At the beginning of the 16th century, in the abandoned countryside of the island of Lefkada which was under Ottoman Administration based in the castle of Agia Mavra, a significant number of Sephardic refugees originally from the Iberian Peninsula settled. The settlement and stay of these people in Lefkada was made by the decision of the Ottoman Sultan Bayazid II (1481-1512) and their presence on the Island lasted at least a century as there are 17th-century travellers who mention their existence in the area. The exact location of their installation is not known today. The author argues that the "city inhabited mainly by Jews" as described by the English traveller George Sandys (1578 – 1644), is the city mentioned in the Ottoman chronicles as "Kondryada" (Greek: Χοντριάδα) and has been recorded in them since the year 1530. Today this point is a rural area of the modern settlement called "Exanthia". However, there are additional indications of the existence of a ruined fortress, a few kilometres further east, in the mountainous location of "Kastania" where it seems that the inhabitants of the city fled, in the event of an attack (such as a raid by pirates, etc.) The fate of these refugees after the middle of the 17th century also remains unknown today. There are indications that the relatively prosperous - at the beginning of the century - Jewish community of Lefkada, collapsed under the repeated earthquake vibrations that hit their region, in the years 1612 and 1613. The few surviving descendants of the Sephardim, dispersed in the countryside of the Island to finally integrate into the Christian mountain communities founded by the Venetians - the new rulers of the island of Lefkada - after 1684.

1. Οι Σεφαραδίτες της Λευκάδας
ΑΝΤΩΝΙΟΣ Γ, ΠΕΡΔΙΚΑΡΗΣ
ΙΒ΄ ΠΑΝΙΟΝΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ
ΖΑΚΥΝΘΟΣ 18-21/10/2023

2. Οι κάτοικοι της ορεινής Λευκάδας
• Μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα οι κάτοικοι του
εσωτερικού της Λευκάδας αποτελούσαν μια
ανθρώπινη ομάδα με ιδιαίτερα σωματικά και
πνευματικά χαρακτηριστικά, που είχε διαβιώσει
επί αιώνες στις ορεινές περιοχές του Νησιού,
απομονωμένη και σαφώς διαφοροποιημένη
πολιτισμικά, από τους κατοίκους των παράλιων
περιοχών του, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν εκεί
αργότερα και κυρίως μετά την Ενετική κατάκτιση
(τέλη 17ου αιώνα).
• Καθώς είναι γνωστό, ότι η διαφοροποίηση των
ανθρωπίνων ομάδων, δεν οφείλεται πάντα- ή
μόνο- σε περιβαλλοντικούς παράγοντες, αλλά
πιθανότατα αντανακλά και μια διαφορετική
σύσταση του γενετικού τους υλικού διενεργήθηκε
μικρός αριθμός D.N.A tests, στο πληθυσμό αυτό

3. Η εθνοτική καταγωγή (ethnicity)
• Η επιστήμη δεν δέχεται ότι η εθνοτική καταγωγή, μπορει να
προσδιοριστεί -μονοσήμαντα-με εξέταση του D.N.A. Ωστόσο,
είναι αποδεκτό ότι κάποιες αλληλουχίες του γενετικού υλικού,
συναντώνται συχνότερα –στατιστικά- σε ορισμένες φυλές,
παρά σε κάποιες άλλες, Έτσι εταιρείες που
δραστηριοποιούνται διεθνώς, προσφέρουν –όχι και τόσο
έγκυρο ομολογουμένως- προσδιορισμό εθνοτικής ταυτότητας
μέσω του DNA.
• Στα test που διεξήχθηκαν –στα πλαίσια αυτά- το DNA των
κατοίκων των ορεινών περιοχών της Λευκάδας, εμφανίζεται
σημαντικά διαφοροποιημένο, από τους κατοίκους των γύρω
περιοχών. Παράλληλα, ανιχνεύονται σ’αυτό συχνά,
συγκεκριμένες αλληλουχίες- «δείκτες»- που οδηγούν στον
εθνοτικό προσδιορισμό του, ως «Σεφαραδίτικο» ή –και-
«Βορειοαφρικανικό» D.N.A.
• Το -εκ πρώτης όψεως- παράδοξο αυτό αποτέλεσμα,
επεχείρησα να τεκμηριώσω ιστορικα:

