Σημειώσεις

1. ΠΡΩΙΜΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ 324 – 650μΧ :
ΜΕΣΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ 7Ος
– 1070/1204
ΥΣΤΕΡΗ - 1453
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄
ΛΑΟΙ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΕΣ
Το 560μΧ με την προϋπόθεση ότι δεν θα απομακρυνόταν πολύ κάποιος από τις πόλεις του αρκούσε να ξέρει ελληνικά
και λατινικά. Με εξαίρεση τις βαλκανικές χώρες, όπου υπήρχε αρκετή γλωσσική ανάμειξη, το δυτικό τμήμα της
αυτοκρατορίας χρησιμοποιούσε αποκλειστικά τα λατινικά και το ανατολικό τα ελληνικά. Τα ελληνικά στο ανατολικό
κομμάτι και τα λατινικά στο δυτικό ήταν οι γλώσσες των μορφωμένων.
Όπως όλες οι μεγάλες πρωτεύουσες η Κωνσταντινούπολη ήταν ένα χωνευτήρι ετερόκλητων στοιχείων :
72 γνωστές γλώσσες αντιπροσωπεύονταν σ’ αυτήν:
• Πολλούς ξένους περιελάμβαναν και οι στρατιωτικές μονάδες, που από τον 6ο
αι αποτελούνταν είτε από
βαρβάρους [Γερμανούς – Ούννους] είτε
• από μερικούς από τους πιο σκληροτράχηλους επαρχιώτες [Ίσαυροι – Ιλλυριοί – Θράκες].
• Κατά τη βασιλεία του Ιουστινιανού 70000 στρατιώτες [Σύροι, Μεσοποτάμιοι, Αιγύπτιοι μοναχοί].
• Οι πανταχού παρόντες Εβραίοι κέρδιζαν τη ζωή ως τεχνίτες ή έμποροι.
• Ιταλοί και Αφρικανοί ζούσαν επίσης στην Κων/λη.
Αν και τα λατινικά ήταν ακόμη αναγκαία στους νομικούς και σε ορισμένες διοικητικές υπηρεσίες, η ζυγαριά έγερνα
αναπόφευκτα προς όφελος των ελληνικών.
• Οι παραλιακές περιοχές της Μ.Ασίας εκτός από το ορεινό τμήμα της Κιλικίας [Ισαυρίας] ήταν εξελληνισμένες
1000 χρόνια πριν τον Ιουστινιανό.
• Στον Εύξεινο Πόντο το όριο διάδοσης της ελληνικής γλώσσας ήταν τα σημερινά σύνορα Ρωσίας – Τουρκίας.
• Ανατολικά της Τραπεζούντας και του Ριζαίου κατοικούσαν διάφοροι καυκασιανοί λαοί, όπως :
οι Ίβηρες [Γεωργιανοί], καθώς και οι Λαζοί και οι Αβασγοί : τους 2 τελευταίους μόλις τους είχαν πλησιάσει οι χριστιανικές
ιεραποστολές.
• Διαφορετικό είναι το εσωτερικό υψίπεδο. Η εθνολογική του σύνθεση δεν είχε υποστεί καμία αξιόλογη μεταβολή
για κάπου 700 χρόνια πριν από την εποχή του Ιουστινιανού.
Ήταν ένα εκπληκτικό μωσαϊκό από γηγενείς λαούς και θύλακες εποίκων που υπήρχαν από παλιά, όπως ήταν:
οι Κέλτες στη Γαλατία,
οι Εβραίοι στη Φρυγία και
ομάδες Περσών ακόμη αρχαιότερης καταγωγής. Φαίνεται ότι πολλές από τις ιθαγενείς γλώσσες ήταν ακόμη ζωντανές την
ΠΒΠ μέχρι και τον 3ο
αιμΧ, τα κελτικά στη Γαλατία, τα καππαδοκικά ανατολικότερα.
• Οι ατίθασοι Ίσαυροι ήταν ένας λαός ξεχωριστός και μιλούσαν τη δική τους διάλεκτο, συχνά χωρίς να γνωρίζουν
ελληνικά. Δίπλα τους, στην πεδιάδα της Κιλικίας, τα ελληνικά είχαν αποκτήσει βαθιές ρίζες, με εξαίρεση ίσως τις
φυλές της ενδοχώρας.
• Τον 5ο
αι οι Αρμένιοι απέκτησαν δικό τους αλφάβητο και άρχισαν να δημιουργούν φιλολογία μεταφράζοντας έργα
από τα ελληνικά και τα συριακά, πράγμα που ενίσχυσε το αίσθημα της εθνικής τους ταυτότητας.
• ΑΡΑΜΑΙΚΑ
• Στη Μεσοποταμία μιλούσαν και έγραφαν συριακά. Ένα ισχυρό κίνημα μονοφυσιτών ενίσχυε εκεί την καλλιέργεια
αυτής της γλώσσας.
• Η κυριαρχία των αραμαϊκών διαλέκτων στις οποίες ανήκουν τα συριακά, εκτεινόταν σε ολόκληρη τη Συρία και
την Παλαιστίνη, μέχρι την Αίγυπτο.
• Στη Συρία παρουσιάζεται ένα ενδιαφέρον φαινόμενο : στις βόρειες περιοχές που πήραν οι Σελευκίδες μετά το
θάνατο του Αλεξάνδρου υπήρχαν περισσότερες ελληνικές αποικίες και η διοίκηση ήταν ελληνόγλωσση. Οι
υπόλοιπες περιοχές παρέμειναν προσκολλημένες στα αραμαϊκά.
• Η Παλαιστίνη ήταν μια γλωσσική Βαβέλ, αλλά ο γηγενής πληθυσμός [Εβραίοι – Σαμαρείτες] μιλούσαν αραμαϊκά.
• Η Κύπρος, είχε στενούς δεσμούς με τη Συρία. Μιλούσαν τα ελληνικά από τα προϊστορικά χρόνια αλλά υπήρχαν
και τα συριακά.
• Στην Αίγυπτο η διάδοση της ελληνικής γλώσσας υπήρξε κληρονομιά της ελληνιστικής εποχής. Η Αλεξάνδρεια
ήταν κυρίως ελληνική πόλη, αλλά ο κύριος όγκος του πληθυσμού στην Αίγυπτο μιλούσε τα κοπτικά. Τα κοπτικά
ήταν η γλώσσα του αιγυπτιακού χριστιανισμού, ενώ τα ελληνικά είχαν ταυτιστεί με την ξένη διοικητική ιεραρχία
που επέβαλλε η αυτοκρατορική κυβέρνηση.
• Η Λιβύη αποτελούσε το όριο των ελληνόγλωσσων επαρχιών.

2. Διασχίζοντας την Αδριατική οι περιοχές ήταν ερημωμένες :
• Στη Βαλκανική οι γηγενείς πληθυσμοί ήταν οι Ιλλυριοί στα δυτικά, οι Θράκες και οι Δακο – Μυσοί στα
ανατολικά και φυσικά οι Έλληνες στο νότο. Όμως είναι δύσκολο να πούμε ποιοι κατοικούσαν πού και σε
ποιους αριθμούς.
• Οι Σλάβοι είχαν αρχίσει να εγκαθίστανται ιδιαίτερα ανάμεσα στη Ναϊσό και τη Σόφια.
ΓΛΩΣΣΕΣ :ΕΛΛΗΝΙΚΑ – ΛΑΤΙΝΙΚΑ – ΑΡΑΜΑΪΚΑ – ΚΟΠΤΙΚΑ – ΚΑΥΚΑΣΙΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ
ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ : 6ος
αι μΧ :
Το ανατολικό τμήμα είναι περίπου 30.000.000. Η κατανομή πρέπει να ήταν αυτή :
Αίγυπτος = 8.000.000
Συρία – Παλαιστίνη - Μεσοποταμία = 9.000.000
Μ. Ασία = 10.000
Βαλκάνια = 3 – 4.000.000
Άρα αυτοί που είχαν μητρική τους γλώσσα τα ελληνικά ήταν λιγότεροι από το 1/3, περίπου 8.000.000. Από
εθνογραφική άποψη η εποχή του Ιουστινιανού αντιπροσωπεύει την ύστατη περίοδο της αρχαιότητας, καθώς οι
περισσότεροι υπήκοοι εξακολουθούν να ζουν στις αρχικές τους κοιτίδες.
ΣΛΑΒΟΙ – ΒΟΥΛΓΑΡΟΙ – ΠΕΡΣΕΣ – ΑΡΑΒΕΣ
• Μετά τον 6ο
αι η μεγαλύτερη αλλαγή ήταν η μαζική εγκατάσταση των Σλάβων στη βαλκανική χερσόνησο.
Οι Σλάβοι εισέβαλαν σε διαδοχικά κύματα και, αντίθετα από προηγούμενους επιδρομείς, εγκαταστάθηκαν
μόνιμα.
• Στο τέλος του 6ου
αι και αρχές του 7ου
αι, όταν το σύνορο του Δούναβη κατέρρευσε εντελώς, ολόκληρη
ουσιαστικά η βαλκανική χερσόνησος ξέφυγε από τον αυτοκρατορικό έλεγχο. Μόνο μερικές οχυρές
παραλιακές πόλεις κατάφεραν να αντέξουν όπως η Μεσημβρία στον Εύξεινο Πόντο, η Θεσσαλονίκη, η
Αθήνα και η Κόρινθος. Ο πληθυσμός των άλλων περιοχών κατέφυγε στα κοντινά νησιά, όπως έκαναν στη
Μονεμβασία ή μετανάστευσε στην Ιταλία.
• Η τελευταία σημαντική σλαβική εγκατάσταση πραγματοποιήθηκε από τους Σέρβους και τους Κροάτες,
που την εποχή του Ηρακλείου κατέλαβαν τις περιοχές που κατοικούν σήμερα.
• Έπειτα, το 680, ήλθαν οι τουρκικής καταγωγής Βούλγαροι και κατέλαβαν τη χώρα που έχει το όνομά τους,
όπου με την πάροδο του χρόνου απορροφήθηκαν από τον σλαβικό πληθυσμό της περιοχής.
Ταυτόχρονα με την απώλεια των Βαλκανίων η αυτοκρατορία υπέστη σοβαρότερο ακρωτηριασμό χάνοντας τις
ανατολικές και νότιες επαρχίες της. Αυτό έγινε σε 2 φάσεις :
1. Ανάμεσα στο 600 με 619, οι Πέρσες κατέκτησαν τη Συρία, την Παλαιστίνη και την Αίγυπτο. Στη συνέχεια
ηττήθηκαν από τον Ηράκλειο και υποχώρησαν
2. Λίγα χρόνια μετά κατακτήθηκαν οι ίδιες επαρχίες από τους Άραβες για πάντα. Ολόκληρη η βόρεια ακτή της
Αφρικής επίσης υπέκυψε στους εισβολείς. Η μεσογειακή αυτοκρατορία της Ρώμης έπαψε να υπάρχει, ενώ το
βυζαντινό κράτος περιορίστηκε στα νησιά του Αιγαίου, στη Μ.Ασία, μέρος της Κριμαίας και τη Σικελία
Οι Πέρσες έκαναν επιδρομές μέχρι την Κων/λη και αργότερα το ίδιο έκαναν οι Άραβες. Περνούσαν ανάμεσα
στα φρούρια, λεηλατούσαν και έπαιρναν αιχμαλώτους, ενώ οι Βυζαντινοί έκαιγαν τις σοδειές, για να στερούν τον εχθρό
από εφόδια και να τον αναγκάζουν να μετακινείται συνεχώς. Καταλαβαίνουμε τις συνέπειες. Μεγάλο μέρος της Μ.
Ασίας είχε καταστραφεί και πληθυσμός είχε μειωθεί. Έτσι, δημιουργήθηκε ένα τεράστιο δημογραφικό κενό. Η
αυτοκρατορία αναγκάστηκε να καταφύγει σε μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών. Ανάμεσα στους νέους εποίκους οι πιο
σημαντικοί ήταν οι Αρμένιοι, πολλοί από τους οποίους ήρθαν χωρίς να εξαναγκαστούν. Ήταν εξαιρετικοί στρατιώτες,
και η αυτοκρατορία τους είχε άμεση ανάγκη. Πολλοί εγκαταστάθηκαν στην Καππαδοκία και σε άλλες περιοχές της
ανατολικής Μ. Ασίας, άλλοι στη Θράκη, άλλοι στην περιοχή της Περγάμου. Αντίθετα, από τους Σλάβους οι Αρμένιοι
γρήγορα κατέκτησαν σημαντικές θέσεις, ακόμη και τον θρόνο, και κυριάρχησαν στο στρατιωτικό κατεστημένο σε όλη τη
διάρκεια της Μέσης Β.Π.
Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι στα τέλη του 8ου
αι ο πληθυσμός είχε αναμιχθεί πολύ και βίαια.

