Recommended
Recommended
More Related Content
What's hot
What's hot (20)
More from ATB
More from ATB (20)
Komplement sistemi
- 2. Onurğalıların təbii immunitetinin əsas komponentlərindən biri sayılan komplement sistemini qanda və toxuma mayesində dövr edən, bir-biriləri ilə qarşılıqlı təsirdə ola bilən 20-yə qədər müxtəlif zülallar təşkil edir. Onlar aktivləşərək yad hüceyrə və mikroorqanizmlərin məhvində, iltihab prosesinin yaradılmasında, antigenlərin opsoninləşdirilərək faqositoza uğradılmasında, immun komplekslərinin parçalanmasında və immunoloji reaksiyalar zamanı limfositlərin aktivləşdirilməsində mühüm rol oynayırlar.
- 3. Tarix Komplement sisteminin mövcudluğu haqda ilk məlumat 1888-ci ildə Q.Natoll tərəfindən verilmişdir. O, immunlaşdırılmamış təzə qan plazmasının bakteriosid xassəyə malik olmasını göstərmiş və müəyyənləşdirmişdi ki, bu aktivlik qanda miqdarı immunlaşdırmadan asılı olmayan bir faktorla bağlıdır. Lakin, Q.Natollun məlumatı o vaxtlar alimlərin nəzər diqqətini cəlb etməmişdir. Komplement sisteminin kəşfi və öyrənilməsi o dövrdə Parisdə İ.İ.Meçnikovun laboratoriyasında işləyən belçikalı alim J.Bordenin adı ilə əlaqələndirilir (1895). Bu sahədə gördüyü işlərə görə o sonralar (1919) Nobel mükafatına layiq görülmüşdür. Qanın plazmasındakı termolabil sitotoksiki aktivliyi J.Borde aleksin (lat. alexo – qoruyuram, müdafiə edirəm), P.Erlix isə komplement (lat. complementum – tamamlamaq) adlandırmışdı. P. Erlix tərəfindən təklif olunan, anticisimlərin antigenə qarşı mübarizəsini tamamlamağı nəzərdə tutan komplement termini elmi ədəbiyyatda qəbul olunub saxlanılmışdır.
- 4. Komplement sistemin komponentləri • Komplement sisteminin zülallarının özünəməxsus nomenklaturası var. Klassik yolun aktivləşməsində iştirak edən zülallar C simvolu (complement sözünün ilk hərfi) ilə işarələnir və ərəb rəqəmləri ilə nömrələnir – C1 (C1 – C1q, C1r, C1s adlanan 3 cür zülaldan təşkil olunub), C2, C3, C4, C5, C6, C7, C8, C9 zülalları və ya komponent-ləri. Bu zülalların çoxu normal halda qanın plazmasında dövr edən profermentlərdirlər. Komplement sisteminin aktivləşməsi zamanı onlar hidrolizə uğrayaraq aktiv formaya – fermentlərə çevrilirlər. Aktivləşmiş hər bir komponent ardıcıl olaraq özündən sonrakı komponenti aktivləşdirir. Aktiv fraqmentləri qeyd • etmək üçün onların sələf molekulalarının simvollarının üzərinə tire (defis) işarəsi qoyulur, məs., C1r, C1s və s. Parçalanma məhsulları isə simvollara “a” və “b” hərfləri əlavə edilməklə qeyd olunur. C2 komponentinin fraqmentləri istisna olmaqla kiçik fraqment “a”, böyük fraqment isə “b” ilə göstərilir. Məs., C3 parçalandıqda – kiçik C3a və böyük C3b fraqmenti yaranır. C2 komponentindən isə – C2a böyük və C2b kiçik fraqmentləri əmələ gəlir. Alternativ yolun aktivləşməsində iştirak edən zülalları isə faktorlar adlandırmaq qəbul olunmuşdur. Məs., B-faktoru, D-faktoru, P- faktoru (properdin).