4. 1449-1479: Λεονάρδος Γ΄ Τόκκος
Ο τελευταίος Φράγκος ηγεμόνας της Λευκάδας
Στα μέσα του β΄ μισού του 15ου αιώνα η Λευκάδα,
η Κεφαλονιά η Ιθάκη και η Ζάκυνθος, διοικούταν
από τον Λεονάρδο τον Γ΄ της δυναστείας των
Τόκκων, ο οποίος με έδρα το «κάστρο της Αγίας
Μαύρας» ασκούσε διοίκηση των νήσων αυτών
ως υποτελής του Βασιλιά της Νεάπολης
Αλφόνσου ο οποίος τον ανακήρυξε
“Μεγαλοπρεπή δεσπότη 'Ηπείρου, δούκα
Λευκάδας και Κόμη Κεφαλληνίας, Ζακύνθου και
Ιθάκης”

5. 1479: Η Λευκάδα υπό Οθωμανική κατοχή
Κατ’ εντολή του Σουλτάνου Μωάμεθ του Β΄του
Πορθητή, ο Τουρκικος στόλος- αποτελούμενος
από 28 πλοία- υπό τον καταγόμενο από την
Αυλώνα Gedik Ahmed Pasha κατέλαβε αμαχητί
το Νησί. Όλοι οι αξιωματούχοι του
προηγούμενου καθεστώτος εκτελέστηκαν και
επακολούθησε σφαγιασμός του μη
παραγωγικού πληθυσμού. Οι υπόλοιποι
κάτοικοι πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην
Ανατολή. Μόνο η Οθωμανική Διοίκηση, οι
Μουσουλμάνοι άποικοι και οι εξισλαμισθέντες
κάτοικοι είχαν δικαίωμα εγκατάστασης εντός
των τειχών της πρωτεύουσας του Νησιού. Η γη
ανήκε στους Οθωμανούς που την ενοικίαζαν
κατά βούληση.

6. 1502: Η Βενετία καταλαμβάνει προσωρινά το Νησί
Στις 30 Αυγούστου 1502, η Βενετία σε
συνεργασία με το παπικό στόλο -υπό τον
Επίσκοπο Πάφου Jacopo Pesaro- μετά από
επιτυχημένη έφοδο, κατέλαβε αιφνιδιαστικά το
νησί της Λευκάδας*.
*HκατάληψητουΝησιούθεωρήθηκε–καιήταν-έναςστρατιωτικόςθρίαμβοςτόσο
γιατονΕνετό-Παπικόσυνασπισμό όσοκαιγιατηνοικογένειαΠέζαρο.
Στονεικονιζόμενοπίνακατουαναγεννησιακούζωγράφου Τιτσιάνο(Tiziano
VecellioήVecelli,1485-1576)εικονίζεταιοτότεΠάπας Αλέξανδροςο6ος να
παρουσιάζειτοννικητήτωνΟθωμανώνστονάγιοΠέτρο,στηνείσoδοτου
Παραδείσου.

7. 1503: Το Νησί ξανά στα χέρια των Οθωμανών
Η Λευκάδα ερημώνεται..
Οι Βενετσιάνοι κουρασμένοι από τους συνεχείς πολέμους,
επιθυμούσαν ειρήνη για να αναλάβουν δυνάμεις και ξεκίνησαν τις
διαπραγματεύσεις με τους Οθωμανούς. Ο τότε Σουλτάνος Bayezid ο
Β΄, αρνήθηκε να υπογράψει τη συνθήκη ειρήνης χωρίς να του
επιστραφεί η Λευκάδα, την οποία θεωρούσε «κλείδα της Κέρκυρας,
της Κεφαλληνίας και της Ζακύνθου».
Τελικά η Βενετία ενέδωσε στην απαίτησή του και τα στρατεύματά
της, μαζί με σημαντικό αριθμό κατοίκων -που φοβήθηκαν
επανάληψη των σφαγών του 1479- ανεχώρησαν για την Ιθάκη.