3. Είναι αλήθεια ότι, όταν τα λατινικά έπαψαν να μιλιούνται τα ελληνικά έγιναν η μόνη επίσημη γλώσσα. Ούτε τα
αρμενικά ούτε τα σλαβονικά αντικατέστησαν ποτέ την ελληνική και μάλιστα τα σλαβονικά έσβησαν με την πάροδο του
χρόνου στην Ελλάδα και τη Βιθυνία.
Αλλά είναι επίσης γνωστό ότι στη Μ.Ασία τα ελληνικά επέζησαν χωρίς διακοπή μόνο στον Πόντο και σε μικρό μέρος
της Καππαδοκίας, ενώ ουσιαστικά εξαφανίστηκαν από τις δυτικές της περιοχές μέχρι την επαναφορά τους από
μετανάστες τον 18ο
και 19ο
αιώνα.
Ο χαρακτηρισμός «έλληνες», απουσιάζει εντελώς από τις πηγές της εποχής. Ο κάτοικος της νότιας Θεσσαλίας θα
ονόμαζε τον εαυτό του Ελλαδικό αλλά θα μπορούσε να είναι είτε Σλάβος είτε Έλληνας. Αφού δεν υπήρχε η έννοια της
«ελληνικότητας» είναι δύσκολο να πούμε αν υπήρχε η έννοια του «εξελληνισμού».
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι προσηλυτισμός των μη χριστιανικών πληθυσμών γινόταν στα ελληνικά. Όσο
αποτελεσματική κι αν αποδείχτηκε η εκκλησιαστική επιβολή των ελληνικών, πρέπει να ομολογηθεί ότι η αφομοίωση των
βαρβαρικών ομάδων υπήρξε μακροχρόνια διαδικασία.
Το προφανές συμπέρασμα που βγαίνει είναι ότι η Μέση βυζαντινή αυτοκρατορία δεν υπήρξε καθόλου ένα
συμπαγές ελληνικό κράτος. Εκτός από τους Αρμένιους και τους Σλάβους υπήρχαν πολλά άλλα ξένα στοιχεία :
• Γεωργιανοί και
• Βλάχοι της Βαλκανικής
• Μαζική είσοδος Σύρων στο τέλος του 10ου
αι
• Όταν το 1018 η αυτοκρατορία επεκτάθηκε περιέβαλλε περιοχές όπου τα ελληνικά δεν είχαν μιληθεί ποτέ.
Όσο για τους συνεκτικούς δεσμούς ήταν δύο ειδών: τοπικοί και θρησκευτικοί
Οι άνθρωποι ταυτίζονταν με την πόλη τους το χωριό τους ή την επαρχία τους πολύ περισσότερο από όσο με την
αυτοκρατορία. Η τοπική αλληλεγγύη έφερνα αναπόφευκτα και τοπικές εχθρότητες.
Το αίσθημα της θρησκευτικής ταύτισης ήταν συχνά ισχυρότερο από της τοπικής. Αν η εκκλησία ήταν
περισσότερο ανεκτική, ίσως οι διάφορες θρησκευτικές ομάδες θα μπορούσαν να συνυπάρξουν ειρηνικά. Θρησκευτική
πίστη και τοπικισμός επικαλύπτονταν σε μεγάλο βαθμό.
Αν στην ΠΒΠ η ιδέα της Romanitas είχε περιορισμένη επιρροή, αυτό ίσχυε ακόμη περισσότερο στη Μέση
περίοδο, όταν η παλιά αυτοκρατορική πρωτεύουσα περιβαλλόταν από «σκυθική ερημία» και η λατινική γλώσσα είχε
ξεχαστεί. Ακόμη και στην περίπτωση των διεθνών συγκρούσεων, το θέμα το αντιλαμβανόταν συγκινησιακά από την
άποψη του χριστιανισμού και όχι της Romanitas.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β’

4. ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ
Ο ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑΣ
Ο Αυτοκράτορας δεν είχε όρια στην εξουσία εκτός από αυτά που έθεταν οι θείοι νόμοι. Στην πράξη ήταν ένας
άνθρωπος που ζούσε στο αυτοκρατορικό παλάτι της Κων/λης, κρυμμένος μακριά από δημόσια βλέμματα,
τριγυρισμένος από την αυλή του.
Συνήθως χρωστούσε τη θέση τους σε μια απροσδιόριστη, αλλά γενικά σεβαστή αρχή διαδοχής. Το βυζαντινό
κράτος ποτέ δεν ανέπτυξε μια θεωρία για την αυτοκρατορική διαδοχή.
Διαφορετικά, μπορεί:
• Να τον διάλεγε ο προκάτοχός του,
• Να τον εξέλεγε μια ομάδα με επιρροή,
• Ή να όφειλε το θρόνο του σε μια επιτυχημένη επανάσταση
Την εκλογή του την πιστοποιούσαν :
• Οι επιφωνήσεις του στρατού και της συγκλήτου,
Την επισφράγιζε, από τον 5ο
αι μια θρησκευτική στέψη από τον πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης.
ΟΙ ΥΠΟΥΡΓΟΙ
Ο ίδιος διάλεγε τους κυριότερους υπουργούς του κατά την κρίση του, και η πραγματική τους εξουσία δεν
αντιστοιχούσε στους τίτλους που είχαν. Μερικοί αυτοκράτορες – οι πιο δυναμικοί – έπαιζαν αποφασιστικής σημασίας
ρόλο στη διοίκηση, ενώ άλλοι αρκούνταν να την αναθέτουν είτε σε κάποιο συγγενή τους είτε σε έναν ή
περισσότερους αξιωματούχους. Αν και θεωρούνταν γενικά καθήκον τους να οδηγεί το στρατό δεν το έκαναν όλοι, είτε
λόγω ανικανότητας είτε επειδή φοβούνταν για επανάσταση κατά τη διάρκεια της απουσίας τους.
Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΤΑΞΗΣ
Ο αυτοκράτορας βρισκόταν επικεφαλής μιας κοινωνίας που στηριζόταν στην ιδέα της τάξης. Βρίσκουμε μια
τριμερή διαίρεση :
Στρατός
Κλήρος
Γεωργοί.
Επιπλέον λένε ότι ο στρατός αποτελούσε την κεφαλή του πολιτικού σώματος, ή ότι οι ουσιαστικότερες εργασίες
ήταν η γεωργία και η στρατιωτική υπηρεσία, επειδή οι γεωργοί έτρεφαν τους στρατιώτες και οι στρατιώτες
προστάτευαν τους γεωργούς. Από τον 6ο
αι έχουμε μια πολύ λεπτομερή ταξινόμηση του πολιτικού τμήματος σε 10
κατηγορίες :
ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ 6ος
αι
1. Κλήρος
2. Δικαστές
3. Σύμβουλοι [συγκλητικοί;]
4. Ασχολούμενοι με οικονομία
5. Επαγγελματίες και τεχνίτες
6. Έμποροι
7. Προμηθευτές πρώτων υλών
8. Υποτακτικοί και υπηρέτες
9. Άχρηστοι [ανάπηροι, γέροντες, τρελοί]
10. Άνθρωποι του θεάματος [αρματοδρόμοι, μουσικοί, ηθοποιοί]
ΚΡΑΤΙΚΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ - ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΠΟΛΕΩΝ – ΕΚΚΛΗΣΙΑ – ΑΣΤΙΚΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ –
ΓΕΩΡΓΟΙ

5. ΚΡΑΤΙΚΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ : κάθε αυτοκρατορική υπηρεσία, τόσο στρατιωτική όσο και πολιτική, χαρακτηριζόταν
με τον όρο στρατεία [militia]. Ανάμεσά τους ο στρατός αποτελούσε τη μεγαλύτερη ομάδα: στο τέλος του 4ου
αι ήταν
650. 000 άνδρες.
Ο ΣΤΡΑΤΟΣ
Μετά από τις μεταρρυθμίσεις του Κωνσταντίνου, ο στρατός αποτελούνταν από δύο κύρια σώματα :
1. μία κινητή δύναμη, τους comitatenses, 100.000 και 2. τη φρουρά των συνόρων τη limitanei 250.000. Οι
comitatenses,δεν είχαν μόνιμα στρατόπεδα, αλλά στρατωνίζονταν στις πόλεις, όπου μπορεί να ασκούσαν επίσης και
αστυνομικά καθήκοντα [δεν υπήρχε μόνιμη αστυνομική δύναμη].
2. Οι limitanei, από την άλλη, ήταν γεωργοί που στρατολογούνταν επί τόπου και επάνδρωναν τα φρούρια των
συνόρων όταν δεν καλλιεργούσαν τα χωράφια τους. δεν τους θεωρούσαν ιδιαίτερα αποτελεσματικό σώμα.
Η στρατιωτική υπηρεσία ήταν ισόβια και αμειβόταν καλά. Εντούτοις δεν υπήρχε και μεγάλος ενθουσιασμός
στις πιο πολιτισμένες περιοχές.
ΕΠΟΧΗ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ
Την εποχή του Ιουστινιανού η στρατολογία είχε γίνει εθελοντική και βασιζόταν κατά κύριο λόγο στις λιγότερο
αναπτυγμένες επαρχίες, όπως ήταν το Ιλλυρικό, η Θράκη και η Ισαυρία όπου η στρατιωτική ζωή αποτελούσε
παράδοση. Χρησιμοποιούσαν και πολλούς βαρβάρους, Γότθους, Ούννους και Σκύθες, που είτε ζούσαν στο κράτος
είτε στρατολογούνταν από φυλές κοντά στα σύνορα, συμμάχους της αυτοκρατορίας τους υποσπόνδους. Η
νομιμοφροσύνη των τελευταίων δεν ήταν πάντα εξασφαλισμένη.
ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΠΟΛΕΩΝ
Στην Πρώιμη Βυζαντινή Αυτοκρατορία η στρατιωτική και η πολιτική εξουσία ήταν γενικά χωρισμένες, αν
και το δεύτερο μισό του 6ου
αι άρχισαν να ενοποιούνται στις λιγότερο ασφαλείς επαρχίες [κυρίως στην Αφρική και
την Ιταλία]. Υπήρχε συνεπώς μια στρατιωτική ιεραρχία, magistri militum και μια πολιτική ιεραρχία που
ασχολούνταν με:
τη δικαιοσύνη,
τα οικονομικά και
τη διεκπεραίωση διάφορων υπηρεσιών : Δημόσιο ταχυδρομείο , Κρατική αστυνομική και μυστική υπηρεσία κα.
Η επαρχιακή διοίκηση βρισκόταν :
1. στα χέρια των επάρχων των πραιτωρίων, που τώρα είχαν χάσει τις στρατιωτικές εξουσίες που διέθεταν
παλαιότερα, και κατέβαινε ιεραρχικά
2. στους βικαρίους των διοικήσεων και
3. τους διοικητές των επαρχιών.
Έπαρχοι πραιτωρίου υπήρχαν τέσσερις, ένας για κάθε τμήμα της τετραρχίας, δηλαδή του διοκλητιάνειου
συστήματος των τεσσάρων αυτοκρατόρων.
Οι επαρχότητες (ή υπαρχίες) υποδιαιρούνταν σε διοικήσεις, οι οποίες διαιρούνταν με τη σειρά τους σε. Η
Κωνσταντινούπολη όπως και η Ρώμη είχαν το δικό τους έπαρχο της πόλεως.
ΔΗΜΟΣΙΟΙ ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ – ΑΣΤΙΚΑ ΒΟΥΛΕΥΤΗΡΙΑ – ΔΕΚΟΥΡΙΩΝΕΣ

6. • Οι δημόσιοι υπάλληλοι των μέσων και των κατώτερων βαθμίδων κατείχαν μόνιμα τις θέσεις τους και
απολύονταν σχεδόν ποτέ, ενώ στα ανώτερα αξιώματα ο διορισμός ήταν μικρό χρονικό διάστημα. Γύρω στο
400μΧ ήταν περίπου 30 με 40.000 αυτοί οι υπάλληλοι. Ο μικρός αριθμός οφειλόταν στο ότι οι πόλεις
αυτοδιοικούνταν μέσω των αστικών βουλευτηρίων [βουλαί, curiae], στα οποία συμμετείχαν οι
πλουσιότεροι τοπικοί γαιοκτήμονες.
• Οι τελευταίοι, που συνήθως ονομάζονταν βουλευτές ή δεκουρίωνες, αποτελούσαν μια αρκετά πολυάνθρωπη
τάξη. Ήταν 200 για κάθε πόλη, άρα 200.000 συνολικά. Η αφρόκρεμα των διανοουμένων της
αυτοκρατορίας, τα ελευθέρια επαγγέλματα, οι ανώτερες βαθμίδες της εκκλησίας και πολλές δημόσιες
θέσεις βρισκόταν στα χέρια τους.
Από την εποχή του Κωνσταντίνου μέχρι τον Ιουστινιανό οι δεκουρίωνες έκαναν όλο και μεγαλύτερες προσπάθειες να
αποφύγουν τις ευθύνες τους, που τις θεωρούσαν δουλεία.
Από νομική άποψη όλοι οι γαιοκτήμονες που διέθεταν μια καθορισμένη κτηματική περιουσία ήταν υποχρεωμένοι να
υπηρετούν στα συμβούλια, και το ίδιο ίσχυε και για τους κληρονόμους τους.
Ήταν συλλογικά υπεύθυνοι για όλες τις αστικές υπηρεσίες και τις έκτακτες υποχρεώσεις :
• Επισκευή δημόσιων κτιρίων, υδραγωγείων και οχυρώσεων
• Καθαρισμό των οδών και των αποχετεύσεων
• Παροχή θεαμάτων
• Επίβλεψη αγοράς
• Εξυπηρέτηση ταχυδρομείου
• Στρατωνισμός στρατιωτών
• Υποχρεωτική αγορά προμηθειών
• Στρατολόγηση στρατευσίμων κ.α
Συχνά οι Δεκουρίωνες έβαζαν χρήματα από την τσέπη τους. οι συνηθέστεροι τρόποι απαλλαγής ήταν να γίνουν
δημόσιοι υπάλληλοι ή μέλη της Συγκλήτου της Κωνσταντινούπολης, ή να γίνουν κληρικοί ή καθηγητές. Μερικοί δεν
παντρεύονταν ποτέ, ώστε να μην αφήνουν νόμιμους κληρονόμους, άλλοι γίνονταν φυγάδες. Η συνεχής πίεση είχε ως
αποτέλεσμα τη διάλυση της βουλευτικής τάξης. Στα μέσα του 6ου
αι τα Βουλευτήρια των πόλεων είχαν
εξαφανιστεί. Το κενό αναπληρώθηκε από τους διοικητές των επαρχιών εν μέρει και από τους επισκόπους.
ΕΚΚΛΗΣΙΑ
Ήταν ένα υπουργείο κοινωνικής πρόνοιας. Το καθήκοντα της να περιθάλπει φτωχούς, τους ξένους, τις χήρες
και τα ορφανά ήταν μια ευαγγελική υποχρέωση, που την ανέλαβε η Εκκλησία τον 4ο
αι μΧ.
Οι επίσκοποι καθώς τα αστικά συμβούλια παρακμάζουν απόκτησαν ποικίλες εξωθρησκευτικές λειτουργίες:
• Τους συναντάμε να αποδίδουν δικαιοσύνη
• Να επιβλέπουν την αγορά
• Να ρυθμίζουν τα μέτρα και τα σταθμά
• Να επισκευάζουν γέφυρες
• Να χτίζουν σιταποθήκες.
Στην έδρα του επαρχιακού διοικητή ο επίσκοπος ήταν ίσος με αυτόν, ενώ στις άλλες πόλεις ήταν ανώτερος
όλων, ισότιμος με διοικητή. Ο Επίσκοπος ήταν λοιπόν μέλος της διοίκησης, και κατά κανόνα προερχόταν από την
αριστοκρατία, επειδή έπρεπε να είναι ευπαρουσίαστος και να διαθέτει διοικητική πείρα. Ήταν απόλυτα φυσικό ένας
λαϊκός να χειροτονηθεί απευθείας επίσκοπος.
Η Εκκλησία απέκτησε τεράστια πλούτη κατά την Πρώιμη Βυζαντινή Περίοδο. Εκτός του ότι έπαιρνε κρατικές
επιχορηγήσεις, κατείχε μόνιμα κτηματικά κληροδοτήματα καθώς και ακίνητα στις πόλεις.

7. Η Εκκλησία της Αντιόχειας στο τέλος του 4ου
αι περιέθαλπε 3000 χήρες και παρθένες, εκτός τους ανάπηρους,
τους ξένους, τους φυλακισμένους και τους επαίτες. Αυτό γινόταν χωρίς να ξοδεύει το κεφάλαιό της. Οι μισθοί των
κληρικών και η συντήρηση των κτιρίων αποτελούσαν επιπλέον επιβαρύνσεις του εκκλησιαστικού προϋπολογισμού.
Στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου η Εκκλησία είχε μια απέραντη γραφειοκρατική οργάνωση όπως μαθαίνουμε
από το Βίο του Αγίου Ιωάννη του Ελεήμονα. Η Εκκλησία της Αιγύπτου είχε περάσει στα χέρια των μονοφυσιτών.
Διέθετε :
• πολλούς οικονομικούς υπαλλήλους [οικονόμοι],
• θησαυροφύλακας,
• αρχιγραμματέας,
• υπεύθυνος για τη διάθεση των δωρεών,
• γραφείς, γραμματείς και νομικούς συμβούλους.
• Υπήρχε ολόκληρη στρατιά από αγγελιαφόρους και κλητήρες, καθώς και
• κουβικουλάριοι, υπεύθυνοι για τον κοιτώνα του Πατριάρχη.
• Τέλος ήταν και οι καθαυτό κληρικοί, με επικεφαλής τον Πρωτοπρεσβύτερο και τον Αρχιδιάκονο μέχρι τις
κατώτερες βαθμίδες στις οποίες όσοι βρίσκονταν ασκούσαν και άλλα επαγγέλματα πχ τσαγκάρης.
• Ο πατριάρχης στην Αλεξάνδρεια ήταν πρόεδρος ενός δικαστηρίου όπου εκδικάζονταν κάθε είδους διαφορές,
όχι μόνο εκκλησιαστικές. Γενικά ήταν ισότιμος με το διοικητή της Αιγύπτου.
• Διέθετε έσοδα από ταβέρνες και ένα στόλο από 15 πλοία που εμπορεύονταν με τη δυτική Ευρώπη.
Τα άλλα 3 Πατριαρχεία [Κωνσταντινούπολης, Ιεροσολύμων και Αντιόχειας] είχαν ανάλογα εισοδήματα. Οι
επαρχιακές επισκοπές ήταν φτωχότερες αλλά σε καλή κατάσταση. Εντυπωσιακή επιβεβαίωση του πλούτου της
Εκκλησίας ανάμεσα στον 4ο
και 6ο
αι είναι το γεγονός ότι χτίστηκαν κατά δεκάδες βασιλικές σε όλη τη Μεσόγειο.
Η Εκκλησία επιτελούσε μια σημαντική κοινωνική αποστολή. Με τη δράση της συντελούσε στην
ανακατανομή του πλούτου, παίρνοντας από τους πλούσιους και παρέχοντας στέγη, φαγητό και ιατρική περίθαλψη
στους φτωχούς.
Επειδή μια σταδιοδρομία στην Εκκλησία εξασφάλιζε άνετη ζωή και κοινωνικό κύρος, ο αριθμός των κληρικών
αυξανόταν.
ΝΟΜΙΣΜΑ
ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ : βάση του νομίσματος ήταν το χρυσό νόμισμα [χρύσινος solidus], και
αντιστοιχούσαν 72 νομίσματα στη λίτρα. Κυκλοφορούσαν επίσης χρυσά μικρότερης αξίας, μισού νομίσματος, το
σημίσσιον, και ενός τρίτου , το τριμίσσιον, αλλά μέχρι τον 7ο
αι δεν έχουμε αργυρό νόμισμα.
Υπήρχαν και χάλκινα μικρής αξίας που κυκλοφορούσαν σε κέρματα των 5, 10, 20, 40 νουμμίων ή φόλεις.
1 χρυσό νόμισμα = 180 φόλλεις ή 7200 νουμμία
Οι τιμές και οι μισθοί είχαν αξιοσημείωτη σταθερότητα επειδή βασίζονταν στο χρυσό, μέχρι και τον 11ο
αι,
όταν άρχισε η νόθευση του νομίσματος.
Σύμφωνα, με τις πληροφορίες που κατέχουμε σχετικά με το ύψος των περιουσιών, το κόστος των ειδών πρώτης
ανάγκης και πολυτελείας, τις τιμές των αγροτικών ζώων και των δούλων, καταλήγουμε στα εξής συμπεράσματα :
1ον
= υπήρχε κραυγαλέα ανισότητα ανάμεσα στους πλούσιους και τους φτωχούς.
2ον
= οι κυβερνητικές και διοικητικές θέσεις απέφεραν μεγάλα πλούτη συνήθως.
3ον
= πρέπει να υπήρχαν πάρα πολλοί άνθρωποι που μόλις επιβίωναν, επειδή οι ανειδίκευτοι και ημιειδικευμένοι
εργάτες είχαν χαμηλές αμοιβές [10 με 20 νομίσματα το χρόνο]
4ον
= οι τιμές των βιοτεχνικών αγαθών και ιδιαίτερα των ενδυμάτων ήταν συγκριτικά πολύ υψηλές. [μια φθηνή
κουβέρτα ¼ του νομίσματος, ένα μεταχειρισμένο παλτό 1 νόμισμα, 1 γαϊδούρι 3 ή 4 νομίσματα]
ΤΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ

8. • Ένας αυτοκρατορικός αξιωματούχος μέσης βαθμίδας. μπορούσε να έχει 1000 νομίσματα ετησίως.
• Δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτε για τα εισοδήματα της μέσης αστικής τάξης.
• Οι χειρώνακτες ήταν εξαιρετικά φτωχοί, καθώς και άλλα επαγγέλματα όπως του πραματευτή και του
λιανοπώλη.
• Οι τεχνίτες που ήταν οργανωμένοι σε συντεχνίες, θεωρούνταν ανώτεροι από τους λιανοπωλητές, και
ορισμένα επαγγέλματα, όπως του κοσμηματοπώλη και του αργυροπράτου [αργυραμοιβού], μπορούσαν να
αποφέρουν σημαντικά κέρδη.
• Το επάγγελμα του εμπόρου ήταν ανάμεσα σε αυτά που μπορούσαν να οδηγήσουν στην απόκτηση κάποιας
περιουσίας. Περιοχές με πλούσια εμπορική δραστηριότητα [Νισίβη, Έδεσσα, Τύρος, Λαοδικεία, Ασκαλών,
Γάζα, Σκυθόπολη, Βύβλος, Βηρυτός κ.α]
• Η κύρια πηγή πλούτου όπως και της φορολογίας ήταν η γεωργία. Οι δούλοι δεν χρησιμοποιούννταν και
πολύ στα κτήματα. Οι μεγάλες γαιοκτησίες δεν ήταν τεράστιες συνεχείς εκτάσεις αλλά μάλλον ένας μεγάλος
αριθμός διασκορπισμένων κτημάτων που ανήκαν σε ένα ιδιοκτήτη. Γενικά, υπήρχε κατάτμηση της
περιουσίας, και ήταν συνηθισμένο οι γαιοκτήμονες, είτε ήταν ιδιώτες, είτε η Εκκλησία, είτε το Στέμμα, να
κατέχουν κτήματα σε διάφορες επαρχίες.
• Η ύπαρξη μεριών εξαιρετικά πλούσιων γαιοκτημόνων, δεν θα πρέπει να μας κάνει να αγνοούμε την παρουσία
των μεσαίων και μικρών ελεύθερων ιδιοκτητών, οι οποίοι συχνά συγκροτούσαν ομάδες αυτόνομων
κοινοτήτων.
• Οι δούλοι γενικά απουσίαζαν από τις γεωργικές εκμεταλλεύσεις, οι εξαρτημένοι αγρότες [κολονοί]
αποτελούσαν σημαντικό χαρακτηριστικό τους. Ο κολονός, άνθρωπος που ζούσε υπό καθεστώς εξευτελιστικό
και ανώμαλο, ήταν θεωρητικά ελεύθερος, αλλά στην πράξη ήταν δεμένος με τον αγρό του. Όπως αναφέρει ο
νόμος του 393 ήταν «δούλος της γης».
Η θέση του ήταν κληρονομική, η ελευθερία για σύναψη γάμου περιορισμένη, και δεν επιτρεπόταν ούτε να στρατευτεί.
Ο αφέντης της γης εισέπραττε τους φόρους και το ενοίκιο του κολονού, και είχε δικαίωμα ακόμα και να τον
αλυσοδέσει. Η κύρια μέριμνα του κράτους ήταν η είσπραξη των φόρων γι΄αυτό υπήρχε και η συμπεριφορά αυτή.
ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ : Οι τακτικοί και έκτακτοι φόροι ήταν ισοκατανεμημένοι.
Στην πράξη έπλητταν τον αγροτικό πληθυσμό βαρύτερα από τον αστικό, και τους φτωχούς περισσότερο από τους
πλούσιους. Οι φόροι απαιτούσαν το 1/3 της σοδειάς του κολονού, ο οποίος έπρεπε να πληρώσει και ενοίκιο στο
γαιοκτήμονα.
Η επαχθής φορολογία ανάγκαζε πολλούς να λιποτακτούν προς τον εχθρό, τόσο τον 4ο
και τον 5ο
αι όσο και τον
11ο
, εξανάγκαζε τους αγρότες να εγκαταλείπουν τα χωράφια τους, γέμιζε τα μοναστήρια και εξαθλίωνε τους
δεκουρίωνες. Η Ινδικτιών , δηλαδή η φορολογία με ένα κύκλο 15 ετών, έγινε ο πιο διαδεδομένος τρόπος
χρονολόγησης.
Η έστω και σύντομη επισκόπηση της κοινωνικής και οικονομικής ιστορίας του Πρώιμου βυζαντινού κράτους
αποκαλύπτει έναν κλοιό αλληλένδετων περιορισμών που όλο και περισφιγγόταν.
Η εισαγωγή ενός σχεδιασμού στην οικονομία από τον αυτοκράτορα Διοκλητιανό στα τέλη του 3ου
αι πιθανόν
αποτελούσε αναγκαίο μέτρο. Η σχεδιασμένη οικονομία δημιούργησε τη δυνατότητα για κάτι που δεν υπήρχε
προηγουμένως, δηλαδή τον κρατικό προϋπολογισμό. Ο προϋπολογισμός σήμαινε εκλογικευμένο φορολογικό
σύστημα, απογραφή, άρα ανάπτυξη της γραφειοκρατίας.
Αποτέλεσμα των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού ήταν να γεμίσει ο ρωμαϊκός κόσμος από αξιωματούχους και
ήδη λέγεται ότι από τον 4ο
αι ήταν περισσότεροι αυτοί που απαλλάσσονταν φορολογικά από τους φορολογούμενους.
Είναι αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι από τον 4ο
αι και μετά όλο και περισσότερη γη έμενε ακαλλιέργητη, και πιθανόν
αυτό οφείλεται στη φορολογία. Οι αξιωματούχοι, οπλισμένοι με τα κατάστιχά τους, εφάρμοζαν όλο και πιο
καταπιεστικά μέτρα.
Εμφανίστηκε λοιπόν στο προσκήνιο, ο τύπος του προστάτη, του μεσάζοντα, του ανθρώπου με επιρροή, σε
βαθμό μάλιστα που ακόμη και τη λατρεία των χριστιανών αγίων την έβλεπαν μέσα από το πρίσμα της προστασίας.
Υπήρχαν και αναγνωρισμένοι τρόποι κοινωνικής ανόδου, κυρίως μέσα από το στρατό και τις δημόσιες
υπηρεσίες. Γενικά, μιλάμε για κοινωνική κινητικότητα. Στρατιώτες ανήλθαν σε σημαντικά αξιώματα, ακόμη και στον
αυτοκρατορικό θρόνο, και γιοι αλλαντοποιών έγιναν σπουδαίοι υπουργοί. Επιπλέον, όταν μια περιουσία
σχηματιζόταν, συνήθως παρέμενε στην οικογένεια για κάμποσες γενιές.
9ος
ΑΙΩΝΑΣ
ΑΡΧΗ ΙΣΟΒΑΘΜΙΑΣ
Όταν το σκοτεινό παραπέτασμα αρχίζει να ανασηκώνεται τον 9ο
αι, διαπιστώνουμε ότι ένα κάπως διαφορετικός
κόσμος έχει γεννηθεί, αλλά γνωρίζουμε ελάχιστα για τις διαδικασίες που μεσολάβησαν.

9. • Ολόκληρος ο μηχανισμός της αυτοκρατορικής διοίκησης έχει αλλάξει. Οι μεγάλες υπηρεσίες όπως οι
επαρχότητες των πραιτωρίων, και οι μεγάλες στρατιωτικές διοικήσεις, όπως του magister militum,
καταργήθηκαν. Στη θέση τους βρίσκουμε έναν μεγάλο αριθμό αξιωματούχων, που όλοι τους είναι υπόλογοι
απευθείας στον αυτοκράτορα, χωρίς να είναι καταταγμένοι σε μια ιεραρχική βαθμίδα.
• Η ουσία της αλλαγής, ήταν ότι η «αρχή της ισοβαθμίας» αντικατέστησε την αρχή της ιεραρχικής
εξάρτησης και αυξήθηκαν τα ανώτερα αξιώματα αντί να δίνονται τεράστιες εξουσίες σε λίγους».
ΘΕΜΑΤΑ
Πιο εντυπωσιακή υπήρξε η αναδόμηση της επαρχιακής διοίκησης, που ξεκίνησε από τον αυτοκράτορα
Ηράκλειο. Οι παλιές επαρχίες, που ήταν οργανωμένες σε διοικήσεις, αντικαταστάθηκαν από μερικές μεγάλες
μονάδες που ονομάζονταν θέματα :
• Κάθε θέμα το διοικούσε ένας στρατηγός, που είχε τόσο στρατιωτικές όσο και πολιτικές αρμοδιότητες.
• Η μεταρρύθμιση εφαρμόστηκε πρώτα στη Μ.Ασία και κατόπιν επεκτάθηκε στις ευρωπαϊκές επαρχίες,
καθώς οι περιοχές αυτές ελευθερώνονταν βαθμηδόν από τους βαρβάρους.
• Ταυτόχρονα τα μεγάλα θέματα που είχαν αρχικά δημιουργηθεί διαιρούνταν σε μικρότερα.
• Ο όρος θέμα σήμαινε στην αρχή ένα στρατιωτικό σώμα και κατ’ επέκταση την περιοχή που ήταν
εγκατεστημένο. Μετά την πρώτη εγκατάσταση στρατιωτών, από τους οποίους συχνά το θέμα έπαιρνε το
όνομά του, φαίνεται ότι η στρατολόγηση γινόταν επιτοπίως, και έτσι δημιουργήθηκε ένας μόνιμος, γηγενής
στρατός.
• Η ομοιότητα με το παλιό σύστημα των limitanei είναι ολοφάνερη, αλλά τώρα ολόκληρη η έκταση της
αυτοκρατορίας μεταβλήθηκε σε παραμεθόρια περιοχή.
• Στους στρατιώτες των θεμάτων γινόταν εξαρχής παραχώρηση γαιών, με αντάλλαγμα την κληρονομική
στρατιωτική υπηρεσία, και ότι αυτοί καλλιεργούσαν τη γη τους, όταν δεν βρίσκονταν σε εκστρατεία. Αυτή
η εικόνα των σθεναρών στρατιωτών – καλλιεργητών , που προάσπιζαν τις εστίες τους από τον εισβολέα,
έρχεται σε αντίθεση με την εκλεπτυσμένη κοινωνία της προηγούμενης περιόδου, που περνούσε τον καιρό της
στα θέατρα και πλήρωνε βαρβάρους να διεξάγουν τους πολέμους.
• Επακόλουθο του θεσμού των θεμάτων ήταν η πλήρης στρατιωτικοποίηση της αυτοκρατορίας.
• Η θεματική μεταρρύθμιση συνοδεύτηκε από γενική κατάτμηση της μεγάλης γαιοκτησίας, που ήταν
χαρακτηριστική της Π.Β.Π, και έτσι
• στην αγροτική κοινωνία του Μεσαίωνα κυριαρχούσαν οι ελεύθερες κοινότητες μεσαίων και μικρών
ιδιοκτητών.
• Τα μεγάλα κτήματα εξακολουθούν να υπάρχουν [πχ Άγιος Φιλάρετος από Παφλαγονία, χήρα Δανιηλίδα
στην Πελ/σο].
ΑΓΡΟΤΙΚΟΣ ΝΟΜΟΣ
Σχετικά με το θέμα αυτό συνήθως παρουσιάζεται η μαρτυρία του λεγόμενου Αγροτικού Νόμου.
Αυτό το γραφικό κείμενο [τέλος 7ου
ή αρχές 8ου
αι] ρυθμίζει τις διαφορές που αναφύονται σε μια κοινότητα
χωρικών.
• Οι αγρότες, μερικοί από τους οποίους διαθέτουν δούλους ή μισθώνουν βοσκούς παρουσιάζονται ως ιδιοκτήτες των
κτημάτων τους και των κοπαδιών τους και είναι ελεύθεροι να μετακινούνται όπως τους αρέσει.
• Υπάρχουν φτωχοί αγρότες που εγκαταλείπουν τη γη τους, οπότε ο φόρος που τους αναλογεί επιβαρύνει την
κοινότητα.
• Μερικές φορές όμως κάποιος αγρότης που λείπει συνεχίζει να εκπληρώνει τις υποχρεώσεις του απέναντι στο
δημόσιο ταμείο, κι έτσι διατηρεί πλήρη κυριότητα στη γη του.
• Υπάρχουν κοινοτικές γαίες που κατά διαστήματα διαμοιράζονται, και δασικές εκτάσεις πολύ κοντά στο χωριό.
• Οι οπωρώνες και αμπελώνες προστατεύονται με χαντάκια ή φράκτες, όχι όμως και τα χωράφια στα οποία μπαίνουν
συχνά ζώα.
• Κοπάδια δέχονται επιθέσεις από λύκους κα, αγρότες κλέβουν εργαλεία.
• Βάρβαρες ποινές επιβάλλονται συχνά όπως ακρωτηριασμός των χεριών, κόψιμο της γλώσσας, τύφλωση,
ανασκολοπισμός, θάνατος στην πυρά.
Δε γνωρίζουμε αν ο Αγροτικός νόμος αφορά ένα συγκεκριμένο είδος κοινότητας ή μια τυπική κατάσταση της
βυζαντινής υπαίθρου.
ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ ΑΣΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ στην ΜΒΠ

10. • Η αστική ζωή φαίνεται ότι είχε καταρρεύσει, ενώ στην ύπαιθρο οι συνθήκες ίσως δεν υπέστησαν θεαματικές
αλλαγές. Με απλά λόγια στην αυτοκρατορία επικράτησαν αγροτικές συνθήκες ζωής.
• Αφενός η απουσία μεγάλων αστικών πληθυσμών που έπρεπε να τραφούν και αφετέρου η εισροή καινούριου
πληθυσμού στην ύπαιθρο είχαν ως αποτέλεσμα να γίνουν άφθονα και φθηνά τα τρόφιμα, πράγμα που
μαρτυρείται τον 8ο
αι.
• Ταυτόχρονα μειώθηκε το κόστος του στρατού όταν έπαψαν να στρατολογούνται βάρβαροι μισθοφόροι.
Αν οι αγρότες απολάμβαναν ένα βαθμό ελευθερίας αυτό οφειλόταν στο ότι υπήρχαν τώρα αρκετοί, σε
σχέση με τις ανάγκες του δημόσιου ταμείου.
• Και η Εκκλησία επηρεάστηκε πολύ από την κατάρρευση των πόλεων. Οι επαρχιακοί επίσκοποι της
Μέσης Βυζαντινής Περιόδου δεν ήταν παρά η σκιά των προκατόχων τους. Η σύνοδος του 869 έκανε μια
προσπάθεια να επαναφέρει το κύρος τους. είχαν λίγους υπηρέτες, φθηνή επίπλωση, έκαναν αγοραπωλησίες
και φρόντιζαν οι ίδιοι τον εαυτό τους.
Ο διορισμός σε μια επισκοπή μπορούσε να αγοραστεί με ένα μέτριο ποσό. Η κάμψη που παρουσιάστηκε στις τύχες
της Εκκλησίας δεν οφειλόταν αποκλειστικά στην εξαφάνιση της αστικής ζωής : ένας άλλος παράγοντας υπήρξε το
γεγονός ότι οι δωρεές κατευθύνονταν όλο και περισσότερο προς τα μοναστήρια, που αποκτούσαν τάσεις
ανεξαρτησίας. Έτσι, στις επισκοπές δεν απέμενε παρά η κτηματική τους περιουσία, για την οποία πλήρωναν τον
βασικό φόρο, και εισοδήματα που προέρχονταν από όσε εισφορές μπορούσαν να αποσπάσουν από τα μοναστήρια,
καθώς και από χειροτονίες, γάμους, βαπτίσεις και τα παρόμοια.
Επιπλέον, η ζωή σε μια επαρχιακή επισκοπή ήταν τόσο μονότονη και βαρετή, που για έναν καλλιεργημένο
άνθρωπο, δεν διέφερε από καταδίκη σε εξορία.
Η εξέλιξη της βυζαντινής κοινωνίας στη Μέση περίοδο χαρακτηρίζεται από δύο αλληλοσυγκρουόμενες
τάσεις :
• από τη μια μεριά μια σταθερή πορεία προς ένα είδος φεουδαλισμού,
• από την άλλη κάποια μικρή ανάπτυξη μιας αστικής τάξης.
ΕΞΑΦΑΝΙΣΗ ΠΑΛΑΙΩΝ ΗΓΕΤΙΚΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ
• Οι αναστατώσεις του 7ου
και 8ου
αι φαίνεται ότι εξαφάνισαν εντελώς τις ηγετικές οικογένειες της
προηγούμενης περιόδου. Η καταστροφή τους πιθανόν οφειλόταν σε οικονομικούς λόγους, κυρίως.
• Επιπλέον, ορισμένοι αυτοκράτορες, όπως ο Φωκάς, ο Ιουστινιανός Β΄και ο Λέων Γ’ λέγεται ότι σκόπιμα
καταδίωξαν τις ανώτερες τάξεις.
• Οι επιφανείς άντρες που συναντάμε από τον 8ο
αι και μετά φαίνονται να είναι σχετικά νεοφερμένοι, και πολλοί
από αυτούς είναι ολοφάνερα ξενικής καταγωγής.
Σημαντικότερες ωστόσο ήταν οι μεγάλες οικογένειες που αναδείχτηκαν στην ανατολική Μικρά Ασία τον 9ο
και
10ο
αι, όπως οι Φωκάδες της Καππαδοκίας , οι Σκληροί, εχθροί των Φωκάδων οι Μαλεΐνοι, οι Δούκες κα. Ήταν
άλλοι λιγότερο και άλλοι περισσότερο αρμενικής καταγωγής, είχαν μεγάλους ενδογαμικούς δεσμούς, και είχαν
σχεδόν το μονοπώλιο των μεγάλων στρατιωτικών αξιωμάτων. Εκτιμούσαν εξαιρετικά την αρχαία καταγωγή και
κατασκεύαζαν φανταστικές γενεαλογίες
Οι Φωκάδες της Καππαδοκίας κατέκτησαν τον αυτοκρατορικό θρόνο με το Νικηφόρο Φωκά. Ο επόμενος
αυτοκράτορας, ο Αρμένιος Ιωάννης Τσιμισκής, ανήκε στους Κουρκούες, μια πατριά που είχε δώσει εξαίρετους
στρατηγούς. Οι Σκληροί, εχθροί των Φωκάδων, μόλις και απέτυχαν να καταλάβουν το θρόνο, όπως και οι Δούκες.
Εκτιμούσαν όλοι την αρχαία καταγωγή και κατασκεύαζαν φανταστικές γενεαλογίες.

11. 10ος
ΑΙΩΝΑΣ
10ος
αι : μια συλλογή αυτοκρατορικών νομοθετημάτων, που καλύπτουν την περίοδο από το 927 μέχρι το
996μΧ, αποτελούν πολύ σημαντικά ντοκουμέντα για την αύξηση της περιουσίας των μεγάλων γαιοκτημόνων.
Η άμεση αιτία των νομοθετημάτων υπήρξε ο φοβερός λιμός του 927 – 8 , που ανάγκασε πολλούς αγρότες να
πουλήσουν τη γη τους σε εξευτελιστικές τιμές. Τη δυστυχία των πτωχών την εκμεταλλεύτηκαν οι δυνατοί, που
μπόρεσαν να απορροφήσουν τα κτήματα των χωρικών και των στρατιωτών και να διεισδύσουν σε ανεξάρτητες
«κοινότητες χωρίων».
ΟΙ ΔΥΝΑΤΟΙ
Αυτή ήταν μια τάση που οι αυτοκράτορες του 10ου
αι προσπάθησαν να την περιορίσουν. Η συχνότητα των
νομοθετημάτων τους δείχνει πώς δεν πετύχαιναν τον σκοπό τους. αλλά ποιοι ακριβώς ήταν οι δυνατοί;
Είναι ενδιαφέρον ότι τους προσδιορίζουν όχι με οικονομικούς όρους αλλά με όρους σχετικούς με την επιρροή
και τα αξιώματά τους. Οι δυνατοί ήταν οι άνθρωποι που, είτε προσωπικά είτε μέσω τρίτων, ήταν σε θέση να
τρομοκρατούν τους πωλητές ή να τους δωροδοκούν με υποσχέσεις προστασίας.
Πιο συγκεκριμένα ήταν :
Μάγιστροι,
πατρίκιοι,
κάτοχοι άλλων πολιτικών ή στρατιωτικών τίτλων,
μέλη της αυτοκρατορικής συγκλήτου,
επαρχιακοί διοικητές,
επίσκοποι,
ηγούμενοι,
άλλοι εκκλησιαστικοί αξιωματούχοι,
επικεφαλής φιλανθρωπικών ιδρυμάτων και αυτοκρατορικών κτημάτων.
Οι κατώτεροι δημόσιοι υπάλληλοι [σεκρετικοί] και τα μέλη της φρουράς [σχολάριοι] αποτελούσαν τα
ανώτερα στρώματα της τάξης των πτωχών. Οι σχολάριοι θεωρούνταν πιο σημαντικοί από τους στρατιώτες, και οι
δημόσιοι υπάλληλοι ανώτεροι από όσους δεν κατείχαν κυβερνητική θέση.
Στη βυζαντινή ύπαιθρο, συνεπώς, υπήρχε μια περίπλοκη κοινωνική ιεραρχία.
Και μολονότι ήταν δυνατό ένας συνηθισμένος άνθρωπος να ανεβεί σ’ αυτήν την ιεραρχία, μια τέτοια άνοδο δεν
την έβλεπαν με καλό μάτι. Οι αυτοκράτορες διέταζαν αμέσως να επαναφερθούν στην προηγούμενη κατάστασή τους
όσοι άνθρωποι ταπεινής θέσης είχαν καταφέρει μυστηριωδώς να ανέλθουν κοινωνικά.
Το ενδιαφέρον της αυτοκρατορικής κυβέρνησης να ελέγξει «την αχόρταγη απληστία» των δυνατών είχε εν μέρει
στρατιωτικά και εν μέρει δημοσιονομικά αίτια. Η στρατιωτική υπηρεσία εκείνη την εποχή εξαρτιόταν από την
κατοχή γης αξίας τουλάχιστον 4 λιτρών χρυσού, και παρέμεινε σ’ αυτό το επίπεδο μέχρι το Νικηφόρο Φωκά, ο οποίος
την αύξησε σε 12 λίτρες εξαιτίας της εισαγωγής βαρύτερου οπλισμού.
• Είναι φανερό πως ο στρατός θα αποδεκατιζόταν αν οι στρατιώτες - γεωργοί αναγκάζονταν να πουλήσουν τα
κτήματά τους. Αυτό που υπονοείται μάλλον είναι πως ενώ οι φτωχοί πλήρωναν τους φόρους τους, οι δυνατοί
είχαν τρόπους να τους αποφεύγουν. Οι εξκουσσείες = φορολογικές απαλλαγές που είναι γνωστό ότι υπήρχαν
πριν τον 11ο
και 12ο
αι, ήταν ίσως ανάμεσα στα «παράθυρα» που χρησιμοποιούσαν οι άνθρωποι με επιρροή.
Απαλλαγή από όλους ή ορισμένους φόρους, που επιβάρυναν τη γη είτε τους παροίκους γεωργούς, συνήθως
παραχωρούνταν σε μοναστήρια και φιλανθρωπικά ιδρύματα. Παραχωρούνταν όμως και σε άτομα ως
ανταμοιβή υπηρεσιών προς το κράτος και, πιθανόν, χάρη στις διασυνδέσεις τους.
Επιπλέον, οι φορολογικοί επιθεωρητές μπορούσαν να δωροδοκηθούν, και ακόμη και οι επαρχιακοί δικαστές,
μπορούσαν να πειστούν να επιδείξουν την τυπικά βυζαντινή σκοπιμότητα της οικονομίας, δηλαδή του
συμβιβασμού.
1. Η εδραίωση μιας αριστοκρατίας της γης, που αποκτούσε τίτλους στην αυτοκρατορική ιεραρχία και
δικαιωματικά απαιτούσε τις μεγάλες στρατιωτικές διοικήσεις,
2. Η σταδιακή απομάκρυνση των τεράστιων κτημάτων της από τον άμεσο έλεγχο της κυβέρνησης,
3. Η αναπόφευκτη μείωση των μικρών γαιοκτημόνων – αυτά φαίνεται πως ήταν τα χαρακτηριστικά της
βυζαντινής κοινωνίας το 10ο
αι.
4. Μια τάση προς τον εκφεουδαλισμό είναι σίγουρα φανερή. Εδώ είδαμε το ξεκίνημά της. Η παραπέρα ανάπτυξή
της έγινε στην περίοδο των Κομνηνών και θα ολοκληρωθεί την εποχή των Παλαιολόγων.
11ος
ΑΙΩΝΑΣ

12. Σχετικοί με αυτό το θέμα του εκφεουδαλισμού είναι δύο θεσμοί που εξελίχθηκαν τον 11ο
αι :
1. ΘΕΣΜΟΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ : μαρτυρείται για πρώτη φορά στη βασιλεία του Αλεξίου Α΄και συνίστατο στην
παροχή ενός κτήματος μαζί με τους παροίκους του σε έναν πολεμιστή, υπό τον όρο της στρατιωτικής υπηρεσίας. Η
πρόνοια δεν είναι κληρονομική, και ο κάτοχός της ονομαζόταν απλώς στρατιώτης, όπως και στη Δύση ο βασάλος
ονομαζόταν καμιά φορά miles.
Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης, μιλώντας για τη βασιλεία του Μανουήλ Α΄ αναφέρει ότι ο αυτοκράτορας
σταμάτησε να πληρώνει μισθό στους στρατιώτες, και τους έδωσε σε αντάλλαγμα «δωρεές παροίκων, κάνοντας
κατάχρηση ενός συστήματος που είχαν επινοήσει οι προηγούμενοι αυτοκράτορες». Το αποτέλεσμα ήταν πως υπήρξε
μεγάλη προσφορά αιτήσεων για το στρατό, καθώς ένας πρόσφερε ένα άλογο, άλλος μια ποσότητα χρυσού, και
έπαιρναν «βασιλικά διπλώματα που τους αντάμειβαν με σκιερά κτήματα και σιτοχώραφα και ρωμαίους
φορολογούμενους να τους υπηρετούν σαν δούλοι..». Προφανώς τέτοιου είδους παροχές έγιναν σε μεγάλη κλίμακα,
και το αποτέλεσμά τους, κατά την άποψη του Χωνιάτη, ήταν πως τις βυζαντινές χώρες τις καταλήστευαν και τις
ιδιοποιούνταν ξένοι.
2. ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΙΔΙΩΤΙΚΩΝ ΣΤΡΑΤΩΝ ; αυτό δεν ήταν κάτι καινούριο αφού από την υστερορωμαϊκή εποχή
υπήρχαν ιδιωτικά στρατιωτικά σώματα που ονομάζονταν buccellarii, και επίσης στη Μέση Βυζαντινή περίοδο
υπάρχουν σκόρπιες αναφορές σε ευγενείς που περιβάλλονται από ένα κύκλο ακολούθων. Ωστόσο σίγουρα δεν είναι
τυχαίο ότι από τον 11ο
αι και μετά ακούμε όλο και περισσότερο για τέτοιες ακολουθίες που περιλάμβαναν όχι μόνο
δούλους και συγγενείς αλλά και ένοπλους φρουρούς, συχνά μάλιστα σε σημαντικούς αριθμούς.
Φαίνεται μάλιστα ότι υπήρχαν δεσμοί εξάρτησης ανάμεσα σε ανώτερους και κατώτερους ευγενείς.
ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΦΕΟΥΔΑΛΙΣΜΟΣ
• Η δυσκολία να περιγράψουμε την ανάπτυξη του βυζαντινού φεουδαλισμού ξεκινάει από το ότι ο
φεουδαλισμός αυτός δεν αποκρυσταλλώθηκε ποτέ σε μια νομική μορφή και δεν απέκτησε «τεχνικό»
λεξιλόγιο.
• Ο όρος λίζιος = υποτελής μπήκε στην ελληνική γλώσσα, αλλά χρησιμοποιούνταν μόνο για τους ξένους.
Φαίνεται πως ο αντίστοιχος βυζαντινός όρος ήταν οικέτης και υποχείριος, και ίσως αυτές και άλλες
παρόμοιες λέξεις να αφoρούν πραγματικά σχέσεις υποτέλειας. Ενώ μπορούμε να δεχτούμε ότι στο Βυζάντιο
ποτέ δε δημιουργήθηκε μια ολοκληρωμένη δομή φεουδαλικών σχέσεων, εντούτοις πρέπει επίσης να
παραδεχτούμε ότι αναπτύχθηκε ένα κάπως άτυπο σύστημα, που έμοιαζε από πολλές απόψεις με τον
φεουδαλισμό.
ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΑΣΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ
Ταυτόχρονα με την εμφάνιση ενός είδους φεουδαλικών σχέσεων, μια αντίθετη τάση εμφανιζόταν στο βυζαντινό
κόσμο : η αστική ζωή που χάθηκε τον 7ο
και 8ο
αι.
Ανάμεσα στις πιθανές αιτίες αυτού του φαινομένου μπορούν να αναφερθούν :
• Η αυξανόμενη ασφάλεια
• Το άνοιγμα νέων εμπορικών οδών
• Η μουσουλμανική απειλή υποχωρούσε καθώς τα βυζ. Στρατεύματα στη Μ.Ασία έκαναν επιθέσεις
• Στην περιοχή του Εύξεινου Πόντου οι νεοφερμένοι Ρώσοι, που σύντομα θα γίνουν χριστιανοί, δημιουργούσαν νέες
δυνατότητες για μακρινό εμπόριο που θα διοχετευόταν κατευθείαν από την Κωνσταντινούπολη.
• Η Βουλγαρία έγινε πιο ειρηνική μετά το θάνατο του Συμεών [927] και υποτάχθηκε ολοκληρωτικά το 1018
• Η ναυσιπλοΐα στο Αιγαίο έγινε πιο ασφαλής μετά την καταστροφή της αραβικής βάσης στην Κρήτη το 961
Η αυτοκρατορική κυβέρνηση δεν εκμεταλλεύτηκε τις καινούριες ευκαιρίες. Έχουμε δύο ντοκουμέντα :
1. Από κείμενα φαίνεται πως το Βυζ. περισσότερο επέβλεπε τους Ρώσους εμπόρους, παρά αποκόμιζε όφελος από
αυτούς
2. Το Επαρχικό βιβλίο που ρυθμίζει τις δραστηριότητες 22 επαγγελματικών οργανώσεων που ελέγχονταν από τον
έπαρχο της Κωνσταντινούπολης. Η βασική προϋπόθεση του νομοθέτη ήταν:
α] να περιορίσει κάθε ομάδα επαγγελματιών μέσα στα αυστηρά όρια της δραστηριότητάς τους, συγκεντρωμένους σε
ένα μέρος για να τους επιβλέπουν
β] να εμποδίσει τα παράνομα κέρδη και
γ] να απαγορεύσει την εξαγωγή ορισμένων ειδών πολυτελείας
Είναι φανερό πως το σύστημα απέβλεπε στο να αποθαρρύνει την πρωτοβουλία και τον πλουτισμό.
Το άνοιγμα της βυζ. Αυτοκρατορίας στις ευκαιρίες που παρείχε το εμπόριο και η παράλληλη αύξηση της
τάξης των επαγγελματιών είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτα τον 11ο
αι