- 5. • Komplement sisteminin aktivləşməsi.Komplement sisteminin aktivləşməsi immunoloji reaksiyalarda yaranan məhsullar və ya mikroorqanizmlərin səthlərindəki antigenlər vasitəsilə stimulə olunur. Aktivləşmənin iki əsas mərhələsi C3/C5- konvertazanın formalaşması ilə nəticələnən ilk komponentlərin (C1, C4, C2, C3) yığılması və litik kompleksin əmələ gəlməsi ilə nəticələnən son komponentlərin (C5b-C9) yığılması fərqləndirilir. İlkin komponentlərin yığılmasında əsas məqsəd komplement sisteminin mərkəzi komponenti sayılan C3 komponentini C3a (kiçik) və C3b (böyük) fraqmentlərə parçalayaraq onu aktivləşdirməkdir. Bu prosesi həyata keçirən ferment kompleksi C3- konvertaza adlanır. C3-konvertazanın formalaşması yollarından asılı olaraq aktivləşmənin klassik, alternativ və bir də son zamanlarda aşkar edilmiş lektin (C1-şunt) yolları müəyyən edilir. Klassik yolun yığılmasında Ca2+ və Mg2+, alternativ yolun yığılmasında isə yalnız Mg2+ tələb olunduğundan onları in vitro-da asanlıqla fərqləndirmək olur.
- 6. • Klassik yolun aktivləşməsi. Komplement sisteminin aktivləşməsinin klassik yolu C1 komponentinin yad hüceyrə və mikroorqanizmlərin səthində yaranan antigen-anticisim kompleksi ilə birləşərək aktivləşməsi sayəsində başlanır. Birləşmə yalnız o vaxt baş verir ki, kompleksdə anticisimlər İgM və İgG molekulları ilə təmsil olunsunlar. İgA, İgE və İgD bu cür xüsusiyyətə malik deyillər. İgG molekullarının də yalnız İgG1, İgG2 və İgG3 yarım sinfinə aid olanları (insanda) bu aktivləşmədə iştirak edə bilir, İgG4 molekulları isə etmir. • C1 komponenti qan zərdabında bir C1q, iki C1r və iki C1s molekullarından təşkil olunmuş kompleks zülal şəklində olur. Kompleksin formalaşması Ca2+ iştirakı ilə gedir. • Bütün bu proseslərin C1 komponenti səviyyəsində baş • verdiyinə görə yaranmış C1q2C1r2C1s kompleksi C1-esteraza adlanır. Bu kompleksdə serin proteaza aktivliyi C1s-ə məxsus olur. • C1-esteraza çoxlu miqdarda C4-komponentini parçaladığına görə onun ətrafında hüceyrə səthində C4b molekulasının klasteri yaranır və aktivləşmənin bu mərhələsində komplementin kaskadının yığılmasının kəskin güclənməsi baş verir. Hüceyrə səthi ilə birləşmiş C4b özünə C2- komponentini birləşdirir. C4bC2 kompleksində C2 C1s-in substratına çevrilir və onun katalitik təsiri sayəsində C2 zülalı ətraf mühitə ötürülən kiçik C2b (30 kDa) və kompleksin tərkibində qalan böyük C2a (87 kDa) fraqmentlərinə parçalanır. Nəticədə yad hüceyrə səthində serin proteaza aktivliyinə malik olan və klassik yolun C3-konvertazası adlanan labil C4bC2a kompleksi yaranır • C3-konvertaza klassik və alternativ yolların mərkəzi komponenti sayılan C3-komponentini aktivləşdirir.C3a fraqmenti anafilatoksik aktivliyə,C3b fraqmenti isə bəzi mikroorqanizmlərin səthi molekullarına birləşmək qabiliyyətinə malikdir.
- 7. • Alternativ yolun aktivləşməsi. Alternativ yolun aktivləşməsinin mövcudluğu ilk dəfə 1954-cü ildə L.Pillemer və əməkdaşları tərəfindən properdinin tapılması və onun xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi prosesində aşkar olunmuş, lakin onun kəşfi alimlər tərəfindən düzgün başa düşülmədiyindən qəbul olunmamış və tezliklə unudulmuşdur. Yalnız 16 il sonra, 1970-ci ildə C4 komponentindən məhrum dəniz donuzunun tapılmasından sonra məlum olmuşdur ki, komplement sisteminin aktivləşməsi klassik yoldan fərqlənən digər bir yolla, tamamilə başqa zülalların iştirakı ilə də yerinə yetirilə bilir. Sonralar aktivləşmənin bu yeni yolu komplement sisteminin aktivləşməsinin alternativ yolu adlandırıldı. Sistemin aktivləşməsinin inisiasiyası C3 komponentindən başlayır. Qeyd olunduğu kimi, C3 komponentinin nativ molekulu qeyri-stabil tioefir rabitəsinə malikdir. Mühitdəki suyun təsirindən onun molekulasının az bir qismi (tioefir rabitələri nisbətən açıq konformasiyada olan formaları) hidrolizə uğrayaraq quruluş və xassələrinə görə C3b-yə oxşar C3bi adlanan fraqmentlər əmələ gətirir, yəni C3 komponenti spontan olaraq (öz-özünə) aktivləşir. C3bi B-faktoru ilə birləşir və C3biB kompleksi yaranır. Əmələ gəlmiş C3bBb kompleksi özünə əlavə olaraq C3b molekulları birləşdirir (klassik C3- konvertazadakı kimi) və C5-konvertaza ((C3b)nBb) aktivliyi qazanır. Bu kompleksdə katalitik aktivlik yenə də Bb fraqmentinə məxsusdur, C3b isə köməkçi rol oynayır. Komplementin komponentlərinin yığılmasının sonrakı mərhələləri aktivləşmənin bütün yollarında eynidir.
- 8. Tənzim mexanizmi • Komplement sisteminə həmçinin sistemin aktivliyini tənzimləyən bir sıra requlyator zülallar da aiddirlər. Onların adlandırılmasında həm hərfi simvollardan (H faktor, İ faktor), həm də onların funksional aktivliklərini ifa edən sözlərin abbreviaturasından istifadə olunur (DAF – decay accelerating factor, yəni dissosiasiyanı sürətləndirən faktor). Komplement sisteminin əsas komponentlərinin xarakteristikası aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir. Komplementin komponentlərinin və onların fraqmentlərinin xüsusi reseptorlar sisteminə malik olması onlara immun sisteminin digər komponentləri ilə əlaqə yaratmağa imkan verir. Bu reseptorlar adətən birləşdirdikləri liqandların abbreviaturalarına uyğun olaraq (məs., C3a – reseptoru, C3b – reseptoru, C5a – reseptoru və s.), yaxud da CD nomenklaturasına görə (məs., CD55, CD35, CD21) adlandırılırlar. C3 komponentinin fraqmentləri üçün ədəbiyyatda üçüncü bir nomenklatura – CR-reseptorları (complement reseptor) da mövcuddur. Bu resseptorların 4 tipi – CR1, CR2, CR3, CR4 fərqləndirilir. Ona görə də müasir ədəbiyyatda eyni bir reseptorun 3 cür sinoniminə rast gəlinir. Məs., C3b-reseptoru həmçinin CR1 və CD 35 adını daşıyır.
- 9. Təkamül nöqteyi-nəzərindən • Təkamül nöqteyi nəzərdən alternativ yolun aktivləşməsi digər yolların aktivləşməsindən daha qədim hesab olunur. Onun klassik yoldan funksional fərqi orqanizmə daxil olmuş patogenə qarşı cavab reaksiyasının dərhal başlanmasıdır. Çünki, bu halda klassik yolun aktivləşməsindəki B- limfositləri tərəfindən xüsusi İg molekullarının sintez edilməsi üçün tələb olunan bir neçə günlük vaxta ehtiyac qalmır. Digər tərəfdən, anadangəlmə immunitetlə qazanılmış immuniteti əlaqələndirən klassik yol alternativ yola nisbətən immunoloji cavabın daha təkmil və effektiv yolu sayılır. Görünür ki, təkamül prosesində bütün onurğalılarda alternativ yolun saxlanılmasının bioloji mənası onun klassik yol işə düşənə qədər patogenə qarşı ilkin müdafiəni təmin etməsi, klassik yol aktivləşdikdən sonra isə ona kömək etməsindən ibarətdir.
- 10. Bioloji əhəmiyyəti 1.Ag-nin sitolizi və bakteriolizi baş verir. 2.Anafilotoksinlərin əmələ gəlməsi. 3.Faqositlərin aktivləşməsi. 4.Virusların neytrallaşması
- 11. Qocalma prosesindəki rolu • Yaponiyadakı Osaka Universitetinin alimləri insan orqanizmindəki komplement sistemindəki zülallardan birinin qocalma prosesinə birbaşa təsir etdiyini aşkarlayıblar. Bu zülala təsir etməyi bacaran alimlər insan orqanizmində qocalma prosesini praktiki olaraq tam dayandırmağın yolunu tapıblar. • Milli.Az “The Daily Caller“ə istinadən bildirir ki, yapon alimlər araşdırmalar zamanı C1q zülalının hüceyrələrdəki qocalma prosesinə birbaşa təsir etdiyini anlayıblar. Halbuki indiyədək həmin zülalın insan komplementindəki başqa zülallar təki orqanizmin yad agentlərdən qorunması və immun sisteminin formalaşdırılmasına xidmət etdiyi düşünülürdü.