Local history of NW Lefkada island

1. 0
ΑΝΤΩΝΗ Γ. ΠΕΡΔΙΚΑΡΗ
Ο «Άγιος Νικήτας»
στο φως της ιστορίας
ΚΕΡΚΥΡΑ 2015
(Αυτοέκδοση)
ISBN: 978-960-93-6803-2

2. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[1]
ΑΝΤΩΝΙΟΣ Γ. ΠΕΡΔΙΚΑΡΗΣ
«Ο Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
ΕΚΔΟΣΗ: Αντώνιος Γ. Περδικάρης
Email: aperdikar@gmail.com
Κέρκυρα 2015
ISBN: 978-960-93-6803-2
Όλα τα δικαιώματα μετάφρασης, αναπαραγωγής και προσαρμογής κατοχυρωμένα για
όλες τις χώρες του κόσμου.
Copyright © by Antonios G. Perdikaris
All rights reserved

3. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[2]
Αντώνη Γ. Περδικάρη:
Ο «Άγιος Νικήτας»
στο φως της ιστορίας
ΚΕΡΚΥΡΑ 2015
(Αυτοέκδοση)
ISBN: 978-960-93-6803-2

4. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[3]
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ σελ. 4
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Η ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ « ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΗΤΑΣ» σελ. 5
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΠΕΡΙ ΤΟΥ “PORTO ANGIUS” σελ. 14
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΗΤΑΣ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΧΑΛΚΗΔΟΝΟΣ-
ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΗΤΑΣ ΜΑΡΤΥΡΑΣ: ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΤΗΣ
ΜΝΗΜΗΣ ΕΝΟΣ ΙΕΡΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ ΣΤΟΝ ΤΟΠΟ
ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ
σελ. 25
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΗΤΑ
ΣΤΗ ΝΗΣΟ ΛΕΥΚΑΔΑ
σελ. 40
ΕΠΙΛΟΓΟΣ σελ. 51
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ σελ. 52
Εικόνα 1: Δορυφορική φωτογραφία της Λευκάδας. Η θέση του χωριού «Άγιος Νικήτας» σημειώνεται με
κόκκινο χρώμα

5. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[4]
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Εικόνα 2: Οι Ανδεγαυοί κατακτητές βασανίζουν Λευκαδίτη χωρικό. Έργο του Θ. Καρφάκη, εμπνευσμένο από
ποίημα του Α. Βαλαωρίτη «ο Φωτεινός».
ριν από οκτώ χρόνια εκδόθηκε με δαπάνες του Ι.Ν. Αγίου Νικήτα το βιβλίο
μου «Άγιος Νικήτας» από τις εκδόσεις Α. Σταμούλη στη Θεσσαλονίκη. Στο
βιβλίο αυτό προσπάθησα να διαλευκάνω την μακρόχρονη-όπως
αποδεικνύεται-ιστορία της περιοχής αυτής της Β.Δ. Λευκάδας και κυρίως την
ίδρυση του ομώνυμου οικισμού καθώς και την επιλογή των οικιστών του να
ορίσουν ως πολιούχο άγιο τον Επίσκοπο Χαλκηδόνος Νικήτα.
Η έρευνά μου αυτή έδωσε μεν απάντηση σε ορισμένα ερωτήματα που
δημιουργούνται άμεσα στον κάτοικο και στον επισκέπτη της περιοχής, αλλά
συγχρόνως δημιούργησε πλήθος άλλων ερωτημάτων που απαιτούσαν την
διερεύνησή τους. Το παρόν σύγγραμμα ουσιαστικά καλύπτει αυτή την ανάγκη,
διευκρινίζει και τεκμηριώνει όσα γράφηκαν και υποστηρίχθηκαν, στο πρώτο βιβλίο.
Δεν είναι παρά μια δεύτερη ματιά σε αυτό υπό το πρίσμα νέων ερευνητικών
δεδομένων.
Για άλλη μια φορά θέλω να ευχαριστήσω τους συγχωριανούς και τους επισκέπτες
μας για την αγάπη με την οποία υποδέχθηκαν το πρώτο βιβλίο και όλους όσους με
βοήθησαν στις νεότερες έρευνές μου. Ταυτόχρονα δηλώνω ότι τιμώ και σέβομαι
κάθε βοήθεια που μου προσφέρθηκε σε αυτή τη προσπάθεια και θεωρώ ότι η
προσφορά η δική μου ως συγγραφέα υπολείπεται σημαντικά της προσφοράς των
ανωνύμων και επωνύμων που ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμά μου.
Σε όλους αυτούς- και προπαντός στους συμπατριώτες μου-αφιερώνω την παρούσα
έκδοση!
Κέρκυρα 31/1/2015
Π

6. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[5]
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ
Η ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ «ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΗΤΑΣ»
Εικόνα 3: Κτερίσματα του Μυκηναϊκού θολωτού τάφου που ανακαλύφθηκε το 2008 στον Άγιο Νικήτα (η
φωτογραφία είναι από τον ηλεκτρονικό τύπο της εποχής)
αρόλο που δεν υπάρχουν αρχαιολογικές μελέτες για την Λευκάδαi
που να έχουν
αναδείξει αξιόλογα ευρήματα στη θέση του Αγίου Νικήτα, το χωριό είναι
καταγεγραμμένο ως θέση αρχαιολογικού ενδιαφέροντος, πιθανότατα από την
εποχή του W. Dörpfeld1
. Είναι γνωστό ότι ο εν λόγω αρχαιολόγος, επισκέφθηκε την
περιοχή- σώζεται μάλιστα και φωτογραφία του χωριού που τράβηξε ο ίδιος, από το 1905ii
Ο Π. Ροντογιάννηςiii
(1980) αναφέρει ότι ανασκαφές στη περιοχή, έχουν φέρει στην
επιφάνεια ευρήματα που κατατάσσονται στην παλαιολιθική περίοδο, αλλά και νεότερα
που προέρχονται από εγκαταστάσεις ανθρώπων της περιόδου μεταξύ 6ου
αιώνα π.Χ. και της
Ρωμαϊκής κατάκτησης της νήσου. Τέλος και σε νεότερη μελέτη πάνω στην αρχαιολογία της
Λευκάδας στη θέση του Αγίου Νικήτα σημειώνονται δύο σημεία αρχαιολογικού
ενδιαφέροντος.iv
1
Wilhelm Dörpfeld ή Doerpfeld (26/12/1853 –25/4/1940) , Γερμανός αρχιτέκτονας, περισσότερο
γνωστός για τη συνεισφορά του στην κλασσική αρχαιολογία. Θεωρείται πρωτοπόρος της
στρωματογραφικής ανασκαφής και της ακριβούς γραπτής τεκμηρίωσης των αρχαιολογικών
επιχειρήσεων. Έκανε ανασκαφές σε διάφορα σημεία της Λευκάδας και υποστήριξε με πάθος τη
θεωρία ότι η Ομηρική Ιθάκη είναι το σημερινό νησί της Λευκάδας
Π

7. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[6]
Σχετικά πρόσφατα (2008), ανακαλύφθηκε τυχαία στην περιοχή μικρός Μυκηναϊκός
θολωτός τάφος2
του 14ου
-13ου
αιώνα π.Χ. Σύμφωνα με ανακοίνωση των αρχαιολόγων είναι
ο πρώτος θολωτός τάφος που ανακαλύπτεται στο νησί .Πρόκειται ουσιαστικά για μικρών
διαστάσεων τάφο, του οποίου σώζεται μόνο το μισό της θόλου, διαμ. 2,30, σωζ. ύψ. 1,90
μ., κτισμένου με ακανόνιστες σειρές ντόπιων λίθων. Διασώθηκαν δε πολλές διαταραγμένες
ταφές, από τις οποίες συγκεντρώθηκε τροχήλατη κεραμική που ανήκει σε μικρά κυρίως
αγγεία (αλάβαστρα, προχοΐσκες), αλλά και χειροποίητη. Ακόμα περισυλλέχθηκαν δύο
σφραγιδόλιθοι από στεατίτη καθώς και αντικείμενα προσωπικής χρήσης και καλλωπισμού
(κουμπιά ή σφονδύλια, δακτυλίδια, χάνδρες περιδεραίων από διάφορα υλικά)v
.
Ως Μυκηναϊκός Πολιτισμός χαρακτηρίζεται ο προϊστορικός πολιτισμός της «Ύστερης Εποχής
του Χαλκού», που αναπτύχθηκε ανάμεσα στον 17ο και 11ο αι. π.Χ.- κυρίως στην κεντρική
και νότια ηπειρωτική Ελλάδα. Το επίθετο «Μυκηναϊκός» προέρχεται από την πρώτη
αρχαιολογική θέση στην οποία εντοπίστηκε, τις Μυκήνες, που αποτελούν και ένα από τα
σημαντικότερα κέντρα του. Κατά την περίοδο ακμής του εξαπλώθηκε και στην Κρήτη, στα
νησιά του Αιγαίου και στην Ανατολική Μεσόγειοvi
.
Σύμφωνα με τις πληροφορίες που διαθέτουμε μέχρι τώρα κέντρα εγκατάστασης των
Μυκηναίων υπήρξαν επίσης τόσο στη Νότια Ιταλία, όσο και στη Σικελίαvii
. Με δεδομένο ότι
την εποχή εκείνη το νησί της Λευκάδας ήταν ενωμένο με τη στεριάviii
, ο όρμος του Αγίου
Νικήτα πρέπει να ήταν πολύ σημαντικός για τη ναυσιπλοΐα, καθώς αποτελούσε ουσιαστικά
το μοναδικό καταφύγιο πλοίων στη Δυτική πλευρά της νήσου κατά την πορεία προς την
Ιταλική Χερσόνησο . Με βάση αυτή τη σκέψη, μπορεί να ερμηνευθεί το εκ πρώτης όψεως
παράδοξο γεγονός της ανεύρεσης στοιχείων Μυκηναϊκού Πολιτισμού ειδικά στον Άγιο
Νικήτα και όχι σε άλλες τοποθεσίες της νήσου, αφού το χωριό πρέπει να αποτελούσε
σημείο προσέγγισης και καταφύγιο των «Μυκηναίων» κατά την πορεία τους προς την
Ιταλία.
Εικόνα 4
ix
: H εξάπλωση του Μυκηναϊκού πολιτισμού (τα βέλη απεικονίζουν κατά προσέγγιση την πορεία των
πλοίων των «Μυκηναίων»)
2
Βλ. http://www.tovima.gr/culture/article/?aid=230276

8. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[7]
Η ακριβής διαδρομή των Μυκηναϊκών πλοίων στη Δυτική Ελλάδα πρέπει να
διερχόταν από τα θαλάσσια στενά που βρίσκονται μεταξύ των Ιονίων Νήσων και της
ξηράς, ενώ η μετάβαση στην Ιταλία γινόταν μέσω του πορθμού του Οτράντο,
καθώς με τα ναυτικά μέσα της εποχής ήταν παρακινδυνευμένο το ταξίδι στην
ανοικτή θάλασσα. Παρέκκλιση από το κανόνα αυτό λογικά θα γινόταν μόνο κατά τη
παράκαμψη της Λευκάδας, καθώς δεν υπήρχε τότε θαλάσσιος δρόμος μεταξύ του
νησιού και της στεριάς. Μέχρι τώρα έχουν βρεθεί Μυκηναϊκοί θολωτοί τάφοι στην
Ανατολική πλευρά της Κεφαλονιάς και στις Δυτικές ακτές της Ηπείρουx
και ο τάφος
αυτός στη Δυτική ακτή της Λευκάδας μοιάζει να συμπληρώνει το «πάζλ».
Εικόνα 5 Ο θολωτός Μυκηναϊκός τάφος στον Άγιο Νικήτα Λευκάδας
Με βάση τις παραπάνω σκέψεις φαίνεται ότι η ευρύτερη περιοχή της Δυτικής
Λευκάδας επιφυλάσσει πιθανότατα κάποιες εκπλήξεις για τους αρχαιολόγους,
καθώς τόσο η περιοχή του Αγίου Νικήτα όσο και νοτιότερα η περιοχή του πρώην
«Δήμου Απολλωνίων» με το διάσημο κατά την αρχαιότητα ναό του «Λευκάτη
Απόλλωνος»xi
,του οποίου η ίδρυση χάνεται στα βάθη του χρόνου, πρέπει να είχε
πολύ μεγάλη σημασία για την ναυσιπλοΐα κατά τους Μυκηναϊκούς και Ομηρικούς
χρόνους. Η Λευκάδα κατά την Μυκηναϊκή εποχή, φαίνεται ότι αναδείχθηκε κυρίως
ως σταθμός του ταξιδιού προς την Δύση με τους ταξιδιώτες να προσεγγίζουν αρχικά
το νησί πιθανότατα από τα Νότια (περιοχή της Βασιλικής) όχι μόνο για
ανεφοδιασμό, αλλά και για σπονδές στον παρακείμενο αρχαίο ναό που
αναφέρθηκε. Σημειωτέον ότι ο Απόλλων εθεωρείτο θαλάσσια θεότητα και οι
αρχαίοι πίστευαν ότι καθόριζε τον καιρό στα πελάγηxii
. Στην περιοχή αυτή
πιθανότατα οι θαλασσοπόροι παρέμεναν για κάποιο χρονικό διάστημα προς
αναμονή ευνοϊκών ανέμων καθώς έπρεπε στη συνέχεια να πλεύσουν σε ανοιχτή
θάλασσα μέχρι τον επόμενο σταθμό, που ήταν συνήθως το Άκτιον (όπου υπήρχε
επίσης ναός του θεού Απόλλωνος)xiii
. Σ’ αυτή τη διαδρομή ο όρμος του Αγίου Νικήτα
ήταν σίγουρα το μοναδικό υπήνεμο και ασφαλές καταφύγιο σε περίπτωση που

9. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[8]
ενέσκηπτε κακοκαιρία κατά την πορεία του πλοίου (π.χ. ισχυροί Νότιοι άνεμοι).
Αυτό πρέπει να ήταν ένα συχνό περιστατικό και η παραμονή στην περιοχή
μπορούσε να διαρκέσει αρκετό χρονικό διάστημα, καθώς και σήμερα
παρατηρούνται στη περιοχή περίοδοι θαλασσοταραχής ακόμα και κατά τους
καλοκαιρινούς μήνες. Συνεπώς και οι προϊστορικές εγκαταστάσεις των
θαλασσοπόρων είναι λογικό να βρίσκονται στη Δυτική ακτή.
Η ανάπτυξη της Ανατολικής ακτής του νησιού, όπου βρίσκονται σήμερα και τα
ερείπια της αρχαίας πρωτεύουσάς του, πρέπει να επήλθε αργότερα, όταν -τον 7ο
π.Χ. αιώνα- οι Κορίνθιοι διάνοιξαν τον δίαυλοxiv
, καθώς πιο πριν το θαλάσσιο στενό
που οδηγούσε εκεί ήταν κλειστό από το Βορά (αδιέξοδο). Η διάνοιξη της διώρυγας-
την οποία οι αρχαίοι συγγραφείς ονομάζουν «Διορυκτόν»xv
-μεταξύ της Λευκάδας
και της Ακαρνανικής Ακτής, η οποία έγινε κατά τους ιστορικούς χρόνους μετέτρεψε
την Λευκάδα σε νησί και έλυσε το πρόβλημα της ναυτικής σύνδεσης μεταξύ των
Ελληνικών πόλεων και των αποικιών τους στη Δυτική Μεσόγειο. Έτσι τα πλοία δεν
ήταν υποχρεωμένα να ακολουθούν πλέον την επικίνδυνη λόγω του ισχυρού
κυματισμού και των θαλασσίων ρευμάτων διαδρομή, την παράλληλη δηλαδή προς
τις ακτές της Δυτικής Λευκάδας.
Εικόνα 6 Δείγματα πήλινων αντικειμένων, από το θαλάσσιο βυθό της περιοχής του Αγίου Νικήτα
Είναι γεγονός όμως ότι τα πλοία καθ’ όλη την προϊστορική και περιοδικά κατά την
ιστορική περίοδο παρέκαμπταν την νήσο από τα Δυτικά, καθώς ο δίαυλος υπέκειτο
σε προσχώσεις, οι οποίες συχνά τον καθιστούσαν δύσβατο.xvi
Αυτό, επιβεβαιώνεται
και από τα αρχαία αγγεία που έχουν επανειλημμένα ανασυρθεί από το βυθό της
θαλάσσιας περιοχής του Αγίου Νικήτα από τα δίχτυα των ντόπιων ψαράδων. Τα
αγγεία αυτά δεν έχουν εξ όσων γνωρίζω χρονολογηθεί αλλά οπωσδήποτε δεν
ανήκουν όλα σε μια ιστορική περίοδο, καθώς είναι γνωστό ότι το στενό της
Λευκάδας ήταν κλειστό σε διάφορες ιστορικές περιόδους. Επί πλέον η ίδρυση κατά
τον 14ο
αιώνα μ.Χ. του «Φρουρίου της Αγίας Μαύρας», στη βόρεια είσοδο του
διαύλου από του Ανδεγαυούς κατακτητές του νησιούxvii
-ενός σημαντικού
οχυρωματικού έργου που σώζεται μέχρι σήμερα-ουσιαστικά αποθάρρυνε την
χρήση του διαύλου, από όλους τους μη φιλικά διακείμενους προς το επίσημο
καθεστώς στόλους, που διέπλεαν την περιοχή υποχρεώνοντάς τους ουσιαστικά να
ακολουθούν την άλλη εναλλακτική διαδρομή.

10. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[9]
Τέλος θα πρέπει να αναφερθεί, ότι υπάρχουν στοιχεία για ανθρώπινη
δραστηριότητα στην περιοχή του Αγίου Νικήτα και κατά τους ιστορικούς χρόνους
σε περιοχή νότια του σύγχρονου οικισμού, στη θέση «Ελληνικά». Εκτός από την ίδια
την ονομασία της περιοχής, που μοιάζει να προέρχεται από τον χαρακτηρισμό που
προσέδιδαν οι χριστιανοί στα ερείπια Αρχαίων Ελληνικών ειδωλολατρικών ναών3
,
επιπλέον στα έδαφος της περιοχής διακρίνεται επιφανειακά παλαιά τοιχοποιία
καθώς και λίθινο αντικείμενο που παραπέμπει σε εικόνα αρχαίου θυσιαστηρίου.
Εικόνα 7 Αρχαίο λίθινο αντικείμενο στην αγροτική περιοχή των "Ελληνικών"
Με δεδομένο ότι η χρονολόγηση των κεραμικών που βρέθηκαν στη περιοχή
στοιχειοθετεί την χρήση της κατά την Ελληνιστική περίοδο (323 - 30 π.Χ.)και
συγχρόνως παρέχει στοιχεία για χρήση της σε προγενέστερες και μεταγενέστερες
περιόδους (βλ. παράρτημα), προκύπτει αβίαστα το ερώτημα: «Θα μπορούσαν τα
εμφανή αρχαία ερείπια στην τοποθεσία Ελληνικά να είναι υπολείμματα αρχαίου
ναού της Ελληνιστικής εποχής;»
Σ’ αυτό το ερώτημα, μόνο «η αρχαιολογική σκαπάνη» μπορεί να μας απαντήσει.
Όμως ο Ρωμαίος ιστορικός Τίτος Λίβιος, που περιέγραψε την εκπόρθηση της
Λευκάδας από τον Λεύκιο Κόιντο Φλαμινίνο (197 π.Χ.), αναφέρει ότι ο Ρωμαίος
αυτός στρατηγός ξεκινώντας από την Κέρκυρα προσέγγισε το νησί μέσω μιας
παραθαλάσσιας περιοχής, που ονομαζόταν «Ηραίον» (Hereo)xviii
. Είναι προφανές
ότι η ονομασία αυτή οφειλόταν σε ναό της θεάς Ήρας που πρέπει να ήταν τότε
κτισμένος στο σημείο ελλιμενισμού του Ρωμαϊκού στόλου . Εφ’ όσον η ύπαρξη του
ως άνω ναού δεν αμφισβητείται- και μέχρι σήμερα παραμένει άγνωστη η θέση
3
Βλ. Πάπυρος – Μέγα Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας, ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΠΑΠΥΡΟΣ (Αθήνα
2013) λ. «Ελληνικός ή ελληνικός»

11. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[10]
τουxix
-και αφού ο Ρωμαϊκός στόλος προσέγγιζε το νησί προερχόμενος από ΒΔ
κατεύθυνση, θεωρώ ότι υπάρχει σημαντική πιθανότητα η θέση του Ηραίου να ήταν
στη περιοχή του Αγίου Νικήτα, καθώς αυτή είχε την δυνατότητα να φιλοξενεί μικρά
πλοία τουλάχιστο κατά τους νεότερους χρόνους, όπως αναφέρεται στους
Βενετσιάνικους ναυτικούς οδηγούς του 16ου
αιώναxx
.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΧΩΡΟ ΤΩΝ «ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ»
Εικόνα 8: Ο αρχαιολογικός χώρος το 2013. (Μεταξύ των ελαιοδέντρων διακρίνονται εμφανή ίχνη
τοιχοποιίας ενός, πιθανότατα αρχαίου οικήματος στην περιοχή)
1) Κεραμικά από την περιοχή που περισυλλέχθηκαν από την επιφάνεια του
εδάφους και από το υπέδαφός της- έως και βάθους 0,5 m- εξετάστηκαν από
το «Κέντρο Αρχαιομετρίας» του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, με την μέθοδο
της θερμοφωταύγειας και της οπτικά προτρεπόμενης φωταύγειας (TL/OSL
DA-15C/D).
Δυστυχώς παρά τον σημαντικό αριθμό δοκιμών τα αποτελέσματα των
μετρήσεων ήταν διάσπαρτα σε μεγάλη χρονική περίοδο. Οι περισσότερες
μετρήσεις καταγράφουν ηλικία κεραμικών από 500 έως 2000 έτη , αλλά
ελήφθησαν και μετρήσεις που τα εντάσσουν σε νεότερες (200 έτη) αλλά και
παλαιότερες εποχές (3800 έτη)4
.
4
Ευχαριστώ τον Δρα Φυσικής κ. Κων/νο Χ. Σταμούλη, υπεύθυνο του ως άνω κέντρου, για την
εκτέλεση των μετρήσεων αυτών

12. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[11]
Εικόνα 9: Κεραμικά στο έδαφος του αρχαιολογικού χώρου "Ελληνικών"
2) Κεραμικό (βλ. εικόνα 10)που συλλέχθηκε επιφανειακά από το χώρο,
μεταφέρθηκε για γνωμάτευση στο Ιστορικό- Αρχαιολογικό τμήμα του
Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (Τομέας Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης).
Το εύρημα κρίθηκε ως προερχόμενο από την Ελληνιστική Εποχή5
.
Εικόνα 10 : Κεραμικό εύρημα της περιοχής
5
Ευχαριστώ την κα Αγγελική Παππά, επίκουρο καθηγήτρια του ως άνω τμήματος για την
γνωμάτευση αυτή

13. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[12]
3) Τεμάχιο μαρμάρινου-πιθανόν διακοσμητικού-κίονα ( βλ. εικόνα 11) που
περισυλλέχθηκε επίσης από την επιφάνεια του εδάφους της περιοχής,
μεταφέρθηκε για γνωμάτευση στο Ιστορικό- Αρχαιολογικό τμήμα του
Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (Τομέας Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης).
Διαπιστώθηκε ότι το αντικείμενο είναι της εποχής 6ος
π.Χ.-2ος
μ.Χ. αιώνας6
.
Εικόνα 11: Τεμάχιο διακοσμητικού κίονα που βρέθηκε στα «Ελληνικά»
Εικόνα 12: Οι ξερολιθιές της περιοχής, έχουν κατασκευαστεί από πέτρες που φαίνεται να είχαν άλλες χρήσεις
παλαιότερα ( φωτογραφία του 2013)
6
Ευχαριστώ τον κ. Ανδρέα Βλαχόπουλο, επίκουρο καθηγητή του ως άνω τμήματος για την
γνωμάτευση

14. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[13]
Summary
Archaeological finds in the area of Agios Nikitas / Lefkas
This study describes the archaeological finds in the area of the village of Agios Nikitas, which
according the author’s opinion, substantiate the view, that the village was an important port
for the Mycenaean and ancient Greek sailors, on their way to the Western Mediterranean
Sea, during prehistoric and historic years, when they ought to bypass the island, following
the parallel to its western coast, more dangerous route.
Εικόνα 13: Σημεία αρχαιολογικού ενδιαφέροντος στη Λευκάδα (βλ. Fledler M. ,1999)

15. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[14]
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ
Περί του «Porto Angius»
Εικόνα 14 Η νήσος της Αγίας Μαύρας 1696 έργο του V.M.Coronelli
ε χάρτη που εκδόθηκε στα τέλη του 17ου
αιώνα στη πόλη της Βενετίας (βλ.
εικόνα 14), έργο του χαρτογράφου Vincenzo Maria Coronelli (1650-1718)7
,
παρουσιάζεται η τότε Ενετοκρατούμενη νήσος της Λευκάδας ( φέρουσα
την Μεσαιωνική ονομασία της, «νήσος της Αγίας Μαύρας») με αρκετά
λεπτομερή απεικόνιση τόσο των μορφολογικών χαρακτηριστικών του
εδάφους της, όσο και των ανθρωπογενών στοιχείων της κατά την εποχή εκείνη. Είναι
προφανής και η μεγάλη αξία του χάρτη αυτού στη μελέτη της τοπικής ιστορίας,
αλλά και το συνεπαγόμενο ενδιαφέρον των ερευνητών για την μελέτη των
δεδομένων που περιέχει. Ο χάρτης-παρ’ όλο που το πρωτότυπό του βρίσκεται στη
Μαρκιανή Βιβλιοθήκη (Biblioteca Nazionale Markiana) της Βενετίας-είναι εύκολα
προσιτός, καθώς αντίγραφά του έχουν δημοσιευθεί σε πολλά έντυπα (επιστημονικά
και μη), ενώ παράλληλα μπορεί να βρεθεί και στο διαδίκτυο, όπου υπάρχουν
αντίγραφα ακόμα και σε υψηλή ανάλυση8
. Θεωρώ επομένως ότι δεν υπάρχει λόγος
να παρατεθούν στο σημείο αυτό άρθρα και επιστημονικές εργασίες, που κάνουν
χρήση του χάρτη αυτού ή επεξεργάζονται στοιχεία του. Ενδεικτικά μόνον αναφέρω
7
Πρόκειται για ένα από τους σημαντικότερους χαρτογράφους της εποχής, που έχει συγγράψει
περισσότερα από 125 έργα και έχει σχεδιάσει πάνω από 4000 χάρτες. Γνωρίζουμε επίσης ότι
κατασκεύασε δύο μεγάλες υδρόγειους σφαίρες, για λογαριασμό του βασιλιά της Γαλλίας
Λουδοβίκου του 14
ου
. Οι σφαίρες αυτές, διαμέτρου περίπου 4μ., βρίσκονται σήμερα στην Εθνική
Βιβλιοθήκη του Παρισιού.
8
Βλ. π.χ. https://www.swaen.com/zoom.php?id=19758
Σ

16. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[15]
την εργασία της κας Ο. Κατσαρδή-Heringxxi
, αλλά προφανώς υπάρχουν και πολλές
άλλες επιστημονικές μελέτες, που μπορούσε να γίνει μνεία τους εδώ.
Στο χάρτη αυτό και μάλιστα στη ΒΔ ακτή της Νήσου-στην περιοχή περίπου που
στους σύγχρονους χάρτες τοποθετείται ο οικισμός του Αγίου Νικήτα (για την
ακρίβεια λίγο βορειότερα)- απεικονίζεται ένα λιμάνι, με την ονομασία «Porto
Angius». Η ύπαρξη του λιμανιού αυτού παρουσιάζει ενδιαφέρον όχι μόνο γιατί η
περιοχή θεωρείται ότι ήταν τότε ακατοίκητη λόγω του δυσβατότητας ,της
απομακρυσμένης θέσης της από τους συγκροτημένους οικισμούς του νησιού, αλλά
και λόγω της επικινδυνότητάς της, εξαιτίας της δράσης των πειρατών,οι οποίοι
είχαν καταστήσει το Νησί κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας άντρο τους.xxii
Μέχρι σήμερα δεν έχει δοθεί κάποια ερμηνεία ούτε για την ύπαρξη ούτε για την
ονομασία του λιμανιού αυτού. Το άρθρο αυτό φιλοδοξεί να καλύψει αυτό το κενό.
Η ονομασία Porto Angius στην ΒΔ ακτή της Λευκάδας κατά την Ενετοκρατία δεν
συναντάται μόνο στον χάρτη του Coronelli. Σε δύο συγγράμματα του 18ου αιώνα
του θεωρούμενου «ιδρυτή της σύγχρονης γεωγραφικής επιστήμης»9
Γερμανού
Anton Friedrich Büsching (1724-1793) που εκδόθηκαν στη Βενετία το 1773 και το
1780 με την ονομασία αντίστοιχα, “Nuova Geografia” και “La Italia/ Geografico-
Storico-Politica” περιγράφεται η νήσος της Λευκάδας και οι κυριότεροι οικισμοί
τηςxxiii
, xxiv
. Τα κείμενα στα δύο συγγράμματα είναι πανομοιότυπα, ενώ ο
συγγραφέας εξ αρχής διευκρινίζει ότι για την περιγραφή της νήσου, βασίζεται στον
προαναφερθέντα χάρτη του Coronelli. Αυτό μας εξηγεί το γεγονός ότι εξακολουθεί
να χρησιμοποιείται η ονομασία «Porto Angius» τη στιγμή που άλλοι χαρτογράφοι
18ου αιώνα όπως π.χ. ο Girolamo Delanges σε χάρτη του 175710
χρησιμοποιεί την
ονομασία «Porto di Lagada» και για το παρακείμενο ακρωτήριο την «c. S. Nichita», -
ονομασίες που υπάρχουν και σήμερα. Προφανώς ο Büsching για το σύγγραμμά του
βασίζεται σε ένα παλαιό μεν αλλά καταξιωμένο σύγγραμμα, όπως είναι το
«Isolario» του Coronelli που περιέχει και τον ως άνω χάρτη της Λευκάδας, ενώ ο
Delanges χαρτογραφεί την Νήσοxxv
, μη έχοντας υπ’ όψη τις επίσημες ονομασίες και
καταγράφει τις τοποθεσίες, όπως τις ονόμασαν οι ντόπιοι, οι οποίοι πλέον
απελευθερωμένοι από την μάστιγα της πειρατείας, άρχισαν να καλλιεργούν και
σταδιακά και να εποικίζουν πλέον και τις παράκτιες περιοχές του Νησιού.
Θα μπορούσαμε επομένως, συμπερασματικά, να θεωρήσουμε, ότι η ονομασία
«Porto Angius», είναι μια παλαιότερη (πριν από τον 18ο αιώνα) ονομασία της
περιοχής, προερχόμενη πιθανότατα από τους Βενετσιάνους ναυτικούς ,που την
9
Βλ. σχετικό λήμμα στην Encyclopædia Britannica (εκδ.2012)
10
Ο χάρτης αυτός με τίτλο «Topografia dell’isola di Leucada e scogli addiacenti alla medesima, come
pure parte del Xeromero in Terra Ferma col suo littorale da Santa Sofia a Zaverda sino a Demata et a
Scali, e parimente della linea di Voniza e Prevesa …» είναι ο 18ος στον χαρτόδετο κώδικα με τον
γενικό τίτλο «Topografia dalmata e greca», που φυλάσσεται στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας,
με την ένδειξη Manoscritti Italiani, Classe VI 492 (10061).

17. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[16]
διέπλεαν. Ως εκ τούτου, η διερεύνηση της προέλευσής της θα μας προσέφερε
πιθανότατα πολύτιμες πληροφορίες για την τοπική ιστορία, κατά την περίοδο αυτή.
Το πρώτο ερώτημα που πρέπει να απαντηθεί, είναι ο λόγος ύπαρξης του λιμανιού
αυτού. Η περιοχή, όπως απεικονίζεται στον χάρτη του Coronelli, διακρίνεται από
απουσία οικισμών -πράγμα αναμενόμενο λόγω της δράσης των πειρατών στη
περιοχή. Οι εμφανιζόμενοι στο χάρτη οικισμοί του Νησιού(με εξαίρεση την
πρωτεύουσα που ήταν οχυρωμένη) βρίσκονται κατά βάση στο εσωτερικό του,
συνήθως σε μεγάλο υψόμετρο, αλλά οπωσδήποτε μακριά από τις ακτές και σε
περιοχές που δεν διακρίνονται εύκολα από τα διερχόμενα πλοία. Ποια επομένως
ήταν η σκοπιμότητα ίδρυσης λιμένα, σε αυτή την ερημική περιοχή; Η απάντηση στο
ερώτημα αυτό δίνεται από τον A. F. Büsching ο οποίος μας διευκρινίζει ότι το Porto
Angius είναι το επίνειο του οικισμού της «Καρυάς»xxvi
(βλ. εικόνα 15)
Εικόνα 15 Απόσπασμα από το βιβλίο "Nuova Geografia" του A.F.Busching
Να σημειωθεί ότι η Καρυά στη σύγχρονη εποχή είναι το μεγαλύτερο κεφαλοχώρι της
Λευκάδας, μια θέση που σίγουρα διατηρεί από την εποχή της Ενετοκρατίας και λογικά το
ίδιο θα ίσχυε την εποχή του χάρτη του Coronelli, αφού οι σύγχρονοι μεγάλοι
παραθαλάσσιοι οικισμοί δεν είχαν ακόμα ιδρυθεί. Στη σύγχρονη εποχή (μέσα του
20ου αιώνα και μετά)τα αγροτικά προϊόντα της Καρυάς και των γύρω οικισμών,
μεταφέρονται εύκολα στην πρωτεύουσα του νησιού μέσω της αμαξιτής οδού, όμως
τον 17ο αιώνα, που δεν υπήρχαν χερσαίοι δρόμοι, ήταν αναγκαίο να μεταφερθούν
με τα υποζύγια στη πιο κοντινή παραλία (σημειωτέον ότι το Porto Angius βρίσκεται
περίπου στη μισή απόσταση απ’ ότι η Πρωτεύουσα) και να προωθηθούν περαιτέρω
με πλοίο.
Το δεύτερο ερώτημα είναι η προέλευση της ονομασίας «Angius»11
,που όπως
αναφέρθηκε χρησιμοποιήθηκε στη Βενετσιάνικη βιβλιογραφία ως ονομασία της
11
Υπάρχει και δεύτερος χάρτης του Coronelli που ανήκει επίσης στη συλλογή με την ονομασία
“Isolario”. Φέρει χρονολογία 1684 και είναι χάρτης της Κεντρικής και Νότιας Ελλάδας. Το εν λόγω

18. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[17]
περιοχής τουλάχιστον μέχρι τα τέλη του 17ου αιώνα. Το θέμα εξ όσων γνωρίζω δεν
έχει απασχολήσει μέχρι τώρα την επιστημονική κοινότητα. Μια προσπάθεια για να
δοθεί μια ερμηνεία για την προέλευση της ονομασίας αυτής έγινε όταν θεωρήθηκε
ως λατινική γραφή του Ελληνικού επιθέτου «άγκειος-α-ον»12
που σημαίνει
απάνεμος(=υπήνεμος) από την οποία προέρχεται και η Νεοελληνική λέξη
«απάγκειο»13
ή και ο συσχετισμός της με την Ενετική λέξη «angossa», η οποία
προέρχεται από την Λατινική «angustia» (=στενά, στενοχώρια, πύλες), αμφότερες
όμως Ελληνικής προέλευσης (πρβλ. Ελλην. «ογκούμαι» καθώς και την Ελληνική
Μεσαιωνική λέξη «αγκούσα»14
). Αυτές και κάποιες άλλες σκέψεις, πάνω στην
προέλευση της ονομασίας «Porto Angius», έχουν δημοσιευθεί από τον
υποφαινόμενο σε σύγγραμμά του για την ιστορία της περιοχήςxxvii
.
Θεωρώ όμως ότι οι παραπάνω ερμηνείες για την προέλευση της ονομασίας δεν πείθουν
τον σύγχρονο ερευνητή, όχι μόνο γιατί τα χαρακτηριστικά της περιοχής δεν συμπίπτουν με
τα περιγραφόμενα (ο όρμος του Αγίου Νικήτα ούτε υπήνεμος μπορεί να χαρακτηριστεί,
ούτε στενός και κλειστός είναι), αλλά και διότι ,όπως αναφέρθηκε, η ονομασία αυτή
δόθηκε αποκλειστικά από τους Ενετούς ναυτικούς και χρησιμοποιήθηκε μέχρι τα τέλη του
17ου
αιώνα. Ήταν δηλαδή ονομασία ξένων και όχι ιθαγενών κατοίκων, οι οποίοι έβλεπαν
την περιοχή εκ του μακρόθεν, ή την προσέγγιζαν για λίγο κρυφά, εφ’ όσον ανήκε τότε στην
Οθωμανική Επικράτεια. Η ονομασία αυτή επομένως πρέπει να βασίζεται σε παλαιότερες
ιστορικές περιόδους και προφανώς δόθηκε από τους Ενετούς, όταν είχαν ευχερέστερη
πρόσβαση στην περιοχή.
Για παρόμοιους λόγους, θεωρώ, ότι πρέπει να απορριφθεί η προέλευση της ονομασίας από
την Ιταλική λέξη «bagno» (λατινογενούς προέλευσης, bangius > balneum > bagno) που ως
τοπωνύμιο σημαίνει τόπος πλούσιος σε ιαματικά νεράxxviii
. Έχει αναφερθεί στη
βιβλιογραφία τέτοια γλωσσολογική μεταβολή που συναντάται σε διαλέκτους της Ιταλίας
(κυρίως σε προφορικά ιδιώματα στην Σαρδηνία), όπου παρατηρείται εξαφάνιση του
αρχικού γράμματος- φαινόμενο που οι γλωσσολόγοι περιγράφουν ως «πτώση του b»- και
οδηγεί στο αποτέλεσμα αυτό. Η μελετώμενη όμως περιοχή, παρ’ όλο που αποτελεί
σήμερα θαλάσσιο τουριστικό θέρετρο, δεν διαθέτει ούτε θερμές, ούτε ιαματικές πηγές και
τα δημόσια θαλάσσια λουτρά φυσικά δεν συνηθίζονταν στον Μεσαίωνα.
Θεωρώ, ότι στη προκειμένη περίπτωση, το Ενετικό «Angius» δεν είναι παρά το Ιταλικό
«Angio» (πληθ. «Αngi») που προέρχεται από το Λατινικό «Angiovinus» (πληθ. «Angiovini»),
πρβλ. και το Αγγλικό «Angevin(e) (πληθ. «Angevins»), που θα μεταφερόταν στα Ελληνικά ,
ως «οίκος (δυναστεία) των d’ Anjou», οι οποίοι είναι γνωστοί και με τον όρο «Ανδεγαυοί»
(βλ. εικόνα 16)
λιμάνι της ΒΔ Λευκάδας καταγράφεται στο χάρτη αυτό ως «P. Angiussi». Ο χάρτης ανήκει σε ιδιώτη
και παρουσιάσθηκε σε έκθεση με τίτλο «χάρτες και αισθητική» που έγινε στη γκαλερί «Ειρμός» της
Θεσσαλονίκης, τον Απρίλιο του 2006 (έκθεμα Νο 26)
12
Βλ. «Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα», τ.2, σελ.12 Μαρούσι 1981
13
Βλ. σχετικό λήμμα στο Λεξικό Ν. Ελληνικής Γλώσσας του Γ.Δ.Μπαμπινιώτη, Αθήνα 2002
14
Βλ. Σ. Ξανθουδίδη, «Ερωτόκριτος», 479

19. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[18]
Εικόνα 16: Carlo I di Angio (=Κάρολος ο Α΄ ο Ανδεγαυός) έργο του Tommaso Solari (1820-1889) που
βρίσκεται στο Palazzo Reale της Νάπολη
Πρόκειται για μια οικογένεια ευγενών φραγκικής προέλευσης ( καταγωγή από την πόλη
Angers στην κάτω κοιλάδα του Λίγηρα, της δυτικής Γαλλίας) κλάδος των οποίων κυβέρνησε
το λεγόμενο «Βασίλειο της Νάπολης» από το 1282 μέχρι το 1442 μ.Χ. Συγκεκριμένα ο
ιδρυτής της δυναστείας Κάρολος ο Α΄ ο Ανδεγαυός (1226-1285) κατόρθωσε να καταλάβει το
βασίλειο της Νάπολης (1265) και να το αποσπάσει από την Γερμανική δυναστεία των
Hohenstaufen και μάλιστα αμέσως μετά να επεκτείνει την κυριαρχία του στη Σικελία
(1266), την οποία κατέλαβε με τα στρατεύματά του, πετυχαίνοντας παράλληλα να
στεφθεί με τις ευλογίες του Πάπα Κλήμη του Δ΄ βασιλιάς της . Το βασίλειο του Καρόλου
ονομάσθηκε ως εκ τούτου αρχικά «Βασίλειο της Σικελίας», αλλά το 1282 ,όταν το νησί
αποσχίσθηκε μετά από εξέγερση των κατοίκων της («Σικελικοί Εσπερινοί»), ο Κάρολος
κυριάρχησε μόνο σε χερσαίο τμήμα της νότιας Ιταλίας , δημιουργώντας έτσι το Βασίλειο
της Νάποληςxxix
.
Η νήσος Λευκάδα, υπήρξε κτήση του βασιλείου της Νάπολης (και επομένως των
Ανδεγαυών μοναρχών της) κατά τον 14ο
αιώνα και συγκεκριμένα από το 1331 μέχρι
του 1362, περίοδο κατά την οποία η Βενετία ήταν μια ανερχόμενη δύναμη στη
περιοχή έχοντας και εδαφικές διεκδικήσεις. Πολλές φορές συνεργαζόταν με τους
Ανδεγαυούς, αλλά υπήρχαν και περίοδοι αντιπαλότητας. Είναι γνωστό ότι το
γειτονικό νησί της Κέρκυρας, που βρίσκονταν κι’ αυτό τότε στα χέρια των
Ανδεγαυών, κατελήφθη από τους Ενετούς το 1386xxx
. Οπωσδήποτε, οι Ενετοί ως
κυρίαρχοι στη θάλασσα και με πιο απομακρυσμένες κτήσεις στον ευρύτερο
Ελληνικό χώρο (Κρήτη , νησιά του Αιγαίου, κ.λπ.) είχαν γνώση της περιοχήςxxxi
και
των γεγονότων. Από την περίοδο αυτή συνεπώς θεωρώ, ότι προέρχεται η
Βενετσιάνικη ονομασία «Porto Angius», που θα μπορούσε να μεταφερθεί στα
Ελληνικά ως «Λιμάνι του Ανδεγαυού»

20. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[19]
Θα πρέπει συνεπώς, μέσα από την μελέτη της ιστορίας την Νήσου, κατά την
διάρκεια των τριών αυτών δεκαετιών του 14ου
αιώνα, που βρισκόταν υπό
Ανδεγαυική κατοχή, να διερευνηθεί αν υπάρχουν ιστορικά γεγονότα που
διαδραματίστηκαν στη περιοχή, τα οποία να δικαιολογούν την ονομασία της από
τους Ενετούς ως «Porto Angius». Στα πλαίσια αυτής της προσπάθειας,
περιγράφεται παρακάτω, το ιστορικό πλαίσιο της περιόδου.
Η νήσος Λευκάδα μέχρι την κατάληψή της από τους Ανδεγαυούς, ανήκε στο
Δεσποτάτο της Ηπείρου. Ήδη από το 1267 επί Δεσπότη Μιχαήλ Β΄ Κομνηνού η
Κέρκυρα και μεγάλο κομμάτι της Ηπείρου είχαν καταληφθεί από τον Κάρολο τον A΄
τον Ανδεγαυό, τον βασιλέα του Βασιλείου της Νεαπόλεως (1265-1284). Η εξουσία
στο Δεσποτάτο είχε περιέλθει στην Ιταλική δυναστεία των Ορσίνι, καθώς ο
τελευταίος Βυζαντινός Δεσπότης της δυναστείας των Κομνηνών, ο Θωμάς Κομνηνός,
είχε δολοφονηθεί από το 1318. Ο τότε Δεσπότης, Ιωάννης Ορσίνι (1323-1335),
ουσιαστικά παρακολουθούσε την κατάρρευση του Δεσποτάτου, καθώς και οι
Σέρβοι από το Βορρά είχαν αρχίσει να καταλαμβάνουν τις περιοχές της Ηπείρου
που ανήκαν σ’ αυτό. Φαίνεται εν τέλει ότι τα Σέρβικα στρατεύματα , είτε γιατί δεν
μπόρεσαν, είτε γιατί δεν θέλησαν, δεν προχώρησαν στην κατάληψη της Βόνιτσας
και της Λευκάδας. Έτσι οι περιοχές αυτές πέρασαν στα χέρια του μονάρχη του
Βασιλείου της Νάποληςxxxii
.
Επί κεφαλής των Ανδεγαυικών δυνάμεων που κατέλαβαν το Νησί, ήταν, ο Gautier
(VI) de Brienne15
, που έζησε από το 1302 μέχρι το 1356 και ήταν γιός του
(πρεσβύτερου) Gautier (V) de Brienne, του Δούκα των Αθηνών που είχε χάσει τη
ζωή του είκοσι χρόνια νωρίτερα στη μάχη της λίμνης Κωπαΐδας16
. Τότε (1331) ο
Βαλτέρος Βρυέννιος ο νεώτερος, ο οποίος είχε συμμαχήσει με τον ηγεμόνα του
Βασιλείου της Νάπολης17
Ροβέρτο (Robert) τον Α΄ τον Σοφό (1277-1343), ως
αρχηγός των Ανδεγαυικών δυνάμεων, επιχειρούσε να ανακτήσει την εξουσία του
στο Δουκάτο των Αθηνών18
, το οποίο είχε περάσει στα χέρια των Καταλανών. Η
εκστρατεία αυτή τελικά απέτυχε γιατί οι Ανδεγαυοί ηττήθηκαν στην Αττική και στην
Βοιωτία και θα αναγκάζονταν να επιστρέψουν άπραγοι στην Ιταλία αν κατά την
πορεία τους αυτή δεν διέρχονταν προηγουμένως από το Δεσποτάτο της Ηπείρου,
όπου συγκρούσθηκαν με το στρατό του ηγεμόνα Ιωάννου Ορσίνι και από την
σύγκρουση αυτή βγήκαν νικητές. Έτσι ο Δεσπότης της Ηπείρου, υποχρεώθηκε να
παραχωρήσει στους Ανδεγαυούς την Λευκάδα και τη Βόνιτσαxxxiii
.
Ένα χρόνο πριν πεθάνει στη Γαλλία19
(1355) ο Βαλτέρος Βρυέννιος μεταβίβασε
επίσημα την νήσο Λευκάδα, στον ευγενή Γρατιανό Tζώρτζη (Graziano Zorgi)
που καταγόταν από τον οίκο των Zorgi (Γεωργίων) της Βενετίας. Φαίνεται όμως ότι
στη πραγματικότητα ο άνθρωπος αυτός, ήταν αρκετά νωρίτερα στο νησί ( από το
1343) και ασκούσε ανεπίσημα τα καθήκοντα του αντιπροσώπου του φεουδάρχη,
από το κάστρο της Αγίας Μαύρας (το οποίο έχτισαν οι Ανδεγαυοί), διαμένοντας εκεί
15
Αγγλ.: Walter (VI) of Brienne, στα Ελληνικά έχει μεταφερθεί ως Βαλτέρος Βρυέννιος
16
15-3-1311 η περίφημη μάχη ανάμεσα στους Καταλανούς και στο δούκα των Αθηνών
17
Για την ακρίβεια είχε παντρευτεί, από το 1325, την ανιψιά του.
18
κρατίδιο με έδρα την Αθήνα το οποίο δημιουργήθηκε το 1205 από τους Φράγκους μετά την κατάκτηση της Κων/νούπολης
κατά την Δ΄ Σταυροφορία (1204) και διατηρήθηκε ως την κατάληψη των Αθηνών από τους Τούρκους, το 1456
19
Είχε αναγκασθεί να καταφύγει εκεί για να διασώσει τη ζωή του (1342), καθώς ο πολύ αυταρχικός τρόπος διακυβέρνησης
της πόλης της Φλωρεντίας, της οποίας ανέλαβε την διοίκηση, προκάλεσε εξέγερση.

21. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[20]
με τον αδελφό του Νικόλαο και το γιο του Βερνάρδο. Επί της ηγεμονίας του έγινε η
εξέγερση των χωρικών της Λευκάδας20
(1357) και στα γεγονότα που ακολούθησαν
ο Γρατιανός έχασε όχι μόνο την εξουσία αλλά προσωρινά και την ελευθερία του.
Ωστόσο κατάφερε να επανέλθει (1358) και να διοικήσει τη Νήσο μέχρι το θάνατό
του (1362)xxxiv
. Έτσι ολοκληρώθηκε η παρουσία των Ανδεγαυών στη Λευκάδα,
καθώς στη συνέχεια το νησί πέρασε στην εξουσία του Λεονάρδου Α΄ του Τόκκου
(1357-1376;) της «Παλατινής21
Κομητείας Κεφαλληνίας και Ζακύνθου», ο οποίος
μάλιστα μετέφερε την έδρα της κομητείας του στο φρούριο της Αγίας Μαύρας. Από
την δυναστεία των Τόκκων (De Tocci) η Λευκάδα διοικήθηκε μέχρι το 1479,οπότε
κατελήφθη από τους Τούρκουςxxxv
.
Από τα συμβάντα στη Λευκάδα κατά την περίοδο της Ανδεγαυικής κατοχής θεωρώ
ότι πρέπει να επικεντρωθούμε κυρίως στα γεγονότα του 1357, που αφορούν στην
εξέγερση των χωρικών της νήσου, καθώς κατά τη άποψή μου αυτά και μπορούν να
συσχετισθούν με την μελετώμενη περιοχή, αλλά και να δικαιολογήσουν σ’ ένα
βαθμό την ονομασία της ως «λιμάνι του Ανδεγαυού», καθώς φαίνεται ότι
χρησιμοποιήθηκε από τον Ενετικής καταγωγής άνθρωπο των Ανδεγαυών στη
Λευκάδα, στην προσπάθειά του να καταστείλει τους εξεγερμένους κατοίκους της.
Κατά την άποψή μου οι Ενετοί χαρτογράφοι με τον όρο «Porto Angius», εννοούν το
λιμάνι του Γρατιανού Τζώρτζη, του κυρίαρχου της Λευκάδας, που ήταν τυπικά
συμπατριώτης τους, αλλά γι’ αυτούς «Ανδεγαυός».
Προκειμένου να τεκμηριώσω την άποψή μου αυτή, θα αναφερθώ με μεγαλύτερη
λεπτομέρεια στα γεγονότα του 1357, στηριζόμενος κυρίως στο ιστορικό σύγγραμμα
του C. Hopf (βλ. βιβλιογρ. αναφ. xxxiv) που αναφέρεται στο βίο και την πολιτεία
του Γρατιανού Τζώρτζη.
Η Ανδεγαυική κατοχή στη Λευκάδα φαίνεται ότι επεφύλαξε πολλά δεινά για τον
ιθαγενή πληθυσμό, καθώς οι κάτοικοι καταπιέζονταν όχι μόνο οικονομικά λόγω των
υπερβολικών φορολογικών απαιτήσεων των Ανδεγαυών, αλλά και θρησκευτικά,
καθώς τους επιβλήθηκε καθολικός επίσκοπος και κλήρος, αν και ήταν στην
πλειοψηφία τους Ορθόδοξοι Χριστιανοί. Φαίνεται ότι η κατάσταση για μεγάλο
διάστημα ήταν οριακή και ουσιαστικά δεν προέκυψαν εξεγέρσεις, επειδή δεν τις
ευνοούσαν οι διακρατικές σχέσεις της ευρύτερης περιοχής. Τέτοια συνθήκη
επικράτησε όπως φαίνεται και κατά τα πρώτα έτη της διοίκησης του Γρατιανού,
διότι αυτός κατάφερε να διατηρεί καλές σχέσεις τόσο με το Δεσποτάτο της
Ηπείρου, όσο και με το κράτος της Βενετίας. Η κατάσταση άλλαξε όμως το 1357,
όταν όπως φαίνεται ο Λεονάρδος ο Α΄ ο Τόκκος της «Παλατινής Κομητείας της
20
Πρόκειται για τη εξέγερση γνωστή ως “Επανάσταση της Βουκέντρας”
21
μία περιοχή που κυβερνάται από έναν Κόμη με ιδιαίτερες εξουσίες και αυτονομία από το υπόλοιπο Βασίλειο στο οποίο
ανήκει. Την περίοδο της Φεουδαρχίας οι Παλατινοί Κόμητες ασκούσαν Βασιλική εξουσία και κυβερνούσαν τις χώρες τους με
μεγάλη αυτονομία από τον Βασιλιά στον οποίο είχαν ορκιστεί υποτέλεια.

22. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[21]
Κεφαλληνίας και της Ζακύνθου» άρχισε να ενδιαφέρεται για το νησί. Η εξέγερση
ξέσπασε τον μήνα Μάρτιο με αφορμή την προσπάθεια των Ανδεγαυών, να
συγκεντρώσουν 1000 μόδια σιτάρι, τα οποία είχαν υποσχεθεί ότι θα παρείχαν ως
διατροφή στον Ενετικό στόλο που θα προσορμιζόταν σε Λιμάνια του νησιού με
σκοπό να το προστατεύσει από τους πειρατές, μετά από αίτημα που διατύπωσε ο
Γρατιανός και απόφαση της Ενετικής συγκλήτου22
. Οι επαναστάτες είχαν οχυρωθεί
στο φρούριο της «Επισκοπής» που βρισκόταν στο κεντρικό τμήμα της Νήσου, στη
σημερινή περιοχή των Σφακιωτών23
, ενώ οι Ανδεγαυοί ήταν εγκατεστημένοι στο
φρούριο της Αγίας Μαύρας. Πάντως, είναι γεγονός ότι ,όταν ο Ενετικός στόλος
κατέφθασε υπό τον Πέτρο Σοράντζο (Pietro Soranzo), την 5/5/1357 ,στην έδρα της
Ανδεγαυικής διοίκησης, δεν βρήκε την υποσχεθείσα ποσότητα σιτηρών.
Παρ’ όλα αυτά, ο Πέτρος Σοράντζο, παραχώρησε 100 άνδρες στον Γρατιανό και
αυτός μαζί με τον αδελφό του Νικόλαο εξεστράτευσε για πρώτη φορά εναντίον του
φρουρίου της Επισκοπής, το οποίο απείχε περίπου 10 μίλια από την έδρα της
διοίκησης. Αφού κατόρθωσαν να προσεγγίσουν το οχυρό μέσω μιας διαδρομής που
διέρχονταν από απόκρημνα όρη, το βρήκαν αφύλακτο και το πυρπόλησαν, μαζί με
τις οικίες της περιοχής. Κατά την επιστροφή όμως έπεσαν σε ενέδρα 500 πεζών και
40 ιππέων, οι οποίοι τους ανάγκασαν να υποχωρήσουν ξανά στο φρούριο της Αγίας
Μαύρας.
Η δεύτερη προσπάθεια των Ανδεγαυών, προς καταστολή της εξέγερσης, κατέληξε
σε μεγαλύτερο φιάσκο. Επειδή τη θεωρώ κρίσιμη για την τεκμηρίωση της άποψής
μου την παραθέτω αυτούσια από το βιβλίο C. Hopf24
:
22
Η απόφαση αυτή ελήφθη την 28/1/1357
23
ομάδα οικισμών, κοντά στους οποίους βρίσκεται και το προαναφερθέν κεφαλοχώρι της Καρυάς. Πιθανότατα το φρούριο
της Επισκοπής, βρισκόταν στη θέση του σημερινού χωριού «Σπανοχωρι»
24
Βλ.: Κάρολου Χοπφ (Carl Hermann Friedrich Johann Hopf): «Γρατιανός Ζώρζης, Αυθέντης Λευκάδος, Ιστορική Πραγματεία»
(μτφ. Ι.Α.Ρωμανού, τυπογραφείο Ιωνία αδελφών Κάων) Κέρκυρα 1870, σελ.304
« Ίνα δ’ επισπεύση την πορείαν, η-
πήχθησαν εις την Επισκοπίαν αιχμάλωτοι και δέσμιοι.»

23. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[22]
Φαίνεται, προφανώς, ότι στη δεύτερη αυτή προσπάθειά τους οι Ανδεγαυοί,
επέλεξαν,αντί να διανύσουν την δύσκολη διαδρομή των 10 μιλίων, που τους χώριζε
από το εχθρικό οχυρό, να μετακινηθούν μέχρι κάποιο σημείο χρησιμοποιώντας τα
(Ενετικά) πλοία και να προσεγγίσουν τους επαναστάτες από συντομότερη οδό, που
επί πλέον πίστευαν ότι τους προσέφερε και το πλεονέκτημα του αιφνιδιασμού.
Δυστυχώς δεν αναφέρεται ρητά η διαδρομή, αλλά είναι προφανές ότι δύο
περιπτώσεις υπήρχαν: Τα πλοία του Ενετικού στόλου ή θα έπρεπε να κινηθούν από
το φρούριο της Αγίας Μαύρας κατά μήκος της Ανατολικής Ακτής και στη συνέχεια οι
στρατιώτες να κινηθούν Δυτικά μέχρι του φρουρίου της Επισκοπής, ή αντίστροφα
να κινηθούν τα πλοία κατά μήκος της Δυτικής ακτής μέχρι του «Porto Angius» και οι
στρατιώτες κινούμενοι Ανατολικά, στις πλαγιές της οροσειράς της ΒΔ Λευκάδας να
προσεγγίσουν το φρούριο της Επισκοπής από τα Δυτικά. Πιστεύω ότι παρά την
μάλλον περί του αντιθέτου εντύπωση των συγχρόνων ερευνητώνxxxvi
, επιλέχθηκε η
δεύτερη διαδρομή, άποψη που την στηρίζω στα παρακάτω τρία σημεία:
α) Η κίνηση του Ενετικού στόλου από το φρούριο της Αγίας Μαύρας κατά μήκος της
Ανατολικής ακτής θα ήταν πρακτικά αδύνατη, καθώς μεγάλα πολεμικά πλοία της
ανοικτής θάλασσας δεν μπορούσαν να κινηθούν στα τενάγη και τα αβαθή νερά των
στενών της Λευκάδας (βλ 17). Αντίθετα από Δυτικά υπάρχει ανοικτή θάλασσα και
στην περιοχή του «Porto Angius» υπήρχε λιμάνι «καλό για γαλέρες και μικρά πλοία
και έχει καλό πόσιμο νερό»xxxvii
Εικόνα 17: Η Λευκάδα σε Τουρκικό χάρτη του 16ου αιώνα. Στο Βόρειο τμήμα της Ανατολικής ακτής
διακρίνονται αβαθή ύδατα

24. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[23]
β) Όπως φαίνεται και στις νεότερες εποχές, η φυσική διέξοδος των οικισμών της περιοχής
προς την θάλασσα είναι από τη Δυτική πλευρά. Οι Σφακιώτες βρίσκονται στη διαδρομή από
την Καρυά προς το «Porto Angius» και η παλαιά κοινότητα της Καρυάς έφθανε μέχρι τη
περιοχή της «Λαγκάδας» που αντιστοιχεί στο παλαιό Porto Angius
γ) Στην περιγραφή της εκστρατείας των Ανδεγαυών από τον συγγραφέα αναφέρεται ότι η
διαδρομή είναι απότομη και ανηφορική. Μάλιστα από το οροπέδιο μας λέει ότι υπάρχει
οπτική επαφή με τη θαλάσσια περιοχή , καθόσον οι επιδρομείς , όταν παγιδεύτηκαν από
τους επαναστάτες, μπόρεσαν να ειδοποιήσουν τους παραμείναντες στα πλοία και να
λάβουν ενισχύσεις απ’ αυτούς. Για κάποιον που έχει εικόνα της περιοχής, είναι φανερό ότι
αυτό ισχύει μόνο για την Δυτική ακτή.
Εικόνα 18 : Οι δύο εκστρατείες των Ανδευγαυών κατά του φρουρίου των επαναστατημένων χωρικών στη
κεντρική Λευκάδα (η εκδοχή του συγγραφέα)
Συμπερασματικά θεωρώ ότι η ονομασία «Porto Angius»- στα Ελληνικά « Λιμάνι του
Ανδεγαυού-δόθηκε από τους Ενετούς στην παραλιακή αυτή περιοχή της ΒΔ Λευκάδας, όταν
το 1357 ο Ενετικής καταγωγής «Ανδεγαυός» κυρίαρχος της νήσου, ο Γρατιανός Τζώρτζης,
την χρησιμοποίησε ως σημείο ελλιμενισμού του Ενετικού στόλου, προκειμένου να
μεταφέρει το εκστρατευτικό του σώμα για την καταστολή της επανάστασης των Ελλήνων
αγροτών στη κεντρική Λευκάδα. Η ονομασία αυτή παρέμεινε ζωντανή στα Ενετικά κείμενα
και στους χάρτες της περιοχής, και καταργήθηκε σταδιακά μετά την Ενετική κατάκτηση της
νήσου (1684) που οδήγησε -παράλληλα με την εξάλειψη της πειρατείας-στον βαθμιαίο
εποικισμό της παράλιας ζώνης και στη δημιουργία νέων τοπωνυμίων και ονομασιών των
περιοχών αυτών, που αργότερα πέρασαν και στα επίσημα έγγραφα και βιβλία των νέων
κατακτητών του Νησιού.

25. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[24]
Summary
About “Porto Angius”
The origin of the name “Porto Angius” (a medieval port of NW Lefkas, in the Ionian Sea) is
discussed in this paper. This name appeared in some Venetian maps and books, which have
been issued, till the end of 18th century.
The name seems to come, from the middle of 14th century, when the Venetian fleet, used
this area, as a port, in order to disembark the army of Angevin (Ven. Angius) ruler of the
Island, which aimed to quell the rebellion of peasants against the Angevin administration
Εικόνα 19: Πορτραίτο του χαρτογράφου Vincenzo Maria Coronelli (Museo Correr-Βενετία)

26. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[25]
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ
“ Άγιος Νικήτας αρχιεπίσκοπος Χαλκηδόνος” - “Άγιος Νικήτας ο
μάρτυρας”: Το ταξίδι της μνήμης ενός ιερού προσώπου στο τόπο και
στο χρόνο
Εικόνα 20: Άγιος Νικήτας Αρχιεπίσκοπος Χαλκηδόνος/Εικόνα από «Μηναίο» της
Σερβικής Εκκλησίας
πως περιγράφηκε σε παλαιότερη δημοσίευσή μαςxxxviii
, ο Άγιος Νικήτας
Αρχιεπίσκοπος Χαλκηδόνος, δεν φέρεται καταγεγραμμένος στα Βυζαντινά
συναξάρια και αγιολόγια της Εκκλησίας της Κων/πόλεως και είναι γνωστός
από αναφορές στα αντίστοιχα συγγράμματα του Πατριαρχείου
Ιεροσολύμων (χειρόγραφο μηναίο της Λαύρας του Αγίου Σάββα του ΙΒ΄ αιώναxxxix
,
Σιναϊτικός Κώδικας 647κ.ά.) καθώς και των Εκκλησιών των Σλαβικών Χωρών
(Σερβίας, Ρωσίας, κ.ά). Μοναδική εξαίρεση, αποτελεί η αναφορά της μνήμης ενός «
Αγίου Μάρτυρος Νικήτα» το οποίο αναγράφεται σε «χειρόγραφο συναξάριο της
Εκκλησίας της Κων/νουπόλεως»xl
,που υπάρχει στον κώδικα «Theol. Graecus 33
Ό

27. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[26]
(olim25
300)» της «εν Βιέννη Καισαροβασιλικής Βιβλιοθήκης»26
, όπου αναφέρεται
ως ημέρα εορτασμού της, η 28η
Μαΐου (ημέρα μνήμης και του Αγ. Νικήτα
Αρχιεπισκόπου Χαλκηδόνος).
Ανατρέχοντας στη βιβλιογραφία, διαπιστώνουμε ότι ο Theol. Graecus της ως άνω
βιβλιοθήκης αποτελείται από διάφορα χειρόγραφα του ΙΔ΄ αιώνα των οποίων η
συγγραφή έγινε επί φύλλων «βομβυκίνου χάρτουxli
». Σε σχετικό κατάλογο των
Ελληνικών Κωδίκων, Γερμανίας, Βελγίου και Αγγλίαςxlii
, υπάρχει η εξής περιγραφή:
Εικόνα 2: Περιγραφή του κώδικα
Εικόνα 21: Περιγραφή του κώδικα Theologicus 33 της Bibliotheca Caesareae
Vindobonensis
Από την περιγραφή αυτή συνάγεται ότι ο εν λόγω κώδικας είναι ένα «Μηναίο» το
οποίο περιέχει τις θρησκευτικές εορτές κατά τους μήνες Μάρτιο έως Αύγουστο.
Συνεπώς περί τον ΙΔ΄ αιώνα την 28η
Μαΐου η Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως
τιμούσε και αυτή την μνήμη κάποιου «Νικήτα Μάρτυρος», ο οποίος δεν ήταν
βεβαίως ο Άγιος Νικήτας ο Μεγαλομάρτυρας (αφού εορτάζει την 15η
Σεπτεμβρίου).
Με δεδομένο όμως ότι τα τότε αντίστοιχα «Μηναία» των αδελφών Εκκλησιών
(Παλαιστίνης, Σερβίας, Ρωσίας) αναφέρουν ως πρώτο και καμιά φορά ως μοναδικό
Άγιο της 28ης
Μαΐου τον «Άγιο Νικήτα Αρχιεπίσκοπο Χαλκηδόνος» οι δύο άγιοι
λογικά, ταυτίζονται. Το ότι ο «Νικήτας ο Μάρτυρας» του «Codex Theol. Graecus
33», ταυτίζεται με τον επίσκοπο Χαλκηδόνας, έχει υποστηριχθεί τόσο από μαςxliii
όσο και από άλλους ανεξάρτητους ερευνητέςxliv
, ωστόσο πιστεύω ότι μπορεί πλέον
25
=πρώην
26
Bibliotheca Caesareae Vindobonensis
THEOLOGICUS 33 (olim 300).
Membraneus, foliorum 184 (fol. 181-184 chartacea sunt), om 33 X om
225, binis columnis (fol. 184 lincis plenis) saec. XII (fol. chartac,
sacc.XV) exaratus.
Codex olim Constantinopoli ab Augerio Busbeckio comparatus est, uti
apparct cx iis quae foliis i83v et 184 inscripta sunt.
Codex continct menacum martii ad augustum cum notis musicis ;
scquitur fragmcntum hagiographicum :
(Fol. 184). Του εν Αγίοις πατρός ημών Γερμανού Αρχιεπισκόπου
Κωνσταντινουπόλεως λόγος εις την Υπεραγίαν Θεοτόκον οτε
προσηνέχθη εν τω ναώ τριετίζουσα BHG. 1104
Des. mutil. της επ’ αυτής της γενομένης ξένης εις ύστερον
μεγαλουργείας

28. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[27]
«Κανόνα πίστεως, και εικόνα πραότητος, εγκρατείας διδάσκαλον,
ανέδειξε σε τη ποίμνη σου, η των πραγμάτων αλήθεια’ δια τούτο
εκτήσω τη ταπεινώσει τα υψηλά τη πτωχεία τα πλούσια. Πάτερ
ιεράρχα Νικήτα πρέσβευε Χριστώ τω Θεώ σωθήναι τας ψυχάς
ημών»1
να τεκμηριωθεί ο λόγος για τον οποίο ο Αρχιεπίσκοπος Χαλκηδόνος χαρακτηρίζεται
ως μάρτυρας από την Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης.
Προκειμένου να προβούμε στη τεκμηρίωση αυτή και με δεδομένη την έλλειψη
πηγών για τον Άγιο θα αναφερθούμε αναγκαστικά στα παραπάνω περιγραφέντα
κείμενα των Εκκλησιών της Παλαιστίνης και των Σλαβικών Χωρών. Κατ’ αρχάς η
ιδιότητά του ως επισκόπου Χαλκηδόνος, δεν αμφισβητείται, καθώς αφ’ ενός σχεδόν
σε όλα παρουσιάζεται με την ιδιότητα αυτή, αλλά και αφ’ ετέρου διότι το ίδιο το
απολυτίκιό του, τόσο στην ακολουθία που έκανε γι’ αυτόν ο Άγ. Ιωσήφ ο
Υμνογράφος (ΙΧ αιώνας), όσο και στα εκκλησιαστικά βιβλία της Σέρβικης και της
Ρώσικης Εκκλησίας, είναι ένα απολυτίκιο που αφιερώνεται αποκλειστικά σε
επισκόπους που αναδείχθηκαν Άγιοι.xlv
:
Εικόνα 22: To Απολυτίκιο του Αγ. Νικήτα, Αρχιεπισκόπου Χαλκηδόνος όπως το όρισε
ο Ιωσήφ ο Υμνογράφος τον IX αιώνα
Υπάρχει εν τούτοις μεγάλη ασάφεια ως προς την χρονική περίοδο της θητείας του
Αγίου στον Επισκοπικό θρόνο. Παρ’ όλο που από την ασματική του ακολουθία
προκύπτει ότι έδρασε την περίοδο της εικονομαχίας, δεν είναι σαφές αν πρόκειται
για την πρώτη (726-780) ή την δεύτερη περίοδο αυτής (815-843). Εδώ μας
επικουρούν τα Σέρβικα και Ρώσικα εκκλησιαστικά κείμενα, τα οποία τοποθετούν
την θητεία του Αγίου στην περίοδο της αυτοκρατορίας του Λέοντος του Ε΄ του
Αρμενίου (813-820)xlvi
, παρ’ όλο που πρέπει να πούμε ότι τα κείμενα αυτά
περιέχουν ουσιαστικά ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο που συναντάται και σε
άλλους αγίους της περιόδου αυτής.
Η ιδιότητα του μάρτυρα προκύπτει για τον άγιο Νικήτα τόσο από την αρχική
ασματική του ακολουθία, όσο και από τα κείμενα των Σλαβικών συναξαρίων. Στα
κείμενα αυτά αναφέρεται ότι ο Νικήτας ήρθε σε σύγκρουση με την θρησκευτική
πολιτική του εικονομάχου αυτοκράτορα, πράγμα που οδήγησε όχι μόνο τον ίδιο
αλλά και συγγενικά και φιλικά του πρόσωπα στο μαρτύριο.xlvii
Ωστόσο παραμένουν

29. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[28]
ασαφείς οι συνθήκες θανάτου του Αγίου. Αν πέθανε δηλαδή κατά την διάρκεια του
μαρτυρίου του και εξ αιτίας αυτού ή αρκετά αργότερα σε μια εξορία ή φυλακή. Στην
πρώτη περίπτωση θα όφειλε να χαρακτηρισθεί μάρτυρας, ενώ στη δεύτερη
περίπτωση ομολογητής. Εδώ υπάρχει κενό στην ασματική ακολουθία ενώ τα
Σλαβικά Εκκλησιαστικά κείμενα τον χαρακτηρίζουν ως ομολογητή, χωρίς όμως
παροχή περαιτέρω στοιχείων και τοποθετώντας τον θάνατό του στα μέσα του IX
αιώνα. Πιστεύω όμως, ότι δεν μπορούμε να βασισθούμε αποκλειστικά σ’ αυτά,
καθώς είναι νεότερα κείμενα, τα οποία έχουν επηρεαστεί από την γενικότερη
αντίληψη, ότι δηλαδή-παρά την βιαιότητά της-η εποχή της εικονομαχίας
ουσιαστικά δεν αναβίωσε τους διωγμούς της Ρωμαϊκής εποχής, γι’ αυτό και οι νέοι
άγιοι της εποχής αυτής κατατάσσονται στους ομολογητές. Αυτή η αντίληψη σήμερα
όμως αρχίζει να αναθεωρείται, όχι μόνο για την πρώτη (και πιο βίαιη) περίοδο της
εικονομαχίας, για την οποία υπάρχουν αναγνωρισμένοι μάρτυρες της Ανατολικής
Εκκλησίας ( π.χ. ο Άγιος Στέφανος ο Νεότεροςxlviii
που μαρτύρησε το έτος 764),
αλλά και για την δεύτερη περίοδο που έδρασε ο Άγιος Νικήταςxlix
Θέτοντας διαφορετικά το ζήτημα: Με δεδομένη την ιστορικότητα του προσώπου
του Αγίου Νικήτα, Αρχιεπισκόπου Χαλκηδόνος και χωρίς να αμφισβητείται ο
προσωπικός του διωγμός κι ο διωγμός των συνεργατών από το εικονομαχικό
καθεστώς καθώς και η υποβολή των προσώπων αυτών σε σωματικά βασανιστήρια
από τους διώκτες τους, ερευνούμε τον τρόπο θανάτου του. Προς τούτο υπάρχουν
δύο πηγές: Το μηναίο της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως του IΔ αιώνα που
τον χαρακτηρίζει «μάρτυρα» και τα σύγχρονα Σλαβικά συναξάρια (που φυσικά
αναπαράγουν τα παλαιότερα εκκλησιαστικά χειρόγραφα, των εκκλησιών αυτών) και
τα οποία τον περιγράφουν ως «ομολογητή». Σήμερα, λόγω του ότι ο Άγιος-για τους
γνωστούς λόγουςl
-υπάρχει μόνο στα συναξάρια των Σλαβικών Εκκλησιών, έχει
επικρατήσει η δεύτερη άποψη. Ωστόσο περισσότερες πιθανότητες ορθότητας έχει η
πρώτη άποψη, καθώς η πηγή της βρίσκεται κοντινότερα τοπικά και χρονικά στα
γεγονότα του 9ου αιώνα που έλαβαν χώρα στη μητρόπολη της Χαλκηδόνας.
Θεωρούμε λοιπόν ότι ο «Άγιος Νικήτας Αρχιεπίσκοπος Χαλκηδόνας» του
Παλαιστινιακού συναξαρίου του ΙΔ΄ αιώνα ταυτίζεται με τον «Άγιο Νικήτα τον
Μάρτυρα27
» του μηναίου της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως του ιδίου αιώνα.
Πιθανότατα κάποιος θα διαφωνήσει για την επιστημονική και ιστορική ακρίβεια του
τελευταίου χαρακτηρισμού του αγίου αυτού, αλλά ας μη ξεχνάμε ότι πολλές φορές
τα συναξάρια είναι λαϊκά κείμενα, που απλά μεταφέρουν τις απόψεις των απλών
πιστών για το θέμα. Με άλλα λόγια,«όπως στις βυζαντινές εικόνες τα πρόσωπα των
αγίων εμφανίζονται εξαϋλωμένα και υπερφυσικά, έτσι και στους βίους των αγίων
βλέπουμε την παρουσία του Θεού….Έτσι μπορούμε να εξηγήσουμε ότι πολλές
27
Υπενθυμίζεται ότι ο εορτασμός της μνήμης του «Αγίου Νικήτα του Μάρτυρα» είναι η 28
η
Μαΐου
και σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να συγχέεται, με τον «Άγιο Νικήτα τον Μεγαλομάρτυρα» που
εορτάζεται στις 15 Σεπτεμβρίου.

30. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[29]
φορές τα Συναξάρια δεν ασχολούνται με την ακριβολογία των επιμέρους
γεγονότων»li
Εικόνα 23: Ο Άγιος Νικήτας χτυπά με τα δεσμά του τον Σατανά/Ρωσική εικόνα
του15ου αιώνα
Στο σημείο αυτό οφείλουμε να μελετήσουμε την περίπτωση ενός δευτέρου Αγίου
Νικήτα Μάρτυρος εντελώς άγνωστου στα Βυζαντινά συναξάρια και μηναία, αλλά
ιδιαίτερα δημοφιλούς στην Μεσαιωνική Χριστιανική Ρωσία (κυρίως μετά τον ΙΕ΄
αιώνα), καθώς απεικονίζεται πάρα πολύ συχνά, σε διαφόρων ειδών θρησκευτικά
αντικείμενα της εποχής εκείνης, όπως π.χ. σταυροί, εικόνες κ.λ.π. Ο άγιος αυτός,που
κατά κανόνα απεικονίζεται σε νεότερη ηλικία από τον Άγιο Χαλκηδόνος, φέρεται
συνήθως στις αναπαραστάσεις του να μάχεται τον Σατανά και είναι γνωστός στη
βιβλιογραφία ως «Άγιος Νικήτας της Νικομήδειας».lii
Ο βίος του όπως περιγράφεται
στα Σλαβονικά έντυπα της εποχής, μελετήθηκε από τον Ρώσο φιλόλογο Vasili M.
Istrin σε έργο του που εξέδωσε στα τέλη του 19ου
αιώνα, με τίτλο «Apokrificheskoe»
και έχει εν συντομία ως εξήςliii
:

31. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[30]
Εικόνα 24: Ο βίος του Αγίου Νικήτα της Νικομήδειας
Ο συγγραφέας στην ως άνω μελέτη του καταλήγει ότι ,παρά τις επιμέρους διαφορές
τους, τα Σλαβονικά αυτά κείμενα που περιγράφουν το μαρτύριο του Αγίου Νικήτα,
γιου του αυτοκράτορα Μαξιμιανού και ειδικότερα το περιστατικό της μάχης του με
τον Σατανά, έχουν σαν πηγή το απόκρυφο μαρτύριο του Αγίου Νικήταliv
, ένα
Βυζαντινό χειρόγραφο του ΙΑ αιώνα, του Codex grecus.259, που βρίσκεται στην
Αμβροσιανή Βιβλιοθήκη (Bibliotheca Ambrosiana) του Μιλάνουlv
Πρέπει εδώ να τονισθεί ξανά, ότι ο ως άνω μάρτυρας δεν εμφανίζεται σε κανένα
συναξάριο ή μηναίο όχι μόνο της Εκκλησίας της Κων/νούπολης αλλά και των
λοιπών αδελφών εκκλησιών των Ελληνοφώνων, Σλαβοφώνων, Αραβοφώνων κ.λ.π.
Η επιρροή του μαρτυρίου του περιορίζεται,όπως περιγράφηκε,στη θρησκευτική
τέχνη κυρίως των πιστών της Ρωσικής Εκκλησίας και κυρίως μετά τον ΙΕ΄ αιώνα.
Στοιχεία από τον βίο του ενσωματώνονται σε πολλά παλαιά χειρόγραφα στο βίο του
Αγίου Νικήτα του Μεγαλομάρτυρα, που μαρτύρησε στην χώρα των Γότθων επί
βασιλέως Αθανάριχου. Επί παραδείγματι σε κώδικα του ΙΓ΄ αιώνα, που υπάρχει στη
Εθνική Βιβλιοθήκη της Βιέννης (codex hist.grecus.126)lvi
αναφέρεται ότι ο Νικήτας
μετά την δολοφονία από τον πατέρα του, τον αυτοκράτορα των Ρωμαίων,
αναστήθηκε, για να θανατωθεί όμως και πάλι μαρτυρικά, αυτή τη φορά από τον
βασιλέα των Γότθων Αθανάριχο. Ως εκ τούτου, σύγχρονοι μελετητές θεωρούν ότι ο
άγιος Νικήτας,ο γιός του αυτοκράτορα Μαξιμιανού, ως Άγιος της Ανατολικής
Ορθόδοξης Εκκλησίας, ταυτίζεται ουσιαστικά, με τον Άγιο Νικήτα τον
Μεγαλομάρτυρα, των εκ Γότθωνlvii
.
Ό Άγιος Νικήτας Νικομήδειας ήταν γιος του αυτοκράτορα Μαξιμιανού και έγινε χριστιανός
όταν ο Χριστός εμφανίστηκε σε ένα όνειρό του. Ο Νικήτας σύντομα ήρθε σε σύγκρουση με τον
πατέρα του,, γιατί αρνήθηκε να θυσιάσει στα είδωλα.. Ο Μαξιμιανός διέταξε τότε να υποβληθεί
στα πιο φρικτά βασανιστήρια .Όταν όμως ο Νικήτας επέζησε παρά τα βασανιστήρια αυτά,, τον
έριξε στη φυλακή, όπου τον επισκέφθηκε ο διάβολος ("Βεελζεβούλ") με τη μορφή ενός αγγέλου
και τον υπέβαλε σε πειρασμό. Ο Νικήτας κατάφερε και αντιστάθηκε στον πειρασμό και με τη
βοήθεια του Θεού έριξε το διάβολο στο έδαφος και τον συνέτριψε χτυπώντας τον με τις
αλυσίδες του. Τότε τον έβγαλαν από τη φυλακή και τον μετέφεραν πάλι ενώπιον του
αυτοκράτορα, οπότε και ο βασανισμός του συνεχίστηκε. Στο τέλος παρ’ όλο που ο Νικήτας
αναδείχθηκε θαυματουργός ανασταίνοντας πολλούς νεκρούς,, θανατώθηκε με ξίφος.. Άγγελοι
μετέφεραν το σώμα του και το έθαψαν στη Νικομήδεια, στη θέση όπου είχαν προηγουμένως
τοποθετηθεί λείψανα και άλλων μαρτύρων (συγκεκριμένα σε ναό της Νικομήδειας που είχαν
τοποθετηθεί τα λείψανα των αγ. μαρτύρων Χαραλάμπους και Ευλαμπίου).

32. Αντώνη Περδικάρη: Ο «Άγιος Νικήτας» στο φως της ιστορίας
[31]
Εικόνα 25: Το εσωτερικό της εκκλησίας του Αρχαγγέλου Ραφαήλ στη Βενετία, όπου
φιλοξενούνται τα λείψανα του «Αγ. Νικήτα της Νικομήδειας»
Πώς όμως μπορεί να ερμηνευθεί η αναζωπύρωση της μνήμης ενός ξεχασμένου
αγίου και το έντονο ενδιαφέρον των πιστών τον ΙΕ΄ αιώνα και μάλιστα σε μια
περιοχή μακρινή από τον χώρο φύλαξης των λειψάνων του και της συγγραφής του
βίου του; Πιστεύω ότι το ενδιαφέρον προέκυψε από την αίσθηση που προκάλεσε
στο Χριστιανικό κόσμο η άφιξη στη Βενετία του ιερού λειψάνου του «Αγίου Νικήτα
του Μάρτυρος» που είχε γίνει πιθανότατα 100 χρόνια πριν από την
Τουρκοκρατούμενη πλέον Νικομήδεια της Βιθυνίας. Το ιερό σκήνωμα,που σώζεται
μέχρι σήμερα, τοποθετήθηκε στην Αγία Τράπεζα της Εκκλησίας του Αρχαγγέλου
Ραφαήλ28
και φαίνεται ότι υπήρξε αιτία μεγάλου προβληματισμού για τους λογίους
της εποχής, καθώς ο μόνος γνωστός μάρτυρας με το όνομα αυτό, ήταν ο
μεγαλομάρτυρας Νικήτας, ο εκ Γότθων, του οποίου το λείψανο ήδη φιλοξενούταν
σε γειτονική εκκλησία της Πόλεως της Βενετίας-συγκεκριμένα τον Άγιο Νικόλαο των
εκλιπαρούντων (San Nicolò dei Mendicoli)lviii
.
Ο ιστορικός Μαρίνος Σανούδος ο νεότερος, παρά το ότι αναφέρειlix
το γεγονός της
ύπαρξης του λειψάνου στην εκκλησία του «Αγίου Ραφαήλ» της νησίδας
«Dorsoduro» της Βενετίας, δεν προσδιορίζει τον χρόνο άφιξης του στην πόλη. Οι
πληροφορίες εδώ είναι ασαφείς, αφού πιθανολογείται ότι έγινε το έτος 1466, αλλά
αναφέρονται γεγονότα που σχετίζονται με την παρουσία του λειψάνου του Αγίου
στη Βενετία και έλαβαν χώρα το 1426 ή ακόμα και το 1344.lx
Ωστόσο εικάζεται ότι
οι ειδικοί της εποχής εκείνης, μετά από μελέτη των σχετικών συγγραμμάτων,
28
Ναός της Βενετίας που χτίστηκε τον ΙΒ΄ αιώνα