Persoonlijke ontplooiing HV

1. www.humanistischecanon.nl
Vensters uit de Humanistische Canon
Bespreking: 6 december 2016
Inleider: Peter de Wit
Humanistische
Canon over
Persoonlijke ontplooiing
Rode draad in het humanisme
Meerdere
vensters
o.a.
 Paideia
 Weimar humanisme
 Humanistische psychologie
Tijdsperiode Vanaf de Grieken tot heden
Eigentijdse
denkers
Peter Bieri: Schrijf je eigen denken, willen op
Joep Dohmen: Vrijheid invullen met Bildung
Martha Nussbaum: Capaciteiten ontwikkelen !

2. HV-Midden-Holland
2
Agenda
1. Het voorafje
 doel van de Canon
2. Korte terugblik
 Vrije wil
 van determinisme bij Spinoza naar autonomie bij Kant
3. Vrije wil wordt: persoonlijke ontplooiing
 meerdere vensters
 van Duitse Renaissance tot Humanistische Psychologie
 basiselement in het Eigentijds Humanisme
4. Drie eigentijdse visies
 Peter Bieri Wat zou een autonoom leven zijn ?
 Joep Dohmen Hoe worden jongeren vaardig, aardig en waardig ?
 Martha Nussbaum Is er een internationale maatstaf ?
oranje kantlijn: bron canontekst
groene kantlijn: andere bronnen

3. HV-Midden-Holland
3
Het voorafje
Het namenrondje
 heb ik ook uw emailadres ?
 alle deelnemers kunnen de sheets per email krijgen

4. HV-Midden-Holland
4
Het voorafje
Humanistische Canon
 35 vensters/thema’s
 doel
o geschiedenis en actualiteit
o verder lezen
 ‘Het’ humanisme ligt nergens vast
o thema’s in een historische context
Wat houdt humanisme dan in ?
 HV-Basisdocument: Eigentijds Humanisme
1. de grondslag de waardigheid en vermogen van mensen
2. maatschappelijk een politiek-moreel streven
3. persoonlijk streven naar een goed, zinvol persoonlijk leven
 geen uitspraak over wel/geen vrije wil
o wel: mensen hebben in principe het vermogen om het leven
in vrijheid vorm te geven en zo tot bloei te komen
o iedereen een eerlijke kans op een goed leven geven
 Vrije wil wordt: een streven naar veelzijdige ontplooiing

5. HV-Midden-Holland
5
Drieluik-1
1e bijeenkomst – Spinoza (+1630-1675)
Een problematische visie op de vrije wil
 We weten, dat alles wat er gebeurt plaats vindt volgens
een eeuwige orde en vaste natuurwetten
 de Canon: als de mens onderworpen is aan dezelfde natuurwetten als
rotsblokken, waterlelies en pluimvee dan is de vrije wil een illusie
 Weinig aansprekend
Zijn theologisch-politieke visie
 is een rechtsstaat denkbaar zonder het gezag van kerken ?
o waarop baseren we dan de morele orde ?
 JA: een mens beschikt over het vermogen zedelijk en deugdzaam te leven
 sleutel: streven naar vrede en veiligheid
 in een democratie heeft wat de meeste stemmen krijgt de kracht van besluit
o als er iets beters wordt ontdekt kan men het besluit weer afschaffen
 ‘in een vrij staatsbestel is het een ieder toegestaan te denken
wat hij wil en te zeggen wat hij denkt’
 mits op redelijke wijze (zonder bedrog, toorn of haat)
 Wel aansprekend