8. 1504: Εποικισμός της Λευκάδας από
Σεφαραδίτες πρόσφυγες
Το 1492 οι καθολικοί βασιλείς της Ισπανίας
Φερδινάνδος και Ισαβέλλα, υποχρέωσαν τους Εβραίους
της Ισπανίας (: Σεφαραδίτες) να εγκαταλείψουν τη
χώρα. Οι περισσότεροι εξ αυτών μετακινήθηκαν σε
κοντινές Μεσογειακές χώρες, αλλά το 1504 υπήρξε ένα
νέο μεταναστευτικό ρεύμα, καθώς ο Φερδινάρδος έγινε
ηγεμόνας του Βασιλείου της Νεαπόλεως και τους
εξεδίωξε και από αυτή τη περιοχή
Ο Σουλτάνος Bayezid ο Β΄ είναι γνωστό ότι πρόθυμα
έγινε αποδέκτης των κυμάτων αυτών των προσφύγων,
εγκαθιστώντας αποδεδειγμένα Σεφαραδίτες στη
Θεσσαλονίκη, τη Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη κ.ά.
Φαίνεται λοιπόν ότι εκμεταλλεύτηκε την ευκαιρία να
αποικίσει- είτε με το ένα, είτε με το άλλο μεταναστευτικό
κύμα- και την –πρακτικά κενή από κατοίκους -ύπαιθρο
της Λευκάδας

9. George Sandys (1578–1644): Άγγλος
περιηγητής και ποιητής
Απόσπασμα από το βιβλίο του «A relation of a
journey begun An: Dom: 1610. Fovre bookes.
Containing a description of the Turkish Empire, of
Ægypt, of the Holy Land, of the remote parts of
Italy, and ilands adioyning» (1615)
«…Σε αυτό το νησί (τη Λευκάδα) υπάρχει μια πόλη
που κατοικείται ως επί το πλείστον από Εβραίους
τους οποίους παρέλαβε ο (Σουλτάνος) Βαγιαζίτ ο
δεύτερος, όταν εκδιώχθηκαν από την Ισπανία από
τον βασιλιά Φερδινάνδο…»
(LIB. I, p.4)

10. Άλλες ιστορικές πηγές που αναφέρουν ύπαρξη πολυπληθούς
Εβραϊκής κοινότητας στην Οθωμανική Λευκάδα (1)
 1. Ο Σκωτσέζος περιηγητής και συγγραφέας William Lithgow (1582-1645) στο βιβλίο του με
τίτλο «The Total Discourse of the Rare Adventures and Paineful Peregrinations» που εκδόθηκε το
1632 στο Λονδίνο αναφέρει: «…ή Λευκαδία (Leucadia)… κατοικείται αποκλειστικά από
Εβραίους, στους οποίους ο Bajazet ο Β΄ τη παρέδωσε προς κατοχή τους, μετά την
απομάκρυνσή τους από την Ισπανία…»
 2. Ο καθηγητής Ανατομίας και Ακαδημαϊκός του κράτους της Βενετίας Iacopo Grandi (1646-1691)
στο σύγγραμμα «Risposta di Iacopo Grandi Medico Professore di Notomia in Venezia, e
Accademico della Crusca A una Lettera del Sig. Dottor Alessandro Pini Medico dell’ Illust: &
Eccellentiss: Sig. Capitan delle Naui Alessandro Molino Sopra alcune richieste intorno S. Maura, e
la Preuesa», του 1686 περιγράφοντας την Λευκάδα λέει: «..Πρέπει να θεωρηθεί, ότι μετά την
πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ποτέ η πόλη της Αγίας Μαύρας δεν ήταν πιο
πυκνοκατοικημένη από τότε που περιέθαλψε τους Εβραίους, που παρέλαβε ο Τούρκος
Σουλτάνος Βαγιαζήτ (ο Β΄) την εποχή που ο βασιλιάς της Ισπανίας Φερδινάνδος εξεδίωξε
αμείλικτα από το Βασίλειό του…»

