1. СОНГУУЛИЙН ТОГТОЛЦООНЫ ҮЙЛЧЛЭЛ, ҮР ДАГАВАР
2002 он.
Илтгэгч: ХБНГУ-ын Кемнитц хотын Техникийн их
сургуулийн Улс төр судлалын институтын
багш, доктор, профессор ЭКХАРД ЕССЕ
Сонгуулийн системийн хоорондын гол ялгаа нь мажоритар ба
пропорциональ системийн хооронд оршино. Мажоритар систем нь саналын болон
мандатын тооны пропорциональ бус харьцаагаар парламентийн олонхийг
бүрдүүлэхэд чиглэнэ. Пропорциональ систем нь саналын тоог мандатын тоотой
зохистой тэнцүүлэн гаргахыг зорьдог. Энэ хоѐр хувилбарын аль нэгээр
парламентад улс төрийн чиг баримжааны давамгайллыг бий болгодог.
Мажоритар системийн давуу тал нь засгийн газраа байгуулж чадах
олонхийг бүрдүүлдэгт байдаг бол сул тал нь парламентын бүрэлдэхүүнд
сонгогчдын хүсэл зориг шууд тусгалаа олж чаддаггүйд оршдог. Тэгвэл
пропоциональ системийн давуу тал нь сонгогч түмний нийт эрх ашгийн төлөөлөл
парламентад бүрэлдэж чаддагаар илэрхийлэгддэг байхад, сул тал нь Засгийн
газраа байгуулах хэмжээний олонх бүрдэхэд хүндрэлтэй байдагт оршино.
Мажоритар системээр явуулсан сонгуулийг дотор нь харьцангуй мажоритар
сонгууль, үнэмлэхүй мажоритар сонгууль гэж ангилдаг. Харьцангуй мажоритар
сонгуулиар тухайн сонгуулийн тойрогтоо хамгийн олон санал авсан нэр
дэвшигчийг сонгогдсонд тооцдог бол үнэмлэхүй мажоритар сонгуулиар тэр
тойргийн нийт сонгогчдын талаас илүү хувийг авсан хүнийг сонгогдсон гэж үздэг.
Хэрэв ингэж чадаагүй бол хоѐр дахь шатны сонгууль шаардлагатай болдог.
Пропорциональ системд ч мөн адил ялгаатай хэлбэрүүд байдаг. Цэвэр
пропорциональ систем (саналын тоо мандатын тооны харьцаа шууд
хамааралтай), хязгаарлагдмал пропорциональ систем (саналын тоо мандатын
тооны хооронд зөрүүтэй хамааралтай) байдаг.
Сонгуулийн хувь тэнцүүлсэн ба мажоритар системийн зааг дээр орших
сонгуулийн систем бас байдаг. Ийм системд босгын хэмжээ хэдийчинээ өндөр
байна, төдийчинээ хувь тэнцүүлсэн сонгуулийн загвараас хөндийрдөг буюу

2. холддог. Мөн хэдийчинээ олон мандаттай тойрог олон байна, тэр хэмжээгээр хувь
тэнцүүлсэн сонгуулийн систем давамгайлдаг.
Сонгуулийн систем хэрхэн үйлчилж, ямар үр дагавар үүсгэж байгааг салбар
тус бүрээр нь ялгаатай авч үзэх хэрэгтэй юм. Өөрөөр хэлбэл, сонгуулийн
системийн ач холбогдлыг нь асууна гэсэн үг юм. Тухайлбал, энэ нь орон бүрт
ижилхэн байна уу, эсхүл тодорхой нэг орны улс төрийн системийн дотоод бүтэц,
байгууламжийг өөрчилж байна уу гэх мэт. Хэрэв тухайн улсад сонгуулийн
системийг үндсээр нь өөрчилсөн бол (жишээ нь, хувь тэнцүүлсэн системийг
мажоритариар солих) энэ асуултад илүү сайн хариулт өгч болно. Ингэж
өөрчилсөн орон гэхдээ бараг байдаггүй.
Улс төрийн салбарын хооронд сонгуулийн системээс хамаарсан ээдрээтэй
харилцан үйлчлэл үүсдэг. Нэг талаас сонгуулийн систем нь тухайн орны улс
төрийн соѐлд нөлөөлдөг ба улс төрийн соѐл нь эргээд бусад хүчин зүйлд
үйлчилдэг. Тэдгээр хүчин зүйл нь тооны хувьд маш олон байдаг тул сонгуулийн
системийн үйлчлэл бүрийг чухалчлах тун түвэгтэй. Гэсэн хэдий ч тэр нь улс
төрийн намууд (нэг талаар намуудын системийн хэв маяг, нөгөө талаар намуудын
өрсөлдөөний бүтэц) болоод Засгийн газруудад (засгийн газрын тогтвортой байдал
нэг талаас, засгийн газрын солигдол нөгөө талаас) хэрхэн үйлчилж буйг
товчхоноор тайлбарлахыг оролдъѐ. Европын Холбооны улсууд дээр жишээ авъя.