13. Την εποχή του θανάτου του Βασιλείου Β΄ [1025] η αυτοκρατορία είχε επεκταθεί και πάλι στα «ιδανικά» της
σύνορα, δηλ από τη μια ως το Δούναβη και από την άλλη ως τον Ευφράτη. Για λίγο καμιά σοβαρή απειλή δεν
παρουσιάστηκε στα σύνορα και έτσι, η κοινωνία μπορούσε να στραφεί επιτέλους προς τις ειρηνικές ασχολίες.
Στο ΘΕΣΜΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ η αλλαγή αντικαθρεφτίζεται :
• στη σταδιακή διάλυση των θεματικών στρατών,
• στην αυξανόμενη σπουδαιότητα των πολιτικών αξιωματούχων των επαρχιών και
• στη συγκέντρωση της στρατιωτικής διοίκησης στα χέρια δύο δομεστίκων των σχολών, ενός για την Ανατολή και
ενός για τη Δύση.
• Η κατοχή κτημάτων υπό τον όρο της στρατιωτικής υπηρεσίας σταδιακά καταργήθηκε
• Η υποχρεωτική στρατιωτική θητεία αντικαταστάθηκε από ένα φόρο, ο οποίος όπως και παλαιότερα χρησιμοποιήθηκε
για τη στρατολογία ξένων μισθοφόρων που τώρα ήταν Σκανδιναβοί, Ρώσοι, Φράγκοι, Άραβες, Κουμάνοι κα.
Στο ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ :
• Παρατηρείται αύξηση της κυκλοφορίας των αργυρών και χάλκινων νομισμάτων, σημάδι μεγαλύτερης οικονομικής
δραστηριότητας και ανάπτυξης της αστικής οικονομίας.
ΑΠΟ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΠΟΨΗ :
• Έγινε μετακίνηση πληθυσμών από την ύπαιθρο τους πόλεις.
• Η τάξη των εμπόρων και των επαγγελματιών ξέφυγε από τα ασφυκτικά όρια των προηγούμενων περιοριστικών
κανονισμών και έλαβε ένα ρόλο με πολιτική δύναμη.
• Καινούριοι άνθρωποι, όχι από τους καθιερωμένες μεγάλες οικογένειες τους κεντρικής και ανατολικής Ασίας
ανέβηκαν στην κορυφή.
• Ο Ισαάκιος Κομνηνός 1057 και Νικηφόρος Βοτανειάτης 1078 ανέβηκαν στο θρόνο με τη βοήθεια των εμπόρων
και των επαγγελματικών συντεχνιών, ενώ ο Κωνσταντίνος Ι΄ έφτασε στο σημείο να καταργήσει κάθε διάκριση
ανάμεσα τους συγκλητικούς και τους απλούς πολίτες και ανέβασε «τεχνίτες» σε υψηλά αξιώματα.
Η ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ 11ου
ΑΙΩΝΑ
Αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες τραγωδίες της βυζαντινής ιστορίας το ότι η οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη
του 11ου
αιώνα κόπηκε πρόωρα. Οι άμεσες αιτίες ήταν πολιτικές και στρατιωτικές :
1. εισβολή των Πετσενέγγων στα Βαλκάνια
2. η ξαφνική κατάκτηση του μεγαλύτερου μέρους της Μ. Ασίας από τους Σελτζούκους Τούρκους
3. ο πόλεμος με τους Νορμανδούς
4. τα αρνητικά αποτελέσματα των Σταυροφοριών.
Άλλες αιτίες κατάρρευσης της δεκαετίας του 1070 :
1. η αποστρατιωτικοποίηση
2. η επέκταση της αυτοκρατορίας πέρα από κάθε λογικό όριο για μερικούς σε χώρες και λαούς που δεν είχαν ούτε
συγγένεια ούτε συμπάθεια για την κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης.
Ο Αλέξης Κομνηνός 1070 προερχόταν από μια όχι και σπουδαία οικογένεια γαιοκτημόνων της Μ. Ασίας και δεν
έτρεφε καμιά συμπάθεια για τους εμπόρους. Η μεγαλύτερη γκάφα του ήταν παραχώρηση στη Βενετία εμπορικών
διευκολύνσεων στην Κων/λη και σε άλλες 32 πόλεις, με πλήρη απαλλαγή από τους δασμούς. Το οικονομικό μέλλον
της αυτοκρατορίας υπονομεύτηκε για πάντα. Τα κέρδη διοχετεύονταν πια στη Δύση. Έτσι ξαναέγινε σημαντική η γη
μόνο που τώρα ήταν στα χέρια μεγάλων γαιοκτημόνων.
Η πολιτική κρίση συνοδεύτηκε από νομισματική κατάρρευση: το βυζαντινό νόμισμα έχασε πάνω από τη μισή
του αξία στη δεκαετία του 1070 και δε συνήλθε ποτέ.
Ο Αλέξιος Α΄ δήμευσε τις περιουσίες των εκκλησιών-, δημιουργήθηκε και ο θεσμός της πρόνοιας ως λύση αλλά
με κόστος την περαιτέρω μείωση των φορολογικών εσόδων.
Άρχισε να διαφαίνεται σαφώς η πιθανότητα διαμελισμού της αυτοκρατορίας. Έγινε πραγματικότητα στη
δεκαετία του 1180 και αργότερα, όταν η Κύπρος, τμήματα της Δυτ. Μικράς Ασίας και, τέλος, η Τραπεζούντα
αποσπάστηκαν. Ο Αλέξιος Α΄και οι διάδοχοί του ξεκαθάρισαν την παλιά αριστοκρατία και περιτριγυρίστηκαν από
συγγενείς με πομπώδεις τίτλους. Όλοι έπαιρνα κτηματικές δωρεές και φορολογικές απαλλαγές.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ’
Η ΕΞΑΦΑΝΙΣΗ ΚΑΙ Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ

14. Τον 6ο
αι η αυτοκρατορία εμφανιζόταν ως ένα σύνολο πόλεων. Την εποχή του Ιουστινιανού ήταν περίπου 1500.
Η πόλις προσδιόριζε μια αυτοδιοικούμενη μονάδα, και σήμαινε μια αληθινή πόλη με τη δική της αγροτική
περιοχή. Οι περισσότερες :
1] είχαν αρχαία καταγωγή,
2] άλλες είχαν ιδρυθεί κατά τη ρωμαϊκή εποχή και
3] άλλες υπήρχαν με συνεχή παρουσία από την αρχαιότητα.
ΠΡΩΙΜΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
Την εικόνα των πόλεων της ΠΒΠ μπορούμε να τη συλλάβουμε χάρη στα ερείπιά τους :
• Κατά κανόνα ήταν τειχισμένες, άλλες από πολύ παλιά και άλλες κατά τον 3ο
και 4ο
αι.
• Μέσα από τα τείχη το σχέδιο των οδών ήταν όσο κανονικό επέτρεπε η διαμόρφωση του εδάφους.
• Συχνά υπήρχαν 2 κύριες λεωφόροι που διασταυρώνονταν κάθετα και κατέληγαν στις πύλες της πόλης.
Αυτές οι λεωφόροι ήταν αρκετά φαρδιές [πλατεία] και αριστερά και δεξιά είχαν σκεπαστές κιονοστοιχίες που
στέγαζαν μαγαζιά.
• Στη συμβολή των κύριων οδών, ή και αλλού βρισκόταν μια αγορά, γύρω από την οποία υπήρχαν δημόσια
οικοδομήματα :
- ένα θρησκευτικό κέντρο,
- λουτρά,
- η αίθουσα του Συμβουλίου,
- μια βασιλική που χρησίμευε για δικαστικούς και άλλους σκοπούς.
• Συνήθως υπήρχε ένα θέατρο, σπανιότερα ένα αμφιθέατρο και στις μεγαλύτερες πόλεις ένας ιππόδρομος.
• Οι πιο βασικές ανάγκες εξυπηρετούνταν από σιταποθήκες, υδραγωγεία και δεξαμενές.
• Τα δημόσια κτίρια και οι δημόσιοι χώροι ήταν διακοσμημένοι, όσο πλουσιοπάροχα επέτρεπαν οι περιστάσεις, με
αγάλματα, τοιχογραφίες και σιντριβάνια.
• Οπωσδήποτε οι πόλεις περηφανευόταν για τα μνημεία τους [Η Αλεξάνδρεια για το Φάρο της]
• Έξω από τα τείχη βρισκόταν εκτεταμένα κοιμητήρια, περιβόλια και επαύλεις και, καμιά φορά , μια εβραϊκή
συνοικία με τη συναγωγή της.
ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ – ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑ ΠΟΛΕΩΝ
• Η μετάβαση από την ειδωλολατρία στο χριστιανισμό έγινε παντού με αργό ρυθμό. Στην Αθήνα πχ, οι
ειδωλολατρικοί ναοί φαίνεται ότι είχαν πάψει να λειτουργούν προς το τέλος του 5ου
αι, αλλά ο Παρθενώνας,
το Ερεχθείο και το Ηφαιστείο μετατράπηκαν σε εκκλησίες τον 7ο
αι.
• Η κύρια χριστιανική εκκλησία χτιζόταν σε μέρος που δεν είχαν μολύνει οι παλιές θρησκείες, συχνά σε κάποια
απόσταση από το κέντρο και περιβαλλόταν με ένα σύμπλεγμα διοικητικών κτιρίων και κατοικιών που
χρησιμοποιούσε ο επίσκοπος.
• Τα αστικά μοναστήρια ήταν σπάνια. Άλλες τάσεις της αστικής ζωής της Ύστερης Αρχαιότητας, όπως η
εγκατάλειψη των γυμναστηρίων, δεν είχαν σχέση με το χριστιανισμό.
ΠΟΛΗ – ΥΠΑΙΘΡΟΣ ΣΤΗΝ ΠΒΠ

15. • Με δικά μας κριτήρια οι πόλεις της ΠΒΠ ήταν αρκετά μικρές. Η Αντιόχεια, η Τρίτη μεγαλύτερη πόλη μετά
την Κων/λη και την Αλεξάνδρεια καταλάμβανε τον 6ο
αι 650 εκτάρια μέσα στα τείχη.
• Για την αρχαία νοοτροπία υπήρχε ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στην αστική και την αγροτική ζωή.
Μόνο η πόλη εξασφάλιζε κάποιες ανέσεις : δημόσια λουτρά, θέατρο, ιππόδρομος, συζητήσεις στην αγορά,
ταβέρνες.
• Το θέατρο, οι θηριομαχίες και ο ιππόδρομος ήταν οι κύριοι στόχοι της εκκλησιαστικής πολεμικής. Οι
ιστορικοί ακολούθησαν πιστά τους Πατέρες της Εκκλησίας κατηγορώντας τη χυδαία ανηθικότητα του
θεάτρου της Ύστερης Αρχαιότητας.
Βέβαια οι Πατέρες έβλεπαν το θέατρο ως έναν επικίνδυνο αντίπαλο : τραβούσε την πελατεία τους μακριά από τις
εκκλησίες και απορροφούσε χρήματα που ίσως κατέληγαν στα εκκλησιαστικά ταμεία. Για να τονίσει την ηθική
διάσταση του θέματος ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος υπογραμμίζει το γεγονός ότι οι ηθοποιοί ήταν άνθρωποι χαμηλής
κοινωνικής προέλευσης [σχοινοποιοί, μανάβηδες, δούλοι].
Σε μια μικρή επαρχιακή πόλη εξελληνισμένη όπως η Έμεσα της Συρίας, συναντάμε κάποιον πλούσιο να
μαστιγώνει τους δούλους του, η βιοτεχνία να αντιπροσωπεύεται από έναν Εβραίο υαλουργό, πολυάριθμες ταβέρνες,
συναντάμε ακόμα πλανόδιους πωλητές γλυκών, γιατρούς, μάγισσες που έφτιαχναν φυλαχτά. Στα κατώτερα κοινωνικά
στρώματα περιλαμβάνονταν μίμοι και ταχυδακτυλουργοί, πόρνες, χορεύτριες, ζητιάνοι. Τα ήθη ήταν χαλαρά και το
επίπεδο υγιεινής πολύ χαμηλό.
Οι αξιοσέβαστες γυναίκες έμεναν σπίτι, οι άντρες ζούσαν δημόσια ζωή. Στη γειτονιά όλοι γνωρίζονταν. Οι
θρησκευτικές διαμάχες ήταν σε ύφεση.
Σε γενικές γραμμές η αστική ζωή συνεχίστηκε στις ανατολικές επαρχίες μέχρι τα μέσα του 6ου
αι και σε
μικρότερο βαθμό μέχρι τον 7ο
αιμΧ. Υπήρχαν και τοπικές διαφοροποιήσεις :
1. Στα Βαλκάνια το 441 – 7 η αστική ζωή αναστατώθηκε σοβαρά από τους Ούννους του Αττίλα και το 479 τους
Οστρογότθους.
2. Οι μεγαλύτερες πόλεις της ενδοχώρας έπεσαν [Σιγγηδόνα, Ναϊσός, Σίρμιο, Μαρκιανούπολη, Σερδική =
Σόφια].
3. Σε κάποιες περιπτώσεις οι καταστροφές επανορθώθηκαν κατόπιν, αλλά στην καλύτερη περίπτωση επρόκειτο για
μερική επανόρθωση χωρίς μεγάλη διάρκεια, μια και τα πάντα παρασύρθηκαν από τις εισβολές των Αβάρων και
των Σλάβων
Καθώς πλησιάζουμε το 500μΧ αρχίζουν κάποια ανησυχητικά σημάδια :
1. Ξηρασίες, επιθέσεις ακρίδων, σεισμοί και άλλες συμφορές. Εδώ πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι ο εφοδιασμός
μιας πόλης στηριζόταν σε μια λεπτή ισορροπία. Κάθε πόλη τρεφόταν από τα αγροτικά προϊόντα της περιοχής
της. Όσο πιο πυκνό ήταν το δίκτυο των πόλεων τόσο πιο περιορισμένη η περιοχή της καθεμιάς. Επιπλέον, οι
κατά ξηρά μεταφορές ήταν φοβερά αργές και δαπανηρές. Μια παραλιακή πόλη μπορούσε να ξεπεράσει μια
προσωρινή έλλειψη εφοδίων, αλλά όταν η συμφορά έπληττε μια πόλη της ενδοχώρας και τα αποθέμτα τροφών
εξαντλούνταν, αναπόφευκτα ο λαός πεινούσε και εξαθλιωνόταν.
2. Ένα άλλο σύμπτωμα διάλυσης ήταν η βία στις πόλεις. Από τη βασιλεία του Αναστασίου και μετά άρχισε μια
κλιμάκωση της βίας, που όλο και περισσότερο είχε ως κέντρο της τον ιππόδρομο.
Οι δύο μεγαλύτεροι Δήμοι, οι Πράσινοι και οι Βένετοι, συγκρούονταν τακτικά και ύστερα επιδίδονταν σε πυρπολήσεις
[Στάση του Νίκα 532]. Ένας άσκοπος βανδαλισμός – τραμπουκισμός που όμως τρομοκρατούσε τους ανθρώπους.
3. Ενώ οι βυζαντινές πόλεις υπέφεραν από τις επιπτώσεις της έλλειψης τροφίμων, των φυσικών καταστροφών και
των βίαιων συγκρούσεων, χτυπήθηκαν από ένα εντελώς απροσδόκητο πλήγμα :
Η βουβωνική πανώλη του 541 – 2 , η πρώτη τέτοια επιδημία που είναι γνωστή στην ιστορία, ήταν μια συμφορά χωρίς
προηγούμενο. Από Αιθιοπία → Αίγυπτο → Ισπανία → Περσία. Στην Κωνσταντινούπολη ξέσπασε το 542 και μαινόταν
για 4 μήνες. Είναι αδύνατο να υπολογιστεί ο αριθμός των θυμάτων. Είναι δυνατό να χάθηκε το 1/3 ή το μισό του
πληθυσμού. Οι οικονομικές συνέπειες ήταν φοβερές : όλες οι καθημερινές ασχολίες διακόπηκαν, οι τιμές των αγαθών
αυξήθηκαν πολύ, οι αγροί ερημώθηκαν, η πείνα κυριάρχησε παντού, οι γεωργοί που απέμειναν επιβαρύνθηκαν
φορολογικά.
• Ένα άλλο στοιχείο είναι η απότομη πτώση του αριθμού των χάλκινων νομισμάτων που κυκλοφορούσαν. Στις
περιοχές που έχουν ανασκαφεί συστηματικά, όπως στην Αθήνα, την Κόρινθο, τις Σάρδεις κα , έχει βεβαιωθεί ότι τα
χάλκινα νομίσματα, τα «ψιλά» που είχαν για τις καθημερινές συναλλαγές, ήταν άφθονα όλο τον 6ο
αι και ένα μέρος
του 7ου
. Μετά εξαφανίζονται. Άρα οι εκχρηματισμένες συναλλαγές περιορίστηκαν και αντικαταστάθηκαν ίσως από
κάποια μορφή ανταλλαγών.
ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ :

16. • Μικρή αμφιβολία υπάρχει πως οι επιδημίες του 6ου
αιώνα, σε συνδυασμό με μια άνευ προηγουμένου συρροή
φυσικών καταστροφών, υπήρξαν ένας από τους παράγοντες, για την κατάρρευση της αστικής ζωής.
• Όλες οι πόλεις σταδιακά συρρικνώθηκαν και ουσιαστικά κατόπιν εξαφανίστηκαν. Αυτό συνέβη σε
διαφορετικές περιόδους στις διάφορες επαρχίες, και η άμεση αιτία ήταν συνήθως οι ξένες επιδρομές.
• Μετά το θάνατο του αυτοκράτορα Μαυρίκιου [602], οι διαμάχες στις πόλεις ξέσπασαν σε όλη την
Ανατολή, την Κιλικία, την Ασία, την Παλαιστίνη, ακόμη και την Κων/λη. Οι άνθρωποι
αλληλοσκοτώνονταν στην αγορά, εισέβαλλαν στα σπίτια, πέταγαν γυναίκες, παιδιά και γέρους έξω από τα
παράθυρα, λήστευαν και πυρπολούσαν. Το κύμα της αναταραχής εξαπλώθηκε στις βαλκανικές επαρχίες, και
η Θεσσαλονίκη σώθηκε μόνο χάρη στη θαυματουργή επέμβαση του Αγίου Δημητρίου. Και έτσι, ανάμεσα σε
σκηνές τέτοιας αταξίας η αυλαία πέφτει.
Η ύπαρξη των σύγχρονων πόλεων πάνω στις παλιές έχει επίσης δυσκολέψει την έρευνα. Στα Βαλκάνια η αστική
ζωή αναστατώθηκε σοβαρά στα μέσα του 5ου
αι. Η ανάκαμψη που ακολούθησε δεν ήταν εκτεταμένη ούτε επρόκειτο
να διατηρηθεί.
ΑΘΗΝΑ
Το ίδιο πανόραμα εγκατάλειψης βλέπουμε και στην Ελλάδα. Στην Αθήνα οι ανασκαφές της Αγοράς απέδειξαν ότι
υπήρξαν εκτεταμένες καταστροφές γύρω στο 580, και ύστερα μια περίοδος πρόχειρων καταλυμάτων, που διάρκεσε
μέχρι το δεύτερο μισό του 7ου
αι.
Στη συνέχεια η περιοχή της Αγοράς εγκαταλείφθηκε τελείως και ο οικισμός περιορίστηκε στην Ακρόπολη και σε
ένα μικρό οχυρωμένο περίβολο προς τη βόρεια πλευρά της.
ΚΟΡΙΝΘΟΣ
Στην Κόρινθο, πολλοί κάτοικοι κατέφυγαν στην Αίγινα το 580, ενώ η βυζαντινή παρουσία διατηρήθηκε στο φρούριο
του Ακροκορίνθου. Στην υπόλοιπη Πελοπόννησο οι πόλεις εξαφανίστηκαν.
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Η Θεσσαλονίκη, έδρα του επάρχου του Ιλλυρικού, παρέμεινε σε βυζαντινά χέρια σε όλη τη διάρκεια των σκοτεινών
χρόνων. Πέντε φορές πολιορκήθηκε από τους Σλάβους και τους Αβάρους, επανειλημμένα προσβλήθηκε από το
λοιμό και την πείνα, αλλά επιβίωσε.
Πλήθος ρωμαίων προσφύγων από τον Δούναβη, την Παννονία, τη Δακία, τη Δαρδανία κατέφυγαν στα τείχη της.
Οι χερσαίες επικοινωνίες με την πρωτεύουσα είχαν διακοπεί.
Το 698 ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός έφτασε εκεί πολεμώντας.
Οι κάτοικοι ζουν ζωή ημιαγροτική.
ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ
Τα παράλια παρουσιάζουν μια ανάλογη εικόνα.
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ

17. Η φυσιογνωμία της καθορίστηκε από την ιδρυτική της πράξη. Το Βυζάντιο είχε χιλίων χρόνων ζωή
πριν τον Κων/νο, αλλά το ελληνικό του παρελθόν ξεχάστηκε.
- Η όψη της πόλης το 324 όφειλε πολλά στο Σεπτίμιο Σέβηρο και στον Καρακάλλα.
- Το κέντρο βρισκόταν γύρω από μια αγορά, που σήμερα αντιστοιχεί στον ανοιχτό χώρο μπροστά στην Αγία
Σοφία. Εδώ οι Ρωμαίοι έχτισαν έναν ιππόδρομο και τα δημόσια λουτρά του Ζευξίππου, ενώ μια πλατιά οδός που
περιστοιχιζόταν από κιονοστοιχίες εκτεινόταν από την αγορά με κατεύθυνση δυτικά προς την πύλη της πόλης.
- Υπήρχαν 2 οχυρωμένα λιμάνια προς τον Κεράτιο κόλπο, ένα θέατρο, ένα αμφιθέατρο και κάμποσοι ναοί.
- Οι αρχιτέκτονες χάραξαν τη νέα πόλη πάνω στην παλιά. Το παλιό κέντρο διατηρήθηκε, ο ιππόδρομος
επεκτάθηκε, και δίπλα σ’ αυτόν, σε μια περιοχή που κατέβαινε προς την Προποντίδα, χτίστηκε ένα αχανές
αυτοκρατορικό ανάκτορο.
- Η παλιά οδός με τις κιονοστοιχίες επεκτάθηκε προς τα δυτικά και έγινε η κύρια αρτηρία της πόλης [η
Μέση], με δημόσιους χώρους κατά διαστήματα.
- Ο πιο σημαντικός ήταν μια κυκλική αγορά, στο κέντρο της οποίας στήθηκε μια κολόνα από πορφυρίτη και
επάνω της το άγαλμα του Κωνσταντίνου με τη μορφή του θεού Απόλλωνα Ήλιου.
- Εδώ επίσης, βρίσκονταν ένα οίκημα της συγκλήτου, δύο αψίδες και ένα μνημειώδες σιντριβάνι.
- Πολλά αρχαία αγάλματα που είχαν αφαιρεθεί από πόλεις των ανατολικών επαρχιών στόλιζαν επίσης τους
δρόμους και τις πλατείες.
- Δεν έχτισε πολλές εκκλησίες, όπως συνήθως πιστεύεται. [Αγία Ειρήνη, του ντόπιου μάρτυρα Ακακίου, και των
Αγίων Αποστόλων.
-
Στις δεκαετίες που ακολούθησαν τα εγκαίνιά της [330] αναπτύχθηκε εξαιρετικά :
• Η δωρεάν διανομή άρτων, οι προοπτικές εργασίας και η παρουσία της αυτοκρατορικής αυλής προσέλκυσαν
πλήθος νέων κατοίκων.
• Το 359 είχε πλέον το δικό της έπαρχο, όπως και η Ρώμη.
• Με έδρα το ναό της Αγίας Σοφίας [360] ο επίσκοπος Κων/λης άρχισε να ξεπερνά σε επιρροή και πλούτο τους
προκαθημένους των αρχαιότερων αποστολικών επισκοπών.
Ο Θεοδόσιος Α΄ και οι διάδοχοί του ανέλαβαν ένα εκτεταμένο οικοδομικό πρόγραμμα :
• Καινούριο μεγάλο λιμάνι ΚΑΙ Καινούριες αποθήκες
• Αγορές
• Μεγαλοπρεπή μνημεία
• Το 413 ο οχυρωμένος περίβολος διευρύνθηκε με την κατασκευή διπλών χερσαίων τειχών
• Ο διαθέσιμος αστικός χώρος αυξήθηκε
[5ος
αι: 5 αυτοκρατορικά ανάκτορα, 8 δημόσια και 153 ιδιωτικά λουτρά, 4 αγορές, 5 σιταποθήκες, 2 θέατρα, 322
οδοί, 4388 αρχοντικά σπίτια, 52 στοές, 20 δημόσιοι και 120 ιδιωτικοί φούρνοι, 14 εκκλησίες]/
• Η διοίκηση διεξαγόταν υπό τον έλεγχο του υπάρχου, από 13 γειτονιάρχες, 65 νυχτοφύλακες, 560 πυροσβέστες
κ.α.
• Η ταχύτατη ανάπτυξη της πρωτεύουσας τον 4ο
και 5ο
αι πρέπει να δημιούργησε οξύτατο πρόβλημα
ανεφοδιασμού. Η γειτονική Θράκη ήταν σταγόνα στον ωκεανό και επιπλέον μαστιζόταν από βαρβαρικές
επιδρομές. Η μόνη χώρα που μπορούσε να εφοδιάσει επαρκώς με σιτάρι την Κων/λη ήταν η Αίγυπτος.
• Ίσως γύρω στο 500 ο πληθυσμός της Κων/λης έφτασε στο απόγειό του.
Η ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