπερ παρούσης μὲν αὐτῆς πάντα ἔχομεν,
ἀπούσης δὲ πάντα πράττομεν εἰς τὸ ταύτην ἔχειν.
Δ.Η μέριμνα του ανθρώπου πρέπει να στρέφεται σε
όσα του εξασφαλίζουν την ευτυχία.
1. Γιατί είναι ανάγκη ο άνθρωπος να στοχάζεται για
όσα φέρνουν την ευτυχία;

46. Πρώτη περίοδος:
Οι πάντες, νέοι και ηλικιωμένοι,
πρέπει να φιλοσοφούν
Μήτε νέος τις ὢν μελλέτω
φιλοσοφεῖν,
μήτε γέρων ὑπάρχων κοπιάτω
φιλοσοφῶν·
οὔτε γὰρ ἄωρος οὐδείς ἐστιν οὔτε
πάρωρος
πρὸς τὸ κατὰ ψυχὴν ὑγιαῖνον.
11/3/2023
46
ΜΑΡΙΑ
ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ
•Στην προτροπή του για φιλοσοφία ο Επίκουρος με έντονες
δεοντολογικές διατυπώσεις (χρήση αποτρεπτικής προστακτικής
μήτε μελλέτω, μήτε κοπιάτω) διατυπώνει τη θέση του και την
υποστηρίζει με συμμετρικές για τους νέους και τους ηλικιωμένους
αιτιολογήσεις, αναιρώντας με διαλογικό ύφος υποθετικές
αντιρρήσεις-προφάσεις των μεν και των δε:
 Α1: Οι νέοι δεν πρέπει να θεωρούν τον εαυτό τους ανώριμο για
τη φιλοσοφία.
 Α2: Οι ηλικιωμένοι δεν πρέπει να θεωρούν τον εαυτό τους
υπερώριμο γι’ αυτήν (ότι δηλαδή έχουν περάσει πια την ώριμη
για τη φιλοσοφία περίοδο της ζωής τους).
 Και για τους δύο το επιχείρημα είναι το ίδιο: Το ζητούμενο της
ψυχικής υγείας δεν γνωρίζει ηλικία.
•Αν θέλαμε να ανασυστήσουμε τον συλλογισμό που υπόκειται στη
σκέψη του Επίκουρου, αυτός θα εμφανιζόταν ως εξής:
 - Προκείμενη πρώτη: Η ψυχική υγεία αφορά τους πάντες, νέους
και ηλικιωμένους
 - Προκείμενη δεύτερη και εννοούμενη: *Η φιλοσοφία εξασφαλίζει
την ψυχική υγεία
 - Συμπέρασμα: Οι πάντες, νέοι και ηλικιωμένοι, πρέπει να
φιλοσοφούν.
Η ιδέα ότι η φιλοσοφία φροντίζει την υγεία της ψυχής, όπως η
ιατρική για την υγεία του σώματος, συναντάται συχνά, με τον ένα ή
τον άλλο τρόπο, στα κείμενα του Επίκουρου.

47. Δεύτερη περίοδος
Αναδιατύπωση του αρχικού
επιχειρήματος
• Η δεύτερη περίοδος του αποσπάσματος αποτελεί
αναδιατύπωση της ίδιας θέσης –αιτιολόγησης με
συνώνυμες διατυπώσεις.
 ἄωρος = μήπω ὑπάρχειν ὥραν / μήπω παρεῖναι τὴν
ὥραν
 πάρωρος = παρεληλυθέναι τὴν ὥραν / μηκέτι εἶναι
τὴν ὥραν
 πρὸς τὸ κατὰ ψυχὴν ὑγιαῖνον = πρὸς εὐδαιμονίαν
Ὁ δὲ λέγων
ἢ μήπω τοῦ φιλοσοφεῖν
ὑπάρχειν ὥραν
ἢ παρεληλυθέναι τὴν ὥραν,
ὅμοιός ἐστιν τῷ λέγοντι πρὸς
εὐδαιμονίαν
ἢ μήπω παρεῖναι τὴν ὥραν
ἢ μηκέτι εἶναι.

48. Τρίτη περίοδος
επανακατατίθεται το συμπέρασμα
(ὥστε), η κεντρική θέση δηλαδή
του φιλοσόφου:
• Εισάγεται το συμπέρασμα και η δεοντολογική διατύπωση με
ρηματικό επίθετο
 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ:Ὥστε φιλοσοφητέον καὶ νέῳ καὶ γέροντι,
πλαισιωμένο από ένα δεύτερο επιχείρημα, και πάλι
συμμετρικό:
 Β1: Οι νέοι (ή οι ηλικιωμένοι σύμφωνα με τις μεταφράσεις ΦΥ) καθώς
θα γερνούν, θα τείνουν να διασώσουν τη νεότητά τους, μέσα
από την ευγνωμοσύνη για όσα έγιναν.
 Β2: Οι ηλικιωμένοι (ή οι νέοι σύμφωνα με τις μεταφράσεις ΦΥ) θα
νιώθουν νέοι στα γεράματά τους, καθώς θα αναπτύσσουν την
έλλειψη φόβου για τα μελλοντικά δεινά ή και τον θάνατο.
 Η θέση που εδώ εννοείται: τόσο η ευγνωμοσύνη για τη ζωή,
όσο και η υπέρβαση του φόβου για το μέλλον ή και τον
θάνατο συνιστούν το τελικό ζητούμενο μιας συνεπούς
επικούρειας φιλοσοφικής στάσης.
 Η πρόταση-κατακλείδα της παραγράφου (το δείχνει ο
σύνδεσμος οὖν) επικεντρώνεται στον όρο-κλειδί του
κεντρικού νοήματος: την εὐδαιμονία. Αυτή καταξιώνεται ως
απώτατος ανθρώπινος στόχος, διότι είναι ένα ολιστικό
κριτήριο για την ανθρώπινη ζωή: η παρουσία της εξασφαλίζει
τα πάντα, ενώ η απουσία της μας οδηγεί να πράττουμε τα
πάντα, ώστε να την αποκτήσουμε.
• Φιλοσοφία για την ευτυχία, λοιπόν.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ:Ὥστε
φιλοσοφητέον καὶ νέῳ καὶ γέροντι,
Β1.τῷ μὲν ὅπως γηράσκων νεάζῃ
τοῖς άγαθοῖς διὰ τὴν χάριν τῶν
γεγονότων,
Β2. τῷ δὲ ὅπως νέος ἅμα καὶ
παλαιὸς ᾖ διὰ τὴν ἀφοβίαν τῶν
μελλόντων.
ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΑ:Μελετᾶν οὖν χρὴ τὰ
ποιοῦντα τὴν εὐδαιμονίαν,
εἴπερ παρούσης μὲν αὐτῆς πάντα
ἔχομεν, ἀπούσης δὲ πάντα
πράττομεν εἰς τὸ ταύτην ἔχειν.

49. Ο δεοντολογικός χαρακτήρας
του κειμένου-η προτροπή προς
τη φιλοσοφία
•Όπως και στον Προτρεπτικὸ του Αριστοτέλη, κεντρική
θέση στο συγκεκριμένο απόσπασμα της προτρεπτικής
επιστολής του Επίκουρου έχει το ρηματικό επίθετο
φιλοσοφητέον (που αναλύεται ως εξής: «χρὴ νέον καὶ
γέροντα φιλοσοφεῖν»)· ο Επίκουρος τονίζει ότι η
προτροπή του προς τη φιλοσοφία αφορά τόσο τους
νέους όσο και τους γέρους.
•Οι φράσεις αυτές (αποτρεπτικές προστακτικές, ρημ.
επίθετο –τέος, που δηλώνει το δέον, χρὴ
+απαρέμφατο) έχουν έντονο δεοντολογικό χαρακτήρα
και ταιριάζουν στο γραμματειακό είδος: λόγος
προτρεπτικός/διδακτική επιστολή.
•Για τον Επίκουρο η φιλοσοφία είναι συνυφασμένη με
τη μελέτη των φυσικών φαινομένων (φυσιολογία) και
την άσκησή της στον ευρύτερο χώρο μιας κοινότητας
φίλων (συμφιλοσοφεῖν). Ο σκοπός της είναι διπλός:
θεραπευτικός, καθώς απαλλάσει τον άνθρωπο από τον
φόβο για τη φύση, τους θεούς, τον θάνατο και τον
πόνο, και διδακτικός, καθώς μαθαίνει τον άνθρωπο να
βρίσκει τα όρια του πόνου και της ηδονής.

50. Οι πιο σημαντικές γλωσσικές
επιλογές
Γεγονότων/ μελλόντων. παρούσης/ἀπούσης:
Είναι έντονη η χρονικότητα που αποπνέουν αυτές οι
αντιθέσεις (στη διαχρονία η πρώτη, στη συγχρονία η
δεύτερη). Αντανακλούν την κατασταλαγμένη πεποίθηση
του Επίκουρου ότι η γέννηση και ο θάνατος περικλείουν
αυστηρά την ανθρώπινη ζωή· ούτε προΰπαρξη της ψυχής
υπάρχει, ούτε μεταθανάτια ζωή (αθανασία της ψυχής).
καὶ νέῳ καὶ γέροντι: εμφατική καταφατική σύνδεση για
επιτονισμό όρων.
Αποφατική αποφατική σύνδεση για τον επιτονισμό
όρων:μήτε μελλέτω ..μήτε κοπιάτω /οὔτε
γάρ..ἄωρος..οὔτε πάρωρος..
Χρήση ενεστώτα για δήλωση διαχρονικότητας της
προτροπής και επιδίωξη διαχρονικότητας.
Εστίαση στο α΄πληθυντικό πρόσωπο: δήλωση
συμπερίληψης του ομιλούντος, Μελετᾶν χρή ἡμᾶς
..ἔχομεν..πράττομεν..
Οξύμωρο σχήμα όπου οι αντιφατικές έννοιες οδηγούνται
σε συγκερασμό γηράσκων νεάζῃ/ νέος ἅμα και παλαιός..
Λεξιλόγιο απλό, απουσία
απαιτητικών και δυσερμήνευτων
όρων .
Απλές συντακτικές δομές.
Αφαιρετικό ύφος, σαφήνεια.
Στόχος του να διατυπώσει ένα
πανανθρώπινο μήνυμα.

51. Λεξιλόγιο-ενδεικτικές προτάσεις
Μια ώρα έχει εξήντα λεπτά και κάθε λεπτό εξήντα
δευτερόλεπτα/ Χρειάστηκα αρκετή ώρα για να φτάσω
στο γραφείο.
Είναι αγαθός άνθρωπος ο καημένος και όλοι τον
εξαπατούν. Έχουμε αγαθές σχέσεις, τίποτα δεν τις
σκιάζει.
Άλλη χάρη έχει η θάλασσα το καλοκαίρι, υπερτερεί σε
σχέση με το βουνό. Kάνε μου τη ~ να μου δώσεις ένα
ποτήρι νερό. Mου κάνεις τη ~ να μη φωνάζεις; Tου
έκανε ~ και τον πέρασε στις εξετάσεις. Μέχρι το
Λονδίνο έφτασε η ~ του.
Το παλαιό φρούριο χωρίζεται από την πόλη με μια
τεχνητή τάφρο.
Mη μελετάς το κακό, είναι γρουσουζιά.(=μην το
αναφέρεις..). Tι μελετάς να κάνεις; (=τι σκοπεύεις)
[Τα παραδείγματα αντλήθηκαν από το greek-language]
Ώρα
Αγαθός
Χάρη
Παλαιός
Μελετώ

52. Ενδεικτικές ασκήσεις από
την τράπεζα θεμάτων
Α1. Σ ή Λ;
1. Για κανέναν άνθρωπο δεν είναι πολύ αργά να φροντίσει
για την υγεία της ψυχής του μέσω της φιλοσοφίας.
2. Πρέπει να φιλοσοφεί κυρίως ο νέος άνθρωπος.
3. Όταν λείπει η ευδαιμονία, κάνουμε τα πάντα για να την
κατακτήσουμε.
4. Οι ηλικιωμένοι οφείλουν κατά κύριο λόγο να φιλοσοφούν.
5. Όταν δεν έχουμε πλούτο, κάνουμε τα πάντα για να τον
αποκτήσουμε.
• Β1. Με ποια επιχειρήματα ο Επίκουρος αποδεικνύει την
αναγκαιότητα της φιλοσοφίας για όλους, ανεξαρτήτως
ηλικίας;
• Β4. Να αντιστοιχίσετε καθεμία αρχαιοελληνική λέξη της
στήλης Α με την ετυμολογικά συγγενή νεοελληνική λέξη
της στήλης Β. Δύο λέξεις στη στήλη Β περισσεύουν.

53. Χρησιμοποιήθηκαν τα βιβλία:
 Ντότσικα Μ. Πανταζή Α.Μ , Αρχαία Ελληνικά
Γ΄ Γενικού Λυκείου Φάκελος υλικού Α΄
Θεματική ενότητα, Ελληνοεκδοτική, 2019.
 Μπετσάκος Β. Άξονες διδακτικής και
ερμηνείας, Πατάκης, 2020.
 Αρχαία Ελληνικά Φάκελος υλικού, Διόφαντος,
2019.

54. Ευχαριστώ
για την προσοχή σας!