11

1. Хүн амын хэл болон шашны
ялгаа, тархалт
XI анги

2. Хүний ерөнхий ойлголт, үзэл бодол,
утга санаа зэргийг илэрхийлж
хоорондоо харилцахад хэрэглэгддэг
дохио зангаа, дүрэм зүй,
тэмдэглэгээ, дуудлага, үг зэргийг
бүхэлд нь багтаасан ситемийг хэл
гэнэ.

3. Гарал үүслийн хувьд садан болох
зарчимд үндэслэн хэлийг ялгадаг.
Аймаг буюу хэлний
язгуур
Салбар буюу
хэлний бүлэг
Туслах бүлэг буюу
хэлний дэд бүлэг
Гарал үүслийн хувьд өөр
боловч ойролцоо
төрлийн хэлний нэгдлийг
язгуур хэл гэнэ
Гарал үүслийн хувьд нэг
боловч хөгжлийнхөө
явцад өөр өөр хэл болж
салбарласан хэлийг
хэлний бүлэг гэнэ.
Энэтхэг-Европ
Урал-Алтай
Хамит- Самит

4. Герман
Славян
Индо-Ари
Герман
Англи
Энэтхэг-
Европ
Роман
Франц
Итали
Испани

5. Хэлний бүлгүүд

6. Хамгийн олон хэлтэй язгуур хэл
2020 он
Хамгийн олон хүн ярьдаг язгуур хэл
2020 он
Эх сурвалж: https://www.ethnologue.com/guides/largest-families

7. Энэтхэг-Европ хэлний язгуур нь хамгийн том хэлний язгуур юм.
Гималайн нуруу хавиар нутаглаж байсан Энэтхэг, Европчууд олон
мянган жилийн өмнө санскрит хэлээр ярьдаг байсан.
Дотроо 11 хэлний бүлэгтэй. Үүнээс
олон хүн ярьдаг хэлний бүлэг нь:
• Индо-Ари: Хинди, Урду, Бенгал
• Роман: Испани, Итали, Франц
• Герман: Англи, Герман
• Славян: Орос, Укриан, Беларус,
Польш, Чех, Болгар
• Иран: Перс, Таджик, Белудикс
Дэлхийн хүн амын 45% нь дээрх
хэлээр ярьдаг бөгөөд дараах
бүс нутагт ихэвчлэн хэрэглэдэг.
• Австрали
• Европ
• Баруун Өмнөд Ази
• Өмнөд ази
• Өмнөд Америк
• Хойд Америкт хэрэглэдэг.

8. Ази тивд тархсан
хэлний бүлгүүд
Алтай язгуур
хэлний бүлэгт ямар
улсын ямар
хэлнүүд багтаж
байна вэ?
Казак улс:
Казак хэл
Турк улс:
Турк хэл БНХАУ-н ӨМӨЗО:
Монгол, Уйгур хэл
Монгол улс: Монгол
хэл
ОХУ зарим муж: Якут,
Ханти, Монгол хэл
Киргизстан:
Киргиз хэл
Узбекстан:
Узбек хэл
Туркменистан:
Турк хэл

9. 917 сая
460 сая
379 сая
341 сая
379 сая
917 сая
341 сая
460 сая
Дэлхийн өргөн хэрэглэгддэг хэл
Хэл
Тархалт
Хэрэглэдэг
улсын тоо
Албан ёсны
хэл
Хятад 24 5
Хинди 8 Энэтхэг
Испани 34 21
Англи 55 36
Араб 32 21
Эх сурвалж: https://www.worlddata.info/languages/index.php
Төрөлх хэл
Албан ёсны хэл: Тодорхой улсад хуульчлан хэрэглэгддэг хэлийг хэлнэ.
Энэ нь ерөнхийдөө тухайн улсын голлох үндэстний хэл байдаг боловч зарим
улсад өөр байдаг.
НҮБ-ын албан ёсны хэл: Англи, Франц, Испани, Араб, Хятад, Орос
Хоёрдогч хэл

10. Албан ёсны хэл нь Англи хэл байдаг улсуудыг нэрлээд шалтгааныг
тайлбарлаарай.
Англи
АНУ
Замби
Намиб
Зимбабве
Австрали
Филиппин
Энэтхэг
Канад
Кени
Гол шалтгаан нь:
Колончлол

11. Хоёр өөр эх хэлтэй хүн хоорондоо хэн
хэнийх нь мэддэг гурав дахь гадаад
хэлээр хэл нэвтрэлцэх үзэгдлийг
лингафранка гэнэ.