11. Άλλες ιστορικές πηγές που αναφέρουν ύπαρξη
πολυπληθούς Εβραϊκής κοινότητας στην
Οθωμανική Λευκάδα (2)
 3. Ο καθολικός ιερωμένος και συγγραφέας Giovanni Bottero Benese (1544-1617) που θεωρείται
θεμελιωτής της επιστήμης της Δημογραφίας στο επίτομο σύγγραμμά του με τίτλο «Relazioni Universali»
του 16ου αιώνα, αναφέρει: «Αλλά οι Εβραίοι της Ισπανίας και της Πορτογαλίας μετακινήθηκαν σε
μεγάλο αριθμό προς τα ανατολικά, κυρίως στην Κωνσταντινούπολη και στην Θεσσαλονίκη. Στις
δύο αυτές πόλεις ακούγεται (ότι ζουν) εξήντα χιλιάδες. Υπάρχουν εκατό πενήντα οικογένειες στην
περιφέρεια του Αυλώνα, κάπως λιγότεροι στη Αγία Μαύρα, 400 στη Ρόδο, 2500 άτομα στο Κάϊρο,
στην Αλεξάνδρεια, στην Τρίπολη, στο Χαλέπι, στην Άγκυρα και σε όλες τις εμπορικές πόλεις της
Τουρκικής Αυτοκρατορίας»
 4. Ο Antonio Federico Busching (1724-1793) ο οποίος υπήρξε διάσημος Γερμανός μελετητής της
οικονομίας και θεωρείται από τους θεμελιωτές της σύγχρονης γεωγραφικής επιστήμης στο σύγγραμμά
του «La Italia, Geografico, Storico, Politica, Tomo Terzo» που εκδόθηκε το 1780, γράφει για την Λευκάδα:
«…Το (έτος) 1479 οι ίδιοι οι κάτοικοι του Νησιού, παρέδωσαν την εξουσία στον Legan Πασά, ο
οποίος ήταν στρατηγός του Σουλτάνου Μωάμεθ του Β΄. Λίγο αργότερα οι Βενετσιάνοι με ενέργειες
του στρατηγού (τους) Benedetto Pesaro, απελευθέρωσαν (τη Λευκάδα) από τους Τούρκους, αλλά
με την επόμενη ειρηνευτική συνθήκη παραχωρήθηκε ξανά από την (Βενετσιάνικη) Διοίκηση στους
Οθωμανούς. Έκτοτε το Νησί γέμισε με Εβραίους από τις οικογένειες εκείνες που ο βασιλεύς
Φερδινάνδος εξεδίωξε από την Ισπανία….»

12. Που εγκαταστάθηκαν οι Σεφαραδίτες;
Χάρτης της Λευκαδας του Ιταλού μοναχού Cristoforo
Buondelmonti 1420:
Πέραν της οχυρωμένης πρωτεύουσας του Νησιού και
του «Φρουρίου της Επισκοπής» -όπου ήταν η εδρα του
Ορθόδοξου επισκόπου, υπήρχε στο κέντρο του «μια
πεδιάδα περιβαλλόμενη από καλλιεργήσιμους αγρούς,
όπου έβοσκαν άφθονα ζώα»
Οι Οθωμανοί στη Πρωτεύουσα επέτρεψαν την
εγκατάσταση μόνο Μουσουλμάνων υπηκόων.
Είναι προφανές εξ άλλου ότι δεν θα επεδίωξαν την
εγκατάσταση των Εβραίων, σε περιοχή που ελεγχόταν
από τον Ορθόδοξο κλήρο.
Η εγκατάσταση των Σεφαραδιτών λογικά έγινε στην
τελευταία κατοικησιμη ζώνη, το κεντρικό οροπεδιο του

13. Η «Kondryada», μια άγνωστη πόλη του
16ου αιώνα
Παρ’ όλο που δεν είναι σήμερα γνωστό το ακριβές σημείο της
εγκατάστασης των Σεφαρδιτών τον 16ο αιώνα στη Λευκάδα, υπάρχουν
ενδείξεις ότι η «πόλη που κατοικείται κυρίως από Εβραίους» όπως την
αναφέρει ο Άγγλος περιηγητής George Sandys (1578 – 1644), είναι η πόλη
που αναφέρεται στα Οθωμανικά κατάστιχα ως «Kondryada» και είναι
καταγεγραμμένη σ’ αυτά από το 1530. Σήμερα δεν σωζεται κανένα ίχνος
της και η περιοχή της αποτελεί απλά μια αγροτική έκταση ενός
σύγχρονου οικισμού με την ονομασία «Εξάνθεια». Υπάρχουν ωστόσο
ενδείξεις ύπαρξης ενός ερειπωμένου φρουρίου, λίγα χιλιόμετρα
ανατολικότερα, στην ορεινή θέση «Καστανιάς» όπου ενδεχομένως
κατέφευγαν οι κάτοικοι της πόλης αυτής, στην περίπτωση επίθεσης (π.χ.
πειρατές κ.λπ..)
Δορυφορική φωτογραφία
θέσης «Καστανιάς» (2021)