6. HV-Midden-Holland
6
Drieluik-2
2e bijeenkomst
De vrije wil - een vraagstuk in het determinisme
 tot 17e
eeuw: vrije wil – was geen vraag
o in de Klassieke Oudheid: de vraag was - wat wil en kan ik ?
o ook in christelijke filosofie: de mens vrij van aard
 in 17e
en 18e
eeuw: deterministische visie op de vrije wil
o met de ontwikkeling van de natuurwetenschappen
 eerst Descartes en Spinoza – daarna Newton en Franse materialisten
 In een mechanisch universum géén ruimte voor een vrije wil
De oplossing - Immanuel Kant (+ 1725-1800)
 eind 18e
eeuw: determinisme en vrije wil gaan wel samen
o met ons redeneervermogen zien we determinisme
o als handelende persoon veronderstellen we vrije wil
o bovendien: de mens beschikt over oordeelsvermogen
 Verlichting:
o ‘Heb de moed je van je eigen verstand te bedienen!’
o de autonome mens - de moderne visie op de mens
 Een nieuw probleem – is de mens wel zo autonoom ?

7. HV-Midden-Holland
7
Het derde luik
Hoe gaat het verder na Kant ?
 de Franse filosofen vrijheid, gelijkheid, broederschap via revolutie
 ‘verlicht’ Pruisen intellectuele én morele vorming via hervorming
Weimar humanisme (eind 18e
, begin 19e
eeuw) - Canon venster
 de Duitse Renaissance - een heroriëntatie op de oudheid
Johann Wolfgang von Goethe (+ 1750-1830) Goethe en Schiller
 Bildung – algemene ontwikkeling vormt persoonlijkheid
o op cultureel en literair terrein
o én op politiek en natuurwetenschappelijk terrein
 (roman) literatuur overstijgt verschillen in tijd, ras en cultuur
o benadrukt het universeel menselijke
 grote invloed op het (latere) onderwijs
Wilhelm von Humboldt (+1770-1835)
 o.a. minister van onderwijs
o onderwijs heeft menselijkheid als doel  volledige vorming
o niet primair een beroep of specialisatie  oprichter Gymnasium
 Een streven naar Humaniteit – door vorming

8. HV-Midden-Holland
8
Twee afbuigingen van het humanisme
Rede of emotie ? (in 19e
eeuw) - Canon venster
Wetenschappelijk rationalisme Mill - utilitarisme
 determinisme blijft rol spelen
o sterke nadruk op logica, nut, technologie
 humanistische uitgangspunten naar de achtergrond
o geloof in de menselijke vrije wil
o het ideaal van intellectuele en morele vorming
o de betekenis van kunst en literatuur
Romantiek
 sterke nadruk op emoties en intuïties, het verleden en de natuur Herder - romantiek
o verzet zich tegen het 'kille rationalisme'
 niet: de realiteit scherp waarnemen
 wel: de verbeelding, de droom, het vergezicht laten spreken
o ook: afwijzing van humanistische uitgangspunten
 rede en universalisme
o nadruk op: de natuur en het bijzondere - oorspronkelijk en zuiver
 Het humanisme zoekt de gulden middenweg

9. HV-Midden-Holland
9
De harmonieuze menselijke ontplooiing
Matthew Arnold (+1820-1890) - Canon doorkijk
 schoolinspecteur in Victoriaans Engeland
Essay: Cultuur en anarchie (+1870)
 doel van het onderwijs
o de harmonieuze ontplooiing van de menselijke natuur
o de mens is nooit af - levenslang bezig zichzelf te verwezenlijken
 alle facetten van het menselijke potentieel ontwikkelen
o intellectueel: opleiding, zelfstudie, kennis van cultuur
o én sociaal: vriendschap, liefde en een actieve rol in de maatschappij
 verwijst naar de Griekse opvoeding - paideia
o Socrates: moreel gedrag hangt samen met kennis en vorming
 verdeelt de maatschappij in drie klassen
o aristocratie: in hun rijkdom vooral gericht op de buitenkant
o middenklasse: gericht op technische snufjes, najagen van status en pleziertjes
o volk: sommigen ontworstelen armoede - anderen niet  anarchie
 Enkelingen vormen tezamen een intellectuele en culturele elite
 PdW: 1864 –Eerste Internationale (socialisten, communisten, anarchisten)
 verheffing van het volk