12. Хэлний ангилал
Идэвхигүй хэл
Нийгмийн хөгжлийн явцад
хэрэглээнээс гарсан хэлийг
хэлнэ. Жишээ: Грек хэл.
Идэвхитэй хэл
Өнөөг хүртэл хэрэглэгдэж
байгаа эх буюу унаган хэлийг
хэлнэ.Жишээ: Англи хэл.
Мөхсөн хэл
Ул мөргүй алга болсон хэлийг
хэлнэ. Жишээ: Латин хэл.
Англи хэл
• НҮБ-ын ажил үүргээ явуулдаг гол хэл
• Бизнес, улс төрийн хэл
• Дэлхий дээрх бүх мэдээллийн 90%
энэ хэл дээр хадгалагдаж байна.
• Шинжлэх ухааны нийтлэлийн 70
гаруй хувь нь энэ хэл дээр бичигдсэн
байдаг.
Латин хэл
• Эртний Ромд яригдаж байсан хэл.
• XVII зууныг хүртэл төв ба баруун
Европын шинжлэх ухаан, эрдэм
шинжилгээний олон улсын хэлний
үүрэг гүйцэтгэж байгаад аажмаар
шахагдсан.
• Ватиканд хэрэглэгдэж байгаа

13. Зарим хэлийг хэдэн сая хүн
хэрэглэж байхад зарим хэлийг
маш цөөн хүн хэрэглэдэг.
Дэлхийд 2 долоо хоног тутамд 1
хэл мөхөж байдаг гэсэн судалгаа
байдаг.
Идэвхигүй
Албан
Идэвхитэй

14. ШАШНЫ ЯЛГАА,
ТАРХАЛТ

15. Дэлхийн томоохон шашин түүний урсгал
Христосын
шашин
Исламын
шашин
Буддын
шашин
• Католик
• Протестант
• Үнэн
алдартан
• Шийт
• Суннит
• Харижит
• Теравада
• Махаяна
• Важраяна

16. Буддын шашин Христосын шашин Исламын шашин
Үүссэн он НТӨ YI зуун НТӨ I зуун YII зуун
Үүсэн газар
Энэтхэгийн хойд
хэсэгт үүссэн
Ромын Эзэнт гүрний Иуда
мужид (Палестин) жүүд
хүмүүсийн дунд бий
болсон.
Арабын хойгийн баруун
хэсэгт (Саудын Араб )
курейшит овгийн дотор
үүсчээ.
Шүтдэг
хүний тоо
(6,5%) (30%) (24,8%)
Тархсан бүс
нутаг
“Шашны тархалт” зургийг ашиглан хүснэгтийг гүйцээж бичээрэй.

17. Шашны тархалт
Христос
Ислам
Будда

18. Буддын шашин Христосын шашин Исламын шашин
Үүссэн он НТӨ YI зуун НТӨ I зуун YII зуун
Үүсэн газар
Энэтхэгийн хойд
хэсэгт үүссэн
Ромын Эзэнт гүрний Иуда
мужид (Палестин) жүүд
хүмүүсийн дунд бий
болсон.
Арабын хойгийн баруун
хэсэгт (Саудын Араб )
курейшит овгийн дотор
үүсчээ.
Шүтдэг
хүний тоо
(6,5%) (30%) (24,8%)
Тархсан бүс
нутаг
“Шашны тархалт” зургийг ашиглан хүснэгтийг
гүйцээж бичээрэй.

19. Насир ол Молкийн
сүм, Иранын Шираз
хот, 1888 он
Ватиканы Гэгээн
Петрийн цогчин
дуган, 1626 он
Швэдагон Пагода-
Мъямарын Янгон
хот, YI-X зуун
Бахай шашны
Лянхуа цэцгийн
хийд, Шинэ Дели
хот, 1986 он

20. Шашин шүтлэг 2020 онШашин шүтлэгийн
хэтийн төлөв
Шашин 2010 он 2020 он 2050 он
Христос 31,4% 30% 31,4%
Ислам 23,2% 24% 29,7%
Энэхүү шашныг шүтдэг улсуудад хүн амын
ердийн өсөлт их байдагтай холбоотой.
Яагаад Исламын шашин шүтдэг
хүмүүс ихсэх төлөвтэй байна вэ?

21. Дүгнэлт

22. Гэрийн даалгавар
Зураг 1. Дэлхийн улсуудын голлох хэл
1. Испани хэлээр ярьдаг улсуудыг нэрлээд ямар шашин шүтэж байгааг
тодорхойл. Хэл болон шашны хооронд хамаарал байгаа эсэхэд дүгнэлт
хийгээрэй. (Зураг 1, 2-ийг ашиглаарай.)
2. Нийт хүн амын дотор Исламын шашин шүтэгчдийн эзлэх хувь нэмэгдэж байгаа
шалтгааныг тайлбарлаарай. (Зураг 2-ыг ашиглаарай)
Зураг 2. Дэлхийн улсуудын голлох шашин