Μια εργασία των μαθητών της Β΄Γυμνασίου στα πλαίσια του περιβαλλοντικού προγράμματος "Παραδοσιακοί νερόμυλοι της Ηπείρου: Ο πολιτισμός του νερού στην περιοχή μας"

1. ΝΕΡΟΜΥΛΟΙ

2. Ιστορική αναδρομή
Η λέξη «μύλος» είναι ελληνική και προέρχεται από τον
Μύλη, γιο του πρώτου βασιλιά της Λακωνίας Λέλεγα, στον
οποίο η ελληνική μυθολογία απέδιδε την επινόησή του.
Το άλεσμα των δημητριακών αρχικά γινόταν με χερόμυλους.
Ο χερόμυλος ήταν ένα ζεύγος στρογγυλών, επίπεδων
μυλοπετρών, όπου το άλεσμα πραγματοποιούνταν ανάμεσα
στην άνω κοίλη πέτρα και την κάτω κυρτή. Η όλη κίνηση
ήταν επαναλαμβανόμενη, με τον χειριστή να ρίχνει με το
ένα του χέρι καρπό μέσα από ένα στενό άνοιγμα στην άνω
πέτρα, κουνώντας με το άλλο χέρι κυκλικά την άλλη με τη
βοήθεια μίας κάθετης λαβής που ήταν ενσωματωμένη εκεί.
Οι δύο επιφάνειες επέτρεπαν στον καρπό να περνά ξανά και
ξανά ανάμεσά τους μέχρι να καταστεί λεπτόκοκκο το προϊόν.
Ήταν λοιπόν μια πολλή κοπιαστική, χειρωνακτική και
χρονοβόρα δουλειά.
Αργότερα χρησιμοποίησαν ζώα, προκειμένου να παράγουν
το αλεύρι τους με λιγότερο κόπο, σε λιγότερο χρόνο και σε
μεγαλύτερη ποσότητα.

3. Η ιστορία του νερόμυλου αρχίζει με την νερομηχανή, η
οποία αναφέρεται χωρίς ιδιαίτερες λεπτομέρειες σε
διάφορες επιγραφές των Σουμερίων. Πιστεύεται ότι
αυτοί πρώτοι χρησιμοποίησαν τροχούς με φτερά από
κεραμικές πλάκες για υδροδότηση και πιθανόν για
άλεση σιταριού.
Ο παλιότερος γνωστός νερόμυλος αναφέρεται ως
‘’υδραλέτης’’ από το Στράβωνα. Βρισκόταν κατά την
παράδοση στα Κάβειρα (κοντά στη σύγχρονη πόλη
Niksar-Νεοκαισάρεια στη βόρεια Τουρκία, η οποία
είναι ακόμα και σήμερα γνωστή για τα νερά της) στο
παλάτι του βασιλιά του Πόντου, Μιθριδάτη ΣΤ΄ του
Ευπάτορα, όπου το 64 π.Χ. τον είδαν οι Ρωμαίοι
κατακτητές.
«...ἐν δὲ τοῖς Καβείροις τὰ βασίλεια Μιθριδάτου
κατεσκεύαστο καὶ ὁ ὑδραλέτης καὶ τὰ ζωγρεῖα καὶ αἱ
πλησίον θῆραι καὶ τὰ μέταλλα.»
Ο Βιτρούβιος, Ρωμαίος αρχιτέκτονας που έζησε τον 1ο
αι. π.Χ., είναι ο πρώτος που περιγράφει στο έργο του
«περί αρχιτεκτονικής» έναν αρχαίο ρωμαϊκό
υδρόμυλο, ενώ ο Πλίνιος τον αναφέρει ως νέα μηχανή.

4. Νερόμυλος στην Περαχώρα Κορινθίας (μοντέλο), 4ος αιώνας π.Χ.,
Τεχνολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης

5. Στην Ελλάδα, οι νερόμυλοι λειτούργησαν από πολύ νωρίς, καθώς
αναφέρονται σε πολλά χρυσόβουλα και αυτοκρατορικές γραφές.
Αναφέρονται ακόμη και τα έργα που συνοδεύουν το νερόμυλο,
τα μυλαύλακα (αγωγοί, δρόμοι ύδατος), οι ενοικιάσεις και οι πωλήσεις
των μύλων και οι συχνές προστριβές με τους παρακείμενους γεωργούς ιδιοκτήτες, κατά την
παροχέτευση από «τον δρόμον του ύδατος» του νερού προς το μύλο.
Σύμφωνα με το ρωμαϊκό δίκαιο οι νερόμυλοι αναγνωρίζονταν ως κρατική περιουσία.
Χαρακτηριστικό είναι το περιστατικό που μας παραδίδει ο ιστορικός Προκόπιος: τον 6ο αι.
μ.Χ. κι ενώ η Ρώμη βρισκόταν υπό πολιορκία από τους Γότθους, οι εχθροί κατέστρεψαν το
υδραγωγείο της πόλης. Τότε λοιπόν οι Ρωμαίοι αναγκάστηκαν να μεταφέρουν τους υδρόμυλους
σε πλοία στον ποταμό Τίβερη.
 Αργότερα οι υδρόμυλοι πέρασαν στα χέρια των μοναστηριών ή ιδιωτών.
Κατά την τουρκοκρατία υπήρχε και ειδικός φόρος για τους νερόμυλους, που καταβάλλονταν σε
είδος και σε χρήμα.
Οι αιώνες πέρασαν και δεν υπήρχε χωριό στην Ευρώπη, από τον Ατλαντικό μέχρι τα Ουράλια,
που να μην έχει τον μυλωνά του και ένα τροχό που να κινείται με τη ροή του νερού.
Ο αριθμός των νερόμυλων από τους οποίους σώζονται ίχνη ξεπερνά τις 20.000 στην Ελλάδα.

6. Ο νερόμυλος αποτελεί σταθμό στην Ιστορίας της Τεχνολογίας, γιατί
είναι η πρώτη μηχανή που κινήθηκε με τη βοήθεια φυσικής πηγής
ενέργειας, του νερού, αντικαθιστώντας τον άνθρωπο ή τα ζώα που
κινούσαν ως τότε τους μύλους.
Νερόμυλοι χτίζονταν κοντά σε ποτάμια και ρεματιές.
Τα κτίσματα ήταν λιθόκτιστα με κατασκευαστικά στοιχεία
επηρεασμένα από την τοπική αρχιτεκτονική.
Έπαιξαν σπουδαίο ρόλο τόσο στην οικονομική όσο και την κοινωνική
ζωή του τόπου, καθώς αποτελούσαν σημείο συνάντησης πολλών
ανθρώπων από τις γειτονικές περιοχές. Εκεί άλεθαν τους καρπούς
τους, αλλά ταυτόχρονα ήταν μια ευκαιρία για να επικοινωνήσουν, να
κοινωνικοποιηθούν και να μοιραστούν τα νέα τους. Μάλιστα συχνά
στήνονταν εκεί «προξενιά».

7. Τύποι νερόμυλου
Λειτούργησαν δύο τύποι
νερόμυλου, ο «ρωμαϊκός»
με την όρθια εξωτερική
φτερωτή (όπου η ροή του
νερού ήταν μεγάλη) και
κυρίως ο «ανατολικός» ή
«ελληνικός» με τη
μικρότερη εσωτερική
οριζόντια φτερωτή ( όπου η
ποσότητα του νερού ήταν
μικρή και γινόταν
εκμετάλλευση πίεσης από
εκτόξευση ή υδατόπτωση).

8. Ένας από τους αρχαιότερους γνωστούς νερόμυλους
της Ευρώπης είναι της αρχαίας Αγοράς στην Αθήνα,
που δούλευε από το 450–580 μ.Χ., ο οποίος ήταν
«κατακόρυφος». Όσον αφορά στον ελλαδικό χώρο,
φαίνεται ότι οριζόντιοι υδρόμυλοι υπάρχουν
από τον 10ο αι. και εξής. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει
ότι ο ένας τύπος αντικατέστησε τον άλλο.
Ο νερόμυλος με την οριζόντια φτερωτή φαίνεται ότι διαδόθηκε
γρήγορα στο Βυζαντινό κράτος και ως το τέλος της λειτουργίας του
δεν παρουσίασε σημαντική εξέλιξη. Στους οριζόντιους νερόμυλους που
λειτουργούσαν με λίγο νερό, ήταν απαραίτητη η παράλληλη
κατασκευή έργων υποδομής συγκέντρωσης, αποθήκευσης και
διοχέτευσης του νερού (δηλαδή νεροκράτες, λίμνες, αγωγοί, αυλάκια,
γέφυρες, δεξαμενές, βαγένια, κάναλοι), των οποίων η αξία ήταν
πολλές φορές σημαντικότερη από την αξία του ίδιου του μύλου.

9. Τι άλεθαν στους νερόμυλους;
Στους νερόμυλους τα δημητριακά, τα λούπινα, τα
βαλανίδια κ.λ.π. αλέθονταν με τη δύναμη του νερού
και γίνονταν προϊόντα κατάλληλα για τη διατροφή
ανθρώπων και ζώων.
Ωστόσο, νερόμυλοι χρησιμοποιήθηκαν και ως
ταμπακόμυλοι, ως μπαρουτόμυλοι ή για το άλεσμα
οικοδομικών υλικών.
O νερόμυλος της Δημητσάνας είναι από τους πιο
διάσημους της Πελοποννήσου. Οι κάτοικοι
εκμεταλλευόμενοι το άφθονο νερό που έρρεε από
τις πηγές του Αϊ- Γιάννη κατασκεύασαν πολλές
βιοτεχνικές εγκαταστάσεις εκεί , όπως
αλευρόμυλους, μια νεροτριβή , ένα βυρσοδεψείο και
έναν μπαρουτόμυλο που εφοδίαζε την επανάσταση
του 1821 με μπαρούτι για τα όπλα των
πολεμιστών.

10. Οι ελληνικοί νερόμυλοι συνήθως
λειτουργούσαν με ένα ζευγάρι μυλόπετρες
(με ένα μάτι, μονόφθαλμοι), ενώ σπανιότερα,
όπου υπήρχε νερό με μεγάλη δύναμη,
με δυο (με δυο μάτια, διόφθαλμοι) ή και
με περισσότερα ζευγάρια μυλόπετρες.
Οι μυλόπετρες κατασκευάζονται από
σκληρούς λίθους. Οι ακριβότερες προέρχονταν
συνήθως από τη Μήλο και την Κίμωλο, των οποίων τα εδάφη είναι
ηφαιστειογενή και η ποιότητά τους ήταν άριστη.
Όπου υπήρχαν οι προϋποθέσεις να λειτουργήσει νερόμυλος και
ανεμόμυλος προτιμούσαν πάντοτε τον πρώτο γιατί, εκτός των
άλλων, υπήρχε η πεποίθηση ότι ο νερόμυλος κάνει καλύτερο αλεύρι.

11. Οι νερόμυλοι αποτελούν
μνημεία πολιτισμού και
τεχνολογίας, τα οποία
η Πολιτεία πρέπει να
διασώσει και να συντηρήσει,
γιατί αποτελούν στοιχεία της
πολιτιστικής μας ταυτότητας.
Σήμερα οι περισσότεροι
από αυτούς κατάντησαν
λιθοσωροί σκεπασμένοι
από βάτα και τσουκνίδες.
Ευτυχώς όμως κάποιοι
έχουν χαρακτηριστεί
ως διατηρητέα μνημεία.

12. ΠΗΓΕΣ
https://www.academia.edu/39346414/%CE%91%CF%81%CF
%87%CE%B1%CE%AF%CE%BF%CE%B9_%CF%85%CE%B4%C
F%81%CF%8C%CE%BC%CF%85%CE%BB%CE%BF%CE%B9._%
CE%A5%CE%B4%CF%81%CF%8C%CE%BC%CF%85%CE%BB%
CE%BF%CE%B9_%CE%9C%CE%B1%CE%BB%CE%BB%CE%B9
%CF%8C%CE%BD%CF%84%CE%B1%CF%82_%CE%9B%CE%A
D%CF%83%CE%B2%CE%BF%CF%85
https://www.dinfo.gr/
https://www.epiruspost.gr/ipeiros-o-politismos-toy-neroy/
Tromaktiko https://www.inewsgr.com/96/neromylos-poly-
palia-politistiki-klironomia.htm

13. ΝΕΡΟΜΥΛΟΙ
Την παρουσίαση δημιούργησαν οι
μαθητές της Β’ Γυμνασίου στα
πλαίσια του περιβαλλοντικού
προγράμματος
«Παραδοσιακοί νερόμυλοι της
Ηπείρου: Ο πολιτισμός του νερού
στην περιοχή μας»
1ο Γυμνάσιο Ιωαννίνων 2022