14. 19ος αιώνας: Ο μύθος της «αμαρτωλήςπόλης»
που καταποντίστηκε
 Αναφορές σε Σεφαραδίτες της Λευκάδας και στην μυστηριώδη πόλη τους, την Kondryada, δεν υπάρχουν
μετά τον 18ο αιώνα. Η σύγχρονη αγροτική περιοχή στην ίδια θέση -γνωστή ως «Χοντριάδα»- περιγραφόταν
στις αρχές του 20ου αιώνα ως λίμνη. Στη πραγματικότητα απλά ήταν τότε ένα «Μεσογειακό Εποχικό Λιμνίο»
(Μ.Ε.Λ.), το οποίο τώρα έχει αποξηραθεί. Ωστόσο οι κάτοικοι του Νησιού, ακόμη και σήμερα διηγούνται το
μύθο της «πόλης των καταραμένων» που κατάπιε η λίμνη
 Οι παρακάτω στίχοι είναι απόσπασμα από το ποίημα του Νικόλαου Ι. Σταματέλου (1861-1887) «Το Στοιχειό της Λίμνης»
«…Εκεί που τώρα το νερό κοιμάται μοναχό του
Και με γλυκάδα σιγαλή δροσίζει στο πλευρό του
Βράχους απάτητους, μεριές αγύριστες για χρόνους
Και παίρνει μες τους κόρφους του απ τα βουνά τους
κλώνους
Και καθρεφτίζει γύρω του της ερημίας τα νειώτα
Ήτανε μια φορά χωριό, από τα πρώτα-πρώτα
Ήταν αγνώριστο χωριό που μ αδικιές εζούσε
Κανείς δεν του δινε όνομα και δεν το μολογούσε
ήταν κατάρα μέσα κει απ το Θεό ριγμένη
όπου μετρούσε γενεές, οπ’ ήταν θρασεμμένη
γιατί την έτρεφαν κλεψιές, τόσοι κρυμμένοι φόνο
που σκέπαζαν τα χώματα και σβούσανε οι χρόνο
Κάθε διαβάτης έπρεπε να κάνει το σταυρό του
Για να χει αλάργα το κακό και δίπλα το Θεό του…

15. Καταστράφηκε η πόλη των Σεφαραδιτών
από τους σεισμούς του 1612 και του
1613;
Στη βιβλιογραφία αναφέρονται πολλές περιπτώσεις περιοχών
που μετά από κάποιους ισχυρούς σεισμούς, σκεπάστηκαν με
νερά.
H Kondryada –που σημειωτέο είχε χτιστεί σε θέση από την
οποία διέρχεται ένα από τα πλέον επικίνδυνα εν ενεργεία
σεισμικό ρήγμα της περιοχής – πιθανότατα καταστράφηκε
από τις δύο ισχυρότατες σεισμικές δονήσεις με επίκεντρο την
ευρύτερη περιοχή, οι οποίες έγιναν την 16η/5/1612 και την
2α/10/1613.
Το μέγεθος των δονήσεων αυτών υπολογίζεται σήμερα ότι
ήταν της τάξεως των 6,5R. Ιστορικές πηγές της εποχής
περιγράφουν εφιαλτικές σκηνές στην περιοχή με πολλούς
νεκρούς και «ξεθεμελιωμένα χωριά»

16. 1684: Οι διασκορπισμένοι Σεφαραδίτες της
υπαίθρου ενσωματώνονται στους παλαιούς και
νέους οικισμούς της περιοχής
Στις 6/08/1684 οι Οθωμανοί παραδίδουν στα Βενετσιάνικα
στρατεύματα την πόλη της Αγίας Μαύρας και οι Μωαμεθανοί κάτοικοί
της υποχρεώνονται να αποχωρήσουν αφήνοντας πίσω όλα τα
περιουσιακά τους στοιχεία όπως προέβλεπε η συμφωνία των
αντιμαχόμενων. Η Λευκαδίτικη ύπαιθρος περνά στα χέρια της Βενετίας
και των συμμάχων της. Πρωταρχικό μέλημα της νέας διοίκησης η
πολιτειακή και διοικητική οργάνωση του Νησιού.
Εικάζεται ότι οι επιβιώσαντες της καταστροφής Σεφαραδίτες Εβραίοι αφού
διασκορπίσθηκαν αρχικά στις γύρω περιοχές, εν τέλει αναγκάσθηκαν να
ενσωματωθούν στις χριστιανικές ορεινές κοινότητες που ίδρυσαν οι
Βενετσιάνοι, αποδεχόμενοι τα νέα δεδομένα. Κατάλοιπο αυτής της -σχεδόν
βίαιης- ενσωμάτωσης η συχνή εμφάνιση ναών του αγίου Στεφάνου στη
περιοχή, ενός αγίου που εξέφραζε τότε το αντί-Ιουδαϊκό πνεύμα στη Δύση
Rembrandt
«Ο λιθοβολισμός του αγίο
Στεφάνου»
1625

17. ΣΑΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ!