16 chapter 14

1. Сэдэв 16
Худалдан авах
ажиллагааны г йцэтгэлийнү
хэмжилт ба засаглал

2. Агуулга
 Худалдан авалтын г йцэтгэлийн хэмжилтэд н л л хү ө өө ө
х чин з йлсү ү
 Худалдан авалтын г йцэтгэлийг яагаад хэмждэг вэ?ү
 Худалдан авалтын г йцэтгэлийг хэрхэн нэлэх вэ?ү ү
 Худалдан авалтын г йцэтгэлийг хэмжих ньү
 Худалдан авалтын т с в, худалдан авалтын хэмнэлтө ө
болон бусад г йцэтгэлийн хэмжигдэх нү үү
 Sarbanes Oxley ба худалдан авалтын засаглал
 Аудитыг удирдлагын арга хэрэгсэл болгон худалдан
авах нь

3. Худалдан авалтын г йцэтгэлийнү
хэмжилт
Худалдан авах р д нгийн хэмжилтэнд н л лд г гол х чинү ү ө өө ө ү
з йл нь удирдлага худалдан авалтын рэг, ач холбогдлыгү үү
хэрхэн харж байгаа явдал юм.
Удирдлага нь худалдан авалтыг дараах байдлаар хардаг (1)
1. йл ажиллагааны болон захиргааны йл явцҮ ү : Удирдлага
нь хийгдээг й н ц захиалга, захиргааны цаг хугацаа, гаргасанү өө
захиалгын тоо, гаргасан нийн саналын тоо, одоогийн журмуудыгү
м рд х зэрэг параметр дэд ндэслэн худалдан авалтыг нэлдэг.ө ө үү ү ү
2. Ажилжааны йл ажиллагааү : Удирдлага нь худалдан авалтаар
бий болох хэмнэлтийн боломжийг мэддэг. Энд ашигладаг
з лэлт д нь худалдан авалтаар тайлагнасан нийт хэмнэлт,ү үү үү
гаргасан нийн саналын тоо, хэлбэлзлийн тайлан, инфляцийнү
тайлан зэрэг юм.

4. Худалдан авалтын г йцэтгэлийн хэмжилтү
Удирдлага нь худалдан авалтыг дараах байдлаар хардаг (2)
3. Нэгдсэн логистикийн хэсэг. Удирдлага нээр х ц лд х ньү өө ө ө
дутагдалтай талтай ч дэд сайжруулалтад х ргэдэг гэдгийг мэддэг.ү
нэлгээ нь чанарыг сайжруулах, х ргэлтийн хугацааг бууруулах,Ү ү
нийл лэгчийн х ргэлтийн найдвартай байдлыг сайжруулахадүү ү
чиглэгддэг.
4. Стратегийн бизнесийн талбар. Худалдан авалт нь компаний ндсэнү
бизнесийг шийдэхэд идэвхтэй оролцдог. Удирдлага нь нийл лэлтийнүү
баазад гарсан рчл лтийн тоо, т ний хэмнэлтэд оруулж буй бодитойөө ө үү
хувь нэмэрт суурилан худалдан авалтыг нэлдэг.ү
Худалдан авах ажиллагааг хэмжиж нэлэх арга нь компани б рт ялгаатай байдагү ү
ба худалдан авалтын г йцэтгэлийг хэмжих нэг жигд арга эсвэл тогтолцоог бийү
болгох бараг боломжг й юм.ү

5. Худалдан авалтын г йцэтгэлийн хэмжилтү
Альтернатив зэл бодолү Шаталсан худалдан авалт Г йцэтгэлийн индикаторуудү
йл ажиллагааны болонҮ
захиргааны йл явцү
Байгууллагад бага байдаг Захиалгын тоо, н ц захиалга, б рэнөө ү
эрх, …
Арилжааны йл ажиллагааү Удирдлагад тайлагнана Хэмнэлт, нийн хэлбэлзэл, нийнү ү
саналын тоо, ганц эх свэрийн тоо…үү
Нэгдсэн логистикийн нэг
хэсэг
Худалдан авалт нь
материалтай холбоотой
бусад функциудтай
нэгтгэгддэг
Чанар, худалдан авалтын хугацаа,
х ргэлтийн найдвартай байдал…ү
Стратегийн бизнесийн
талбар
Худалдан авалтыг дээд
удирдлага хийдэг
Худалдан авалтын йл явцад эртү
оролцох, ‘Should cost’ шинжилгээ,
хийх эсвэл худалдан авах уу,үү
тендер ба цахим дуудлага
худалдааны тоо, нийл лэлтийнүү
баазын рчл лт…өө ө

6. Худалдан авалтын г йцэтгэлийг яагаадү
хэмждэг вэ?
Системчилсэн г йцэтгэлийн нэлгээнээс ямар р ашиг бийү ү ү
болох вэ?
 Ил сайн шийдвэр гаргалтүү
 Бусад хэлтс дтэй ил сайн харилцаа тогтооноүү үү
 Худалдан авалтын г йцэтгэл ил сайн харагданаү үү
 Худалдан авагчдын ил сайн санаачлагаүү
Ер нхийд эдгээр тайлбарууд нь худалдан авалтынө өө
г йцэтгэлийн нэлгээ нь худалдан авалтын функцийн ил нд рү ү үү ө ө
нэм нэ цэнийг бий болгодог болохыг илэрхийлж байна.үү ү
Ер нхийд эдгээр тайлбарууд нь худалдан авалтынө өө
г йцэтгэлийн нэлгээ нь худалдан авалтын функцийн ил нд рү ү үү ө ө
нэм нэ цэнийг бий болгодог болохыг илэрхийлж байна.үү ү

7. Худалдан авалтын г йцэтгэлийгү
нэлэх ньү
Худалдан авалтын г йцэтгэл нь дараах хоёр элементийнү
р д н гэж здэгү ү ү :
 р н лҮ ө өө: Бодит р д нү ү / Т л вл с н р д нө ө ө ө ү ү
(жишээ нь, материалын зардал, чанар, логистик,
инноваци...)
 р ашигҮ : Бодит зардал / Т л вл с н зардалө ө ө ө
(жишээ нь, захиргааны х ргэлтийн хугацааү , худалдан авагч
б рийн захиалга.ү ..)
Худалдан авалтын г йцэтгэл нь худалдан авалтын функцү
компаний н цийг хамгийн бага хэмжээгээр зарцуулжөө (жишээ
нь, зардал) урьдчилан тодорхойлсон зорилгодоо х рэхү
боломжтой байхаар тодорхойлогдоно.

8. Худалдан авалтын г йцэтгэлийг хэмжих ньү
Худалдан авах йл ажиллагааны хэмжилт, нэлгээү ү
нь дараах д рв н хэмжигдэх нтэй.ө ө үү
 нэ / зардал хэмж рҮ үү
 Б тээгдэх н / чанар хэмж рү үү үү
 Логистикийн хэмж рүү
 Зохион байгуулалтын хэмж рүү
Эдгээр хэмжигдэх н д нь хоорондоо х чтэй хамааралтай…үү үү ү

9. ХА-ын
материалын
зардал /
нэү
Б тээгдэх н /ү үү
чанар
Худалдан авалтын
логистик
Худалдан авалтын
зохион байгуулалт
Худалдан
авалтын рү
н лө өө
Худалдан
авалтын рү
ашиг
Худалдана
Материалын нэ/зардлынү
хяналт
Материалын нэ/зардлынү
бууралт
Шинэ б тээгдэх нү үү
х гж лэлтэд ХА-ын оролцооө үү
Худалдан авалт ба чанарын
нийт хяналт
Худалдан авах шаардлага
Захиалга ба БМ-ын бодлого
Нийл лэгчийн х ргэлтийнүү ү
найдвартай байдал
Ажилтнууд
Удирдлага
Журам ба бодлого
Мэдээллийн систем
ХАА-ны г йцэтгэлийнү
гол з лэлт дү үү үү

10. Худалдан авалтын нэ/зардал хэмжигдэх нү үү
 Энэ хэмжигдэх н нь материал болон йлчилгээнд т лж буйүү ү ө
стандарт болон бодит н дийн хоорондын хамаарлыг илэрхийлдэг:ү үү
 нэ/зардал хяналтҮ
Нийл лэгчдийн санал болгож буй нэ, нийн с лтийг байнга хянаж,үү ү ү ө ө
нэлэх (жишээ нь, ROI хэмжигдэх н, материалын т с в, нийн с лтийнү үү ө ө ү ө ө
тайлан)
 нэ/зардал бууруулахҮ
Зардлыг б тцийн аргаар бууруулахын тулд санаачилсан йлү ү
ажиллагааны байнгын хяналт ба нэлгээ (жишээ нь, шинэү
нийл лэгчдийг хайх, нэ цэнийн шинжилгээ, орлох материал)үү ү
Юуг хэмжих ёстой вэ?
Т с в нь нэ / зардлын хэмжигдэх нтэй холбоотой г йцэтгэлийнө ө ү үү ү
т л вл лт, мониторинг хийхэд чухал хэрэгсэл болдог.ө ө ө
Т с в нь нэ / зардлын хэмжигдэх нтэй холбоотой г йцэтгэлийнө ө ү үү ү
т л вл лт, мониторинг хийхэд чухал хэрэгсэл болдог.ө ө ө

11. Худалдан авалтын Б тээгдэх н/Чанарү үү
хэмжигдэх нүү
 Энэх хэмжигдэх н нь нийл лэгчид тухайн б тээгдэх н, йлчилгээгүү үү үү ү үү ү
техникийн тодорхойлолт, шаардлагад нийц лэн х ргэх явдлыг хангахүү ү
худалдан авалтын хариуцлага юм.
 Шинэ б тээгдэх ний х гж лэлтэд худалдан авалтынү үү ө үү
оролцоо
Хэмжигдэх ний жишээ: Инновацийн т сл дийг худалдан авахад зарцуулсанүү ө үү
х ний тоо, техникийн рчл лтийн захиалгын тоо болон эхний т врээсү өө ө үү
татгалзах хувь
 Чанарын нийт хяналтад худалдан авалтын оруулах хувь
нэмэр
Хэмжигдэх ний жишээ: х лээн авах бараанаас татгалзах хувь, баталгаажсанүү ү
нийл лэгчдийн тооүү
Юуг хэмжих ёстой вэ?

12. Худалдан авалтын логистикийн хэмжигдэх нүү
 Энэх хэмжигдэх н нь худалдан авсан материал, йлчилгээнийүү үү ү
урсгалыг р д нтэй болгоход хувь нэмэр оруулах худалдан авалтынү ү
рэг юм. нд дараах гол йл ажиллагаанууд орно:үү Үү ү
 Материалын шаардлагын дагуу цаг хугацаанд нь, нэн з в хянахү ө
 Нийл лэгчийн хугацаат х ргэлтийг хянахүү ү
 Х ргэсэн тоо хэмжээг хянахү
Нийл лэгчийн нэлгээ болон борлуулагчийн нэлгээ нь чанар баүү ү ү
х ргэлтийн найдвартай байдлын хувьд нийл лэгчийн г йцэтгэлийгү үү ү
хянаж, сайжруулахад ашигладаг арга техник д юм.үү
Юуг хэмжих ёстой вэ?

13. Худалдан авалтын зохион байгуулалтын хэмжигдэх нүү
 Энэх хэмжигдэх н нь худалдан авах йл ажиллагааны зорилго,үү үү ү
зорилтод х рэхэд ашиглагддаг гол н ц дийг багтаадаг:ү өө үү
 Худалдан авалтын ажилтнууд
 Худалдан авалтын удирдлага
 Худалдан авалтын журам ба удирдамж
 Худалдан авалтын мэдээллийн систем
Юуг хэмжих ёстой вэ?

14. Хэмжигдэх нүү Хэмжигдэх ний зорилгоүү C/I* Examples
Худалдан авсан
материалын
нэ ба зардалү
Худалдан авсан материалын
зардлын хяналт
Худалдан авсан материалын
зардлыг бууруулах
C
C
Материалын т с в, хэлбэлзлийн тайлан, нийнө ө ү
с лтийн тайлан, худалдан авалтын эргэцө ө
Худалдан авалтын ртгийг хэмнэх, г ж болонө ө өө
х р нг оруулалтад н л л хө ө ө ө өө ө
Худалдан авсан
материалын
б тээгдэх н /ү үү
чанар
Early purchasing involvement in
design and development
Incoming inspection quality control
and assurance
I
C
Дизайн болон инженерийн т сл дийг худалданө үү
авахад зарцуулсан хугацаа, дээжээс татгалзах
т вшин (%)ү
Татгалзах т вшин(%), шугамын татгалзахү
т вшин (%), нийл лэгч б рийн чанарын зардалү үү ү
Худалдан
авалтын
логистик ба
нийл лэлтүү
Шаардлагыг хянах
Х ргэлтийн найдвартай байдалү
(чанар ба тоо хэмжээ)
I/C Худалдан авалтын захиргааны хугацаа, н цөө
захиалга (нийл лэгч б рээр), яаралтайүү ү
захиалга, нийл лэгч б рийн найдвартайүү ү
байдлын индекс, материалын хомсдол, бараа
материалын эргэцийн харьцаа, яг цагт нь
нийл лэлтүү
Худалдан
авалтын
ажилтан ба
зохион
байгуулалт
Худалдан авалтын ажилтнуудын
сургалт ба мотиваци
Худалдан авалтын удирдлагын
хяналт
Худалдан авалтын систем ба журам
Худалдан авалтын судалгаа
I Худалдан авалтын хэлтсийн цаг хугацаа ба
ажлын ачааллын шинжилгээ, худалдан авалтын
т с в, худалдан авалт ба нийл лэлтийн аудитө ө үү
* Тэмдэглэл: C = байнгын ба I = санамсарг йү
Юуг хэмжих ёстой вэ?
Худалдан авалтын г йцэтгэлийн индикаторуудын жишээү

15. Д рв н хэмжигдэх н тус б рийг иж б рдлийн янзө ө үү ү ү
б рийн т вшинд хэмжиж нэлдэг:ү ү ү
 йлдвэрлэлийн шугамын т вшиндҮ ү
 Нийл лэгч б рийн т вшиндүү ү ү
 Худалдан авагч б рийн т вшиндү ү
 Хэлтсийн т вшиндү
 Нийт компаний т вшиндү
Юуг хэмжих ёстой вэ?

16. Худалдан авалтын т с вө ө
 Худалдан авалтын материалын т с вө ө
 Often determines over 50% of the cost price of end products
 Planning and control instrument
 Forecasting volumes of goods and prices
 Frequent meetings purchasers and production planners
 Шууд бус материалын худалдан авалтын т с вө ө
 Maintenance equipment, spare parts, office supplies
 Based on historical usage plus a certain margin
 Х р нг оруулалт ба багаж хэрэгслийн т с вө ө ө ө ө
 Удирдлагын хариуцлага, худалдан авалт нь дэмжих рэгтэйүү
 йлдвэрлэлийн т л вл г нд суурилдагҮ ө ө ө өө
 Хэлтсийн т с вө ө
 Тогтмол тооны ажилтанд суурилсан зохион байгуулалтын зардал

17. Худалдан авалтын хэмнэлт
 Худалдан авалтын хэмнэлт
 Зардлаас зайлсхийх, тогтвортой шинж чанарг й т хэнү үү
болон н гийн нийн з рө өө ү ө үү
 Зардлыг бууруулах, р нийл лэгч хайх эсвэл техникийнөө үү
тодорхойлолтын рчл лт, тогтвортой шинж чанарөө ө
 Зардлыг бууруулах х т лб рийнө ө ө анхаарах
асуудлууд:
 Худалдан авалтын хэмнэлтийн талаарх тодорхой зорилтууд
 Худалдан авалт н л л хг й з йлсийг хасахө өө ө ү ү
 Х лээгдэж буй болон бодит хэмнэлтийн з рү ө үү
 Худалдан авалтын хэмнэлтийн х ндл нгийн баталгаажуулалтө ө

18. Харьцаа ба г йцэтгэлийн т лх рү ү үү
индикаторууд
 Ир лсэн бараа йлчилгээний чанарыг хэмжихүү ү
жишээ
 Нийт хийгдсэн х ргэлтийн тоонд татгалзсан х ргэлтийн эзлэхү ү
хувь.
 Татгалзсан хувь ба засварлагдсан бараа.
 Ир лсэн бараа йлчилгээний засвартай холбоотой зардал.үү ү
 Б рэлдэх н хэсгийн чанар муугаас йлдвэрлэлийн шугамандү үү ү
татгалзсан хувь.
 Чанарын хяналттай холбоотой зардал
 Нийл лэгчидтэй хийсэн зээлийн тэмдэглэлийн тооүү
 Нийл лэгчдэд илгээсэн чанарын нэхэмжлэлийн тоо ба д нүү ү

19. Харьцаа ба г йцэтгэлийн т лх рү ү үү
индикаторууд
 Ямар б тээгдэх ний хувьд уг мэдээллийг х сдэг вэ?ү үү ү
 Асуудалтай нийл лэгчидүү
 йлдвэрлэлийг ргэлжл лэхэд зайлшг й шаардлагатай байгааҮ ү үү ү
 Чухал ба чухал биш х ргэлт дү үү
 г гд лд тулгуурлан х ргэлтийн найдвартай байдлынӨ ө ө ү
индексийг тооцож болно
 Ашиглалтын н ц болон р д нгийн хоорондын тодорхойг йөө ү ү ү
холбоо нь худалдан авалтын г йцэтгэлийн хэмжигдэх нийү үү
асуудал болж болох юм
 Худалдан авалтын хэлтсийн йл ажиллагааны нэлгээг худалданү ү
авалтын аудитыг ашиглан хийж болно
 Энэ г гдлийг мэдээллэх ед нэн з в, найдвартай байдал ньө ө ү ү ө
асуудал сгэж болноүү

20. Sarbanes-Oxley кейс
 Скандалаас сэргийлэх компаний засаглал
 Америкийн сенатч Сарбанес, Оксли (SOx) нарын
танилцуулсан хатуу чанд м рд х д рэмө ө ү
 Худалдан авалтын процессийн хувьд худалдан
авалтын засаглал
 Худалдан авалт нь залилангийн хувьд мэдрэмтгий
байдаг
 Худалдан авалтын ажил г йлгээ, йл явцыг хянах,ү ү
д рслэн харуулахын тулд CPO суурилуулахү
 Г йцэтгэх захирал болон Санх гийн захирал ньү үү
хамтдаа дизайны процессийг хариуцдаг

21. Аудитийг удирдлагын хэрэгсэл
болгон худалдан авах нь
 Худалдан авалтын аудитаар дамжуулан удирдлага нь
худалдан авалтын хэлтсийн зорилго, зорилтыг т нийүү
н цийн тэнцвэрийн цар х рээнд нэлдэг.өө ү ү
 Аудит нь х м сийг заналхийлэх бус итгэлцлийг бий болгож,ү үү
мэргэжлийн ур чадварыг бий болгох байдлаар явагдах ёстой.
 Аудит нь урьдчилан сэргийлэх болон засаж залруулах
шинжтэй байж болно:
 Урьдчилан сэргийлэх аудитыг е тутмын хяналттайү
харьцуулж болно
 Засварлах аудит нь хэлтсийн йл ажиллагаан дахь хурцү
асуудлуудад анхаардаг

22. Аудитийг удирдлагын хэрэгсэл
болгон худалдан авах нь
Худалдан авалтын аудитын элемент дүү

23. Худалдан авалтын эцсийн г йцэтгэлд н л лд гү ө өө ө
х чин з йлс:ү ү
 Корпорацийн системээс худалдан авалтын функцэд
тавигдах шаардлагууд
 Компаний нийл лэлтийн хэлхээний рчл лтүү өө ө
 Нийл лэгчийн зах зээлээс материалын хэрэгцээгүү
хангах боломжууд
Аудитийг удирдлагын хэрэгсэл болгон
худалдан авах нь

24. Аудитийг удирдлагын хэрэгсэл
болгон худалдан авах нь
Зорилго ба зорилтууд
 Зорилгод чиглэсэн
 Худалдан авалтын хэлтсийн зорилго юу вэ?
 Худалдан авалтын хэлтсийн рэг хариуцлага нь юу вэ?үү
 Худалдан авалтын хэлтсийн рг д нь бодитой, шалгах боломжтой тодорхойлогдсонүү үү
уу?
 йлчл лэгчид чиглэсэнҮ үү
 Худалдан авалтын хэлтэс дотоод хэрэглэгчидтэйгээ р ашигтай харилцдаг уу?ү
 Дотоод хэрэглэгчдийн хэрэгцээ шаардлагад нийцэх ?үү
 Худалдан авалтын хэлтэс дотоодын шинэ х гжил, нийл лэгчийн зах зээлийнө үү
рчл лтийн талаар хангалттай мэдлэгтэй юу?өө ө
 Эрсдэл
 нд р нэ цэнэтэй з йлсийн нийн зан т л в, чухал материалуудын х ртээмжтэйӨ ө ү ү ү ө ө ү
холбоотой гол эрсдл д юу вэ?үү
 Эдгээр эрсдл дийг хангалттай мэдэж авах, тэдгээрийг даван туулахын тулд ямар аргаүү
хэмжээ авсан бэ?
 Ер нхийд нийл лэлт ба худалдан авалтын тасралтг й йл ажиллагаа нь баталгаатайө өө үү ү ү
юу?
1-р хэсэг

25. Аудитийг удирдлагын хэрэгсэл
болгон худалдан авах нь
Н ц дөө үү
 р д н ба н цҮ ү өө
 Худалдан авах зорилго, зорилтоо хэр хэмжээнд биел лдэг вэ?үү
 Худалдан авалтын хэлтэс нь х м с ба системийн хувьд х лээлтэд х рэх йц хангалттайү үү ү ү ү
тоноглогдсон уу?
 Нэг талаар р д нг сайжруулахын тулд, н г талаар систем болон х ний н цийгү ү ө өө ү өө
сайжруулахын тулд ямар арга хэмжээ авсан бэ?
 Уян хатан байдал
 Худалдан авалт нь материалын шаардлага болон дотоод хэрэглэгчийн хэрэгцээний
рчл лт д хангалттай хариу йлдэл хийдэг ?өө ө ө ү үү
 Худалдан авалт нь шинэ технологи нэвтр лэхийг хангалттай сонирхож байгаа юу?үү
 Худалдан авалтын хэлтсийн йлчилгээ ба зохион байгуулалтад ямар чухалү
рчл лт д гарч байгаа вэ?өө ө үү
 Удирдлага
 Худалдан авалтын хэлтсийн х рээнд хамтын ажиллагаа хангалттай х гжс н ?ү ө ө үү
 Худалдан авалтын хэлтэс нь дотоод хэрэглэгчийн асуудлыг хэлэлцэх тал дээр сайн нэр
х ндтэй т нш нь болдог уу?ү ү
 Х ний н цийн чанарыг сайжруулахын тулд ямар арга хэмжээ авсан бэ?ү өө
2-р хэсэг

26. Нийл лэгчийн нийл лэлтийнүү үү
индексийг тооцох нь (1)
Нийл лэгчүү Хэдэн 7 хоногийн мнө ө Цагтаа Хэдэн 7 хоногийн дараа
Маш их
/ ц нөө
>8 8-5 4-3 2 1 1 2 3 >4
Жингийн
х чин з йлү ү
0 0 1 1 1 1,0 0,9 0,6 0,2 0,0 0,5

27. Нийл лэгчийн нийл лэлтийнүү үү
индексийг тооцох нь (2)
X
нийл лэгүү
ч
Х ргэлтийү
н хугацаа Тоо хэмжээ
PO number Х ргэлтү
Х лээнү
авсан Захиалсан
Тоо
хэмжээ Жин Оноо
Жингийн
х чин з йлү ү Оноо
7 хоног 7 хоног
Тоо
хэмжээ
Х лээнү
авсан Жин Жин
123456 35 38 120 120 0,2 x 100 20 0
234561 35 32 120 120 0,6 x 100 60 0
345612 35 35 120 120 1 x 100 100 0
456123 35 35 120 130 1 x 100 100
0,5 x (130-
120) -5
561234 35 35 120 110 1 x 100 100
0,5 x (120-
110) -5
Нийт 380 -10
Нийл лэгчийн х ргэлтийнүү ү
индекс
(бодит оноо/хамгийн их оноо) x 100%=
370/500 x 100%= 74%

28. Д гнэлтү
 Худалдан авалтын г йцэтгэлийн хэмжигдэх н ньү үү
худалдан авалтын менежментийн йл явцын чухалү
хэсэг юм.
 Худалдан авалтын г йцэтгэлийн хэмжигдэх н ньү үү
бусад бизнесийн функц дийн хувьд ил тод байжүү
х лээн з вш р гдд г тул чухал юм.ү ө өө ө ө
 Зорилгын г йцэтгэлийн хэмжилт нь мууү
тодорхойлолт, тайлагналын улмаас х ндрэлтэйү
байдаг.
 Худалдан авалтын г йцэтгэлийг хэмжихдээ худалданү
авалтын р н л болон р ашигт анхаарах хэрэгтэй.ү ө өө ү