10. HV-Midden-Holland
10
Heel de mens
Humanistische psychologie (midden 20e
eeuw) - Canon venster
Een alternatief voor
 de psychoanalyse
o het onbewuste als de bepalende factor in het doen en laten
 het behaviorisme
o de bestudering van zichtbaar gedrag
Erich Fromm (+1900-1980)
 pleit voor actieve levenskunst
o tegen de onverschilligheid van de mens tegenover zichzelf
 het kapitalistisch systeem maakt de mens tot consument
o kan zich verheffen boven het passieve en toevallige bestaan
 geestelijke gezondheid
o als de mens zich ontwikkelt tot volle rijpheid
o door te scheppen komt de mens in het gebied van vrijheid en zin
 heel de mens
o creatief, groeiend, betekenisgevend, waarderend
 De mens kan vrij en verantwoordelijk in het leven staan
 zelfontplooiing

11. HV-Midden-Holland
11
Zelfontplooiing
De behoeftepiramide van Maslov
Abraham Maslov (+1910-1970)
 eerst de lagere behoefte daarna volgt het streven naar de hogere behoefte
Kritieken
 rangorde: ja maar behoeften kunnen zich tegelijkertijd voordoen

12. HV-Midden-Holland
12
De rode draad vanuit de Klassieke Oudheid
Paideia – opvoeding tot volledig mens
(5e
-4e
eeuw v.Chr.) - Canon venster
Griekse opvoeding vóór 500 v.Chr.
 sport, muziek en toneel
o karaktervorming door trainen van vaardigheden
 verhalen over de mens en zijn noodlot
o tragedies, komedies, mythen en sagen
Het democratiseren van kennis
 de opkomst van Athene als stadstaat (5e
eeuw voor Chr. )
o behoefte aan informatie en kennis op allerlei gebied
 wiskunde, geneeskunde, geografie, geschiedenis en architectuur
 democratie
o ook minder bevoorrechte bevolkingsgroepen  welsprekendheid - sofisten
 karaktervorming door ontwikkelen van kennis én beschaving
o Socrates: wat is het waardevolste deeltje van jezelf ?
 nog belangrijker dan de zorg voor je lichaam, je bezittingen, je beroep ?
 Een breed beschaving- en vormingsideaal
 de persoonlijke ontwikkeling - ken uzelf

13. HV-Midden-Holland
13
Het maatschappelijk element komt erbij
Humanitas - medemenselijkheid - Canon venster
 het opvoedingsideaal van de Romeinse redenaar Cicero (+100-40 V.Chr.)
Medemenselijk Cicero
 gevoeligheid voor mensen die er minder aan toe zijn
o vanuit besef wat mensen als mensheid verbindt
o mild, vrijgevig, uit op verzoenen
 en daar ook naar handelen
Beschaafd
 plezierige omgang met anderen
o toegankelijkheid, talent voor sociale contacten
o verfijnde humor, tact
Humaniora
 vorming van het verstand met een brede literaire en culturele scholing
o taal en literatuur, geschiedenis, (praktische) wijsbegeerte, recht, ethiek
o beoefenen van de vrije kunsten geeft levenslang plezier
 Persoonlijke ontwikkeling plus maatschappelijk handelen
 dé filosoof van de Renaissance

14. HV-Midden-Holland
14
Het hedendaags humanisme
Eigentijds Humanisme – HV-basisdocument (2010)
 persoonlijke ontplooiing in het HV-humanisme
1) Gaat uit van de waardigheid van mensen
 humanisme vindt inspiratie in menselijke vermogens
o humanisten streven naar menselijke ontplooiing
 maatschappelijk en persoonlijk
o mensen hebben het vermogen om het leven
in vrijheid vorm te geven
2) Een politiek-moreel streven
 humanisten willen de menselijke waardigheid bevorderen
o een humane samenleving geeft iedereen een eerlijke kans op een goed leven
3) Een streven naar een goed persoonlijk leven
 humanisten hechten belang aan bewust vormgeven en invullen van het eigen leven
o humanisten streven naar een veelzijdige, evenwichtige ontplooiing
o met vorming (Bildung) een ‘hogere menselijkheid’ ontwikkelen
 Persoonlijke ontplooiing én samen leven

15. HV-Midden-Holland
15
Het hedendaags humanisme
Eigentijds Humanisme – HV-basisdocument (2010)
 persoonlijke ontplooiing in het HV-humanisme
1) Gaat uit van de waardigheid van mensen
 humanisme vindt inspiratie in menselijke vermogens
o mensen hebben het vermogen om het leven
in vrijheid vorm te geven
 humanisten streven naar menselijke ontplooiing
 maatschappelijk en persoonlijk
2) Een politiek-moreel streven
 humanisten willen de menselijke waardigheid bevorderen
o een humane samenleving geeft iedereen een eerlijke kans op een goed leven
 humanisten streven naar de grootst mogelijke vrijheid voor ieder individu
 met verantwoordelijkheid
3) Een streven naar een goed persoonlijk leven
 humanisten hechten belang aan bewust vormgeven en invullen van het eigen leven
o met vorming (Bildung) een ‘hogere menselijkheid’ ontwikkelen
 humanisten streven naar een veelzijdige, evenwichtige ontplooiing
 Persoonlijke ontplooiing én samen leven

16. HV-Midden-Holland
16
Drie eigentijdse visies op persoonlijke ontplooiing
Peter Bieri (1944)
 auteur van: Nachttrein naar Lissabon (2004)
 Lezing: Hoe willen wij leven ? (2011)
Wat zou een autonoom leven zijn ?
1. sommigen: extern onafhankelijk van anderen zijn
o leven zoals je het zelf wilt
2. anderen: innerlijk zelfstandig zijn
o zelf invloed uitoefenen op je innerlijke wereld, denken, willen
 MAAR: de praktijk is anders
o door anderen geloof, voel, wil ik dingen
o hoe kan er dan van zelfbeschikking sprake zijn ?
Neem innerlijke afstand
 hoe zijn mijn gedachten, gevoelens, wat ik wil ontstaan ?
o ben ik tevreden met hoe ik tegen de dingen aankijk ?
 het gaat om het verschil tussen
o of: je bent je eigen auteur - je eigen denken, voelen, willen
o of: je speelt je rol op het schouwtoneel - het leven overkomt je
 Reflectie – kenmerk van de mens

17. HV-Midden-Holland
17
De hulp van literatuur
Literatuur als machtige bondgenoot
Vergroot het voorstellingsvermogen
 literatuur biedt ervaring:
hoe verschillend mensen levens kunnen zijn
o hoe levens mogelijk lopen
o mogelijke relaties tussen mensen
o ontwikkeling, slagen en falen van personen
o begrip voor leven in die specifieke situatie
 geen automatisme
o werkt voor wie opzoek is naar wat belangrijk is
Reflectie biedt zelfbegrip
 wat is voor jezelf belangrijk
o vergroot de eigen speelruimte
 behoedt voor arrogantie
o het vreemde kennen en herkennen
o er bestaan altijd alternatieven
 Dilemma’s helpen innerlijk positie te bepalen
 literatuur als belangrijk hulpmiddel

18. HV-Midden-Holland
18
Even tussendoor
Mensen kunnen niet zonder verhalen
Filosofie magazine
van dit weekend
december 2016
 de tijd van de grote verhalen is voorbij
 maar mensen denken in verhalen

19. HV-Midden-Holland
19
De tweede eigentijdse visie
Joep Dohmen (1944) - Canon doorkijk
 dé Nederlandse filosoof van de humanistische levenskunst
Tegen de onverschilligheid
- pleidooi voor een moderne levenskunst (Ambo 2007)
De mythe van de autonomie
 de norm is: zelfredzaamheid
o óók bij twijfels, angsten, onzekerheden
De moderne liberale tijdgeest
 streeft naar niet-afhankelijkheid en niet-kwetsbaarheid
o autonomie als recht op zelfbeschikking
 veronderstelling
o de mens kan vanzelf verschil maken tussen goed en kwaad
Twee aspecten van vrijheid
 negatieve vrijheid = niet-inmenging
 positieve vrijheid = HOE invulling geven aan vrijheid
 Vrijheid moet je leren
 Socrateslezing november 2016: Bildung in 9 stappen

20. HV-Midden-Holland
20
Levenskunst bij Joep Dohmen
Brief aan een middelmatige man
Pleidooi voor een nieuwe publieke moraal (Ambo 2010)
Verhalen over levensstijlen
 op veel plekken in de samenleving grote behoefte aan
o hoe kan ik leven - in een eigen levensstijl ?
o in een niet-traditionele samenleving is
 keuze vrijheid = keuze noodzakelijkheid
De nieuwe publieke moraal
 doe aan zelfzorg !
aangepast aan het individualisme van deze tijd
o sociale zelfontplooiing
 in een sociale en maatschappelijke context
 levenskunst
o zelfkennis
o experimenteer met wat je wilt
o zoek naar je eigen waarden kaders
 Bezorg jezelf een eigen levensstijl door zelfzorg
 wees trouw aan jezelf én betrokken op de ander

21. HV-Midden-Holland
21
De derde eigentijdse filosoof
Martha Nussbaum (1947) Canon doorkijk
Twee kwaliteiten van Nussbaum
1. als politiek denker internationaal erkend
2. in de praktijk bezig sociale rechtvaardigheid
o met internationale uitwisselingprogramma’s
o wereldburgerschap als nieuwe moraal
o recht op eigen levensovertuiging én respect voor die van anderen
Begonnen met tragedies en reflectie
 de Griekse tragedies
o diepte van tegenstrijdige emoties
o menselijke strevingen en risico’s
 filosofie = reflexief omgaan met menselijke ambities en conflicten
In dienst van de Verenigde Naties
 Wat te verstaan onder goede internationale menselijke ontwikkeling ?
X Bruto Nationaal Product te smalle -economische- standaard
 Capability Approach de capaciteit in aanleg benadering
 Een andere benadering van persoonlijke ontplooiing

22. HV-Midden-Holland
22
De capaciteiten in aanleg benadering
Haar uitgangspunten
Drie kernideeën
1) elk mens wordt geboren als een kwetsbaar wezen
o zit vol mogelijkheden en talenten
o moet deze zelf tot ontwikkeling kunnen brengen
2) anderen zijn daarbij onmisbaar
o zonder zorg, vriendschap, liefde kan geen mens tot leven komen
o anderen beïnvloeden het al dan niet lukken van de ontwikkeling
3) een goede samenleving
o stelt elk van haar leden in de gelegenheid om zijn capaciteiten te ontplooien
o schept daarvoor de materiële, juridische, politieke en culturele voorwaarden
Vrijheid is de basis
 ontplooiing kan alleen slagen
o als mensen zelf kunnen kiezen hoe hun capaciteiten vorm te geven
o ruimte voor een grote variëteit aan levenskeuzen en levensstijlen
 Een humane samenleving is pluriform in levensstijlen

23. HV-Midden-Holland
23
Voorwaarden voor persoonlijke ontplooiing
Hoe kom je tot een volwaardig menselijke bestaan ?
Fundamentele mogelijkheden
 dat je in staat bent
o om tot leven te komen en te behouden
o om lijfelijk gezond en veilig leven te leiden
o om je intellectueel, affectief en creatief te ontwikkelen
o om eigen afwegingen te leren maken over wat goed is en niet goed
o om relaties aan te gaan en bij de vormgeving daarvan zelf betrokken wordt
o om mee te beslissen over de inrichting van
de eigen politieke, sociale en ecologische leefomgeving
Toepassingen
 Nussbaum werkt het uit op het gebied van
o onderwijs
o het recht van vrouwen
 een universele waarde: de mogelijkheid tot persoonlijke ontplooiing
 De focus verandert
 van de blik op het individu: vrije wil - autonomie
 naar oog voor de maatschappelijke voorwaarden

24. HV-Midden-Holland
24
Een uitwerkingen door Nussbaum
Niet voor de winst
Waarom de democratie geesteswetenschappen nodig heeft (Ambo, 2011)
Crisis in het onderwijs
 niet-exacte vakken en de geesteswetenschappen
worden wegbezuinigd
o voorkeur voor nuttige vaardigheden voor het maken van winst
Niet-exacte vakken, literatuur, kunsten
 leren je specifieke vaardigheden
a) kritisch denken
o gebruik maken van logisch denken en verbeeldingskracht
b) besef van de complexiteit van de wereld
o plaatselijke loyaliteit kunnen overstijgen
c) empathisch begrip
o je inleven in de omstandigheden van een ander persoon
 Deze vaardigheden zijn van doorslaggevend belang
 voor het levend en alert houden van democratieën

25. HV-Midden-Holland
25
Het belang van argumentatie
Het socratisch ideaal staat onder hoge druk
Kritisch denken en socratisch argumenteren
 is noodzakelijke voor het bestaan van een democratie
o niet automatisch schikken naar traditie en autoriteit
Socratisch onderzoek
 Socrates hield de burgers een spiegel voor
liet hen het van belang van zelfonderzoek zien
o heb ik een juiste begrip van
 de doelstellingen waarnaar ik streef
 heb ik oog voor de argumenten die de leiders hanteren
 weeg ik de argumenten kritisch
Dat socratisch onderzoek
 staat niet garant voor goede doelstellingen
o wel dat doelstellingen in hun onderlinge samenhang worden bekeken
 Mensen die niet aan zelfonderzoek doen
 behandelen elkaar vaak respectloos
 zijn vaak gemakkelijk door volksmenners te beïnvloeden

26. HV-Midden-Holland
26
De hamvraag-1
Persoonlijke ontplooiing
 héél de mens gaat verder dan nuttige vaardigheden
Een rode draad in het humanisme
 vanaf Klassieke Oudheid ken uzelf !
 tot Eigentijds Humanisme veelzijdige, evenwichtige ontplooiing
o humanisten streven maatschappelijk en persoonlijk naar menselijke ontplooiing
 Peter Bieri: de auteur zijn van je eigen denken, voelen, willen
 Joep Dohmen: positieve vrijheid
 Martha Nussbaum: kansen geven en benutten
 de vrije wil wordt actieve zorg voor jezelf
Wat betekent voor jou je eigen ‘persoonlijke ontplooiing’ ?
Literatuur is een machtige bondgenoot
 Peter Bieri reflectie is een kenmerk van de mens
o literatuur biedt ervaring hoe verschillend mensen levens kunnen zijn
 Martha Nussbaum de complexiteit van de wereld
o literatuur leert je inleven in de omstandigheden van een ander persoon
Kan literatuur die functie hebben ?

27. HV-Midden-Holland
27
De hamvraag-2
Het streven naar persoonlijke ontplooiing is universeel
 Eigentijds Humanisme humanisten streven naar menselijke ontplooiing
 Matthew Arnold voorop loopt een culturele elite
 Ericht Fromm de heersende onverschilligheid tegenover zichzelf
 Peter Bieri werkt voor wie opzoek is naar wat belangrijk is
 Joep Dohmen vrijheid moet je leren
 Martha Nussbaum mensen die niet aan zelfonderzoek doen
Is dat streven dan wel zo universeel ?
Humaniora in het onderwijs leidt tot menselijkheid
 Wilhelm von Humboldt onderwijs heeft menselijkheid als doel – gymnasium
 Joep Dohmen Bildung in het onderwijs
 Martha Nussbaum nodig voor het ontwikkelen van empathisch vermogen
Maar: de succesvolle nieuwe rijken slagen in het leven zonder cultuur

28. HV-Midden-Holland
28
Tot slot
Dank voor uw komst
en uw inbreng
volgende Humanistische Canon
dinsdag 7 februari 2017
voorlopig thema
Aristoteles: de staat en het individu
pdw/december 2016