Нэгдүгээрт, сонгуулийн систем намуудын системд ямар үр дагавар
үзүүлдэг вэ?
Зарим судлаач эрдэмтэд намын системийн хэлбэрийг зөвхөн сонгуулийн
систем л дангаараа тодорхойлдог, Фердинанд А.Херменс тухайлбал,
пропорциональ систем нь намуудын системийг бутран задрахад хүргэж, улмаар
ардчилалд аюул учруулна гэж үздэг байхад Сеймур М.Липсет болон Штайн
Роккан нар Европын орнуудын намуудын систем нь дөрвөн хос зааглалын
(cleavages) улмаас (Төв/Хүрээлэл, Төр/Шашин, Хот/Хөдөө, Хөдөлмөр/Капитал)
үүдэлтэй бөгөөд тэдгээр нь нийгэм өнөөдөр өөр төрхтэй болсон ч “өвлөгдсөөр”
байна. Херменс хоѐр намын систем, сонгуулийн мажоритар системийн хооронд
салгаж үл болом холбоос байдаг хэмээдэг бол Липсет, Роккан нар огт тэгж
үздэггүй.

3. Мажоритар систем нь хоѐр намын систем рүү чиглэн тэмүүлдэг гэсэн
ойлголт нэлээд тархсан байна. Францын улс төр судлаач Мориз Диверже 1950
онд сонгуулийн ба намын системийн хамаарлыг тусгасан “хуулийг” зохиосон. Энэ
хуулиар пропорциональ систем нь хатуу фронттой олон жижиг намын
системийг дэмждэг бол харьцангүй мажоритар систем нь хөдөлгөөнтэй фронттой
олон намын системийг дэмждэг байна. Европын Холбооны орнуудын намын
хөгжлийн учир шалтгаан дээр тулгуурлавал энэхүү хуулийн “нийцийг” хэрхэн
үнэлж болох вэ? Юутай ч энэ нь гайхамшигтай өндөр үнэлгээ авдаггүй, учир нь
эмпирик баримтууд Дивержийн санааг бас үгүйсгэж байгаа юм. Их Британи бол
үнэхээр нэг нам нь ихэвчлэн дангаараа засгийн эрх барьж, нөгөө нам нь хүчтэй
сөрөг хүчин болж байдаг хоѐр намын системтэй орон. Грек улс цэргийн хунтын
дарангуйллын дараачаар 1974-1989 онуудад мажоритар биш, холимог системтэй
байсан хэдий ч мөн л зөвхөн нэг нам засгийн эрхэнд байсан юм. Хязгаарлагдмал
пропорциональ системтэй орнуудад зарим талаар хоѐр намын системтэй
төстэйгээр үйлчилж байдаг хоёр намын блокын систем тогтсон байдаг (ХБНГУ,
Люксембург). Үнэмлэхүй мажоритар системтэй Францад ч мөн хязгаарлагдмал
пропорциональ системээр явагдсан 1986 оны сонгуулийг ч ялгаагүй оруулан
дээрх тогтолцоо үйлчилдэг. Европын зарим орнуудад олон жижиг намын систем
бүрэлдэн тогтсон байх ба тэдгээр нь „аядуу“ (Бельги, Нидерланд) харилцаатай
байна уу, эсхүл „туйлчлагдсан“ буюу „сөргөлдсөн” харилцаатай (улс төр судлаач
Сартори) байна уу гэдгээр ялгарна.
Хоѐрдугаарт, сонгуулийн систем намуудын өрсөлдөөний бүтцэд хэрхэн
нөлөөлж байна вэ?
Улс төрийн зарим системд намуудын өрсөлдөөн нь Өрсөлдөөний
ардчиллын (konkurrenzdemokratie) замаар зөрчлийг шийдвэрлэдэг загвартай
байхад заримд нь Хэлэлцээний ардчиллын (konkordanzdemokratie) загвараар
илэрхийлэгддэг. Өрсөлдөөний ардчиллын сонгодог жишээ нь хоѐр намын
системтэй Их Британи улс байхад хэлэлцээний ардчиллын жишээнд их олон нам
бүхий системтэй Бельги, Нидерланд орно. Зөвшилцөл өндөр байдаг газар
өрсөлдөөний ардчилал их байдаг, намууд хоорондын харилцаа сөргөлдөөнтэй
газар хэлэлцээний ардчилал их байдаг гэсэн ойлголт нилээн тархмал байх боловч

4. үүнд харьцангуй хандах учиртай юм. Тухайлбал, Их Британийн том намуудын
хоорондын харилцааны туйлчлал ихээхэн нэмэгдсэний улмаас - Лейбор нам,
Консерватив намуудын харилцаа улам холдсон юм. Нэгэн шинэ нам (Социал-
Демократ нам) үүссэн ба энэ нам 1987 оны Доод танхимын сонгуулийн дараа
Либерал (Социал ба либерал нам) намтай нэгдсэн юм. Намуудын өрсөлдөөний
бүтцүүд маш их ялгаатай байх ба үүний шалтгааныг сонгуулийн системийн
хэлбэрээс бус нийгмийн хурцадсан асуудлуудаас (жишээ нь нийгэм-эдийн
засгийн, шашны, угсаатны зөрчил болон нийгмийн тогтвортой байдлын талаарх
зөрүүтэй байр суурь) олж тодорхойлно. Европын холбооны орнуудад 1950-иад
оныг бодвол намуудын зөрчилдөөн багассан, энэ нь Ногоонтнууд гарч ирсэнтэй
холбоотой. ХБНГУ-д зөрчилдөөн голлосон нэг хэсэг үе, зөвшилцөөн голлосон нэг
хэсэг үе ээлжлэн солигдож ирсэн. Франц, Итали улсуудын сонгуулийн систем нь
эрс ялгаатай боловч зүүний ба барууны үзэл баримтлал тодорхой хүчин зүйлээр
бүрэлдэн бий болсон.
Гуравдугаарт, сонгуулийн систем Засгийн газрын тогтвортой байдалд
хэрхэн нөлөөлж байна вэ?
Парламент дахь үнэмлэхүй олонхийг зөвхөн сонгуулийн мажоритар
хувилбараар бүрдүүлэх үү, ингэснээр Засгийн газрын тогтвортой байдлыг хангах
уу? Сонгуулийн систем судлалд эрдэмтэн Дуглас В.Рэй-н нэрлэсэнчлэн earned
majorities буюу „хураасан олонх“ ба manufactured majorities буюу „бүтээсэн
олонх“ гэсэн ялгаатай хоѐр ойлголт бий. Еarned majorities гэдэг нь саналын
үнэмлэхүй олныг авснаар мандатын үнэмлэхүй олныг авахыг хэлж байна.
Мanufactured majorities нь саналын тоог мандатын тоонд харьцуулснаар үүсдэг.
Еarnеd majorities маш цөөн удаа, тухайлбал 1957 онд Германд (CDU/CSU: 50,2%),
1977 онд Ирландад (Fianna Fail: 50,6%), болон 1987 онд Португалд (Partido Social
Democrata: 50,2%) тохиолдсон бол manufactured majorities нь харьцангуй
мажоритар системийн нөхцөлтэйгээр дийлэнх тохиолдол байж ирсэн. Тийм ч
учраас 1945 оноос хойш 16 удаа явагдсан Их Британийн Доод танхимын
сонгуульд нэг ч нам үнэмлэхүй олонхийн саналыг авч чадаагүй ба1974 оны Доод
танхимын сонгуулийг эс тооцвол manufactured majoritу байнга хадгалагдаж ирсэн.
Үнэмлэхүй мажоритар системтэй Франц оронд ийм хүч нэмэгч эффект маш ховор

5. тохиолдож байв. Саналын ба мандатын тооны пропорциональ хамаарал руу
тэмүүлсэн сонгуулийн системтэй Европын Холбооны орнуудад зөвхөн
manufactured majorities бүрдэж ирсэн байна. (тухайлбал, Испанийн 1982,1986 оны
сонгууль, Грекэд 1974-1989) Их Британий тохиолдол дээр үүссэн саналын тоо
болон мандатын тооны эрс зөрүүтэй байдлыг нэг хэсэг нь Засгийн газраа
дангаараа бүрдүүлж чадах олонх бүрдэнэ гэж уг системийг дэмждэг бол нөгөө
хэсэг нь энэ харьцааг шударга бус гэж үздэг. Хэрэв пропорциональ системтэй
байсан бол эвслийн Засгийн газар бүрдэх шаардлага үүсэх байлаа.
Энэхүү жишээ нь сонгуулийн өөр өөр систем тус тусын ялгаатай үр дагавар
бий болгодгийг харуулж байна. Дани зэрэг зарим орнуудын одоогийн тогтолцоо нь
тогтвортой бус харьцааг үүсгэдэг тал бий. 1945 оноос хойшхи Дани улсын Засгийн
газруудыг авч үзвэл, цөөнхөөс бүрдсэн Засгийн газрын тоо нь олонхиос
бүрдсэнээсээ олон байх жишээтэй. Засгийн газрыг шинэчлэн байгуулах, эсхүл
ээлжит бус сонгууль явуулах зэрэг нь Италийн нэгэн адил элбэг гардаг.
Нэг нам олонх болсноор тогтворгүй байдал арилна гэж бас үзэж болохгүй.
Эвслийн Засгийн газар ч ялгаагүй тогтвортой ажиллаж чадна (тухайлбал, ХБНГУ).
Энд харин тогтвортой байдал гэдэг ойлголтыг зөвхөн Засгийн газраар хэмжих нь
өрөөсгөл хэрэг болно.
Засгийн газар нь нэлээд тогтвортой байдаг орон бол ХБНГУ мөн. Түүхэндээ
хоѐр удаа, 1972 болон 1983 онд л ээлжит бус сонгууль явуулсан. 1972 онд
Засгийн газар олонх байхаа больж, сөрөг хүчин ч мөн адил олонхийг бүрдүүлж
чадаагүйн улмаас, 1983 онд Засгийн газартаа итгэл үзүүлж чадаагүй тул ээлжит
бус сонгууль явагдсан. Энэ хоѐр сонгуулиар Засгийн газраа дангаар байгуулах
хэмжээний саналыг олонх нь авч чадсан юм.
Дөрөвдүгээрт, сонгуулийн систем Засгийн газар солигдоход хэрхэн
нөлөөлж байна вэ?
Энэ асуулт нь өмнөх санааны эсрэг утгыг илэрхийлээгүй болно. Засгийн
газрын солигдлыг улс төрийн тогтворгүй байдалтай заавал холбох биш, харин
түүнээс илүүтэйгээр ардчиллын хэрэгжилтийн нэг чухал хэсэг гэж үзэх нь зүйтэй.
Иргэд сонгуулиар Засгийн газрыг хэр олон удаа сольж байна вэ гэдэгт асуулт
чиглэгдэж байгаа юм. Парламентийн сөрөг хүчнүүд засгийн эрхийг авч ер

6. чадахгүй нь гэсэн ойлголт зөвхөн Германы төдийгүй бусад орны нийгмийн
шинжлэх ухаанд 1950-иад оны II хагас, 60-аад оны эхний хагаст нэлээн өргөн
тархсан байлаа. Энэ ойлголт юуны өмнө баруун Европын орнуудын сөрөг хүчнүүд
сонгуулийн ямар ч систем байсан эрх баригч хүчнийг ялахгүй нь гэдэг дээр
тулгуурлаж байв. Гэвч энэ онош эндүүрэл байв.
Одоогоор Европын Холбооны бүх орнуудад Засгийн газар нь нэг хүчнээс
нөгөөгөөр солигдоод байна. 1980, 90-ээд онд солигдсон Засгийн газрын тоо 1950,
60-аад оныхоос дунджаар илүү байна. Эдгээр солигдол нь ихэнхдээ сонгуулиар
бий болсон юм. ХБНГУ-д 1969,1982 болон 1998 онуудад Засгийн газар солигдсон.
1998 онд засгийн эрх анх удаа „эвсэж үзээгүй“ хүчнүүдэд шилжсэн болно. Эрх
барьж байсан намууд (CDU/CSU, FDP) сөрөг хүчин болж, сөрөг хүчин байсан SPD
(Социал-Демократ Нам) болон Bundnis 90/Die Grьnen (Холбоотон 90/Ногоонтнууд)
намууд засгийн эрхийг барьж байна. Үүнээс өмнөх засгийн газруудад нэгэн нам
эвслийн бүрэлдэхүүнд байнга багтаж ирсэн. Ингэснээр „цоо шинэ“ Засгийн газар
бүрэлддэггүй байсан юм.
Их Британид 1945 оноос хойш явагдсан 16 удаагийн Доод танхимын
сонгуулиар интервалын маягаар биш ч гэсэн ердөө 7 тохиолдолд л засгийн эрх
солигдсон байх юм. Консерватив намынхан 1979-1997 онуудад тасралтгүй засгийн
эрх барьж байв. Гурван сонгууль дараалан ялсан улс төрийн өөр нам байхгүй
билээ. Энэ үүднээс авч үзвэл Британийн загвар нь уг системийг дэмжигчдийн
санаанд нийцэж ирсэн байна. Сонгуулийн дүнгээс үзэхэд пропорциональ
системийн нөхцөлд альтернатив Засгийн газар бүрэлдэх боломжтой ч, элбэг
тохиолдохгүй. Пропорциональ системд Засгийн газар цоо шинэ хүчнээр
солигддоггүй гэсэн сургаал үүгээр үгүйсгэгдэж байна уу? Тодорхой нөхцөлд л
тийм гэсэн хариулт өгч болох талтай. Тэгээд ч энэ системд засгийн эрхэнд цоо
шинэ бүрэлдэхүүн гарч ирдэггүй, яагаад гэвэл эвслийн шинэ Засгийн газар
байгуулагдахад хуучин эвслийн олонхи байсан нам биш юмаа гэхэд бүрэлдэхүүнд
нь байсан өөр хүчнүүдээс орж байдаг. Бельги гэх мэт хэлэлцээний ардчилалтай
орнуудад бүх том намууд Засгийн газрын бүрэлдэхүүнд ордог. Италид Засгийн
газар нэг хүчнээс нөгөөд шилжих систем бүрдэхгүй байснаас улбаалан олон
арван жилийн турш хүндрэл гардаг байв. Хэдийгээр Италийн коммунист нам тус

7. орны улс төрийн системд үл нийцэх нам байгаагүй хэдий ч намуудын систем
дотор ганцаарддаг байсан учраас Христдемократуудын ноѐрхлыг эвдэж чаддаггүй
байв. 90-ээд онд харин намуудын системд өөрчлөлт орж засгийн эрхийг өөр хүчин
барих болсон.
Сонгуулийн системийн үр дагаврыг тодорхойлох нэг хэрэг, түүнийг үнэлэх,
үнэлгээ өгөх гэдэг бас нэг хэрэг. Энэ хоѐр ойлголтын хооронд бодит байдал дээр
ихээхэн зөрүү гардаг нь гайхах зүйл биш. Жишээ авъя. Пропорциональ системийг
талархагчийн хувьд эвслийн Засгийн газрыг илүүд үздэг хүмүүс Засгийн газар
эвслийн хэлбэрээр байгуулагдах нь дээр, учир нь өмнөх Засгийн газрын
бүрэлдэхүүнд байсан нам шинэ бүрэлдэхүүнд орсноор залгамж тасрахгүй гэж
үздэг байна. Энэ системийг эсэргүүцэгчид нь эвслийн намууд хариуцлагыг
хамтдаа хүлээх ѐстой гэж үздэг. Нэгтгэн дүгнэж хэлье гэвэл энд Дитер Ноолений
тэмдэглэснийг ишлэх хэрэгтэй юм. Нэг талаас ижил сонгуулийн системтэй
орнуудад ялгаатай үр дагаврыг авчирдаг, нөгөө талаас өөр өөр системтэй
орнуудад ижил төстэй үр дагавар авчирдгийн гол хариуцлага нь өөр хоорондоо
ялгаа бүхий нийгэм-улс төрийн нөхцөл байдал байдагт оршино. Энэ нь гэхдээ
сонгуулийн системийн ач холбогдлыг үгүйсгэж буй хэрэг биш юм. Гагцхүү энэ
систем нийгэмд хэр жинтэй байна вэ? гэдэг дээр судлаачид эсрэг тэсрэг байр
суурьтай байдаг.
Монголын талаар товчхон дурдья. Энд одоо үйлчилж буй харьцангуй
мажоритар системээр Засгийн газар нь солигдож байсан. 1996 онд анх солигдсон
ба энэ тохиолдол 2000 онд мөн адил давтагдсан. Сонгуулийн дүнгийн харьцаа
зарим талаар маш зөрүүтэй туссан. Тухайлбал, сүүлийн сонгуулиар саналын 50
орчим хувийг авсан эрх баригч нам 76 мандатын 72-ыг авсан байна.
Эцэст нь, хувь тэнцүүлсэн систем дээр үү, эсхүл мажоритар систем илүү юу
гэдгээс үл хамааран дөнгөж бүрэлдэж буй ардчиллын цаашдын хөгжилд
сонгуулийн системийг аль болох солихгүй байх явдал маш чухал юм. Тогтвортой,
удаан хугацаанд үйлчилж чадах сонгуулийн системтэй байснаар легитим байдлыг
бэхжүүлж, ардчиллыг тогтворжуулж чадна. Ийм хуультай байваас маш сайн.