This is a presentation about one of the great Poets of Urdu Language & Literature, Iqbal which encircles his collected works and gives an overall outline of his worthy multidimentional work

1. ‫اقبال‬ِ‫ر‬‫افکا‬
(‫خذ‬ٔ‫ا‬‫م‬:‫اقبال‬ ِ‫خطبات‬‫و‬ ‫شعریات‬)

2. ‫ک‬ ‫اقبال‬‫ے‬‫افکار‬‫۔‬‫مختلف‬
‫ج‬‫ہ‬‫ات‬
‫اساسی‬ِ‫ر‬‫فک‬:‫نبوی‬ ِ‫عشق‬‫ﷺ‬
‫لسف‬‫ف‬‫ہ‬‫ب‬ ‫و‬ ‫خودی‬ ٔٔ‫ے‬‫خودی‬
‫تعلیم‬ِ‫ر‬ّ‫تصو‬
‫افکار‬‫سیاسی‬

3. ‫ال‬ِ‫ر‬‫تصو‬‫ہ‬‫تشکیل‬ ‫نو‬ ‫کی‬ ‫یات‬
‫قومی‬‫ی‬ّ‫ل‬‫م‬ ‫و‬‫من‬‫ہ‬‫اج‬
‫و‬ ‫شعر‬ِ‫ر‬‫تصو‬‫فن‬

4. ‫اساسی‬ِ‫ر‬‫فک‬:‫نبوی‬ ِ‫عشق‬‫ﷺ‬
؎‫گل‬ ِ‫مشت‬ ‫از‬‫کن‬ ‫پیدا‬ ‫کیمیا‬‫ے‬
‫بوس‬‫ہ‬‫کامل‬ ِ‫استان‬ ٓ‫بر‬ ‫زن‬‫ے‬
‫شود‬ ‫می‬ ‫توانا‬ ‫او‬ ِ‫زعشق‬ ‫دل‬
‫خاک‬‫ہ‬‫شود‬ ‫می‬ ‫ا‬ّ‫ثری‬ ِ‫ش‬‫دو‬ ‫م‬
‫ست‬ ‫مصطفی‬ ِ‫م‬‫ا‬‫مق‬ ‫مسلم‬ ِ‫ل‬‫د‬ ‫در‬
‫بروئ‬ٓ‫ا‬‫ے‬‫ست‬ ‫مصطفی‬ ِ‫م‬‫نا‬ ‫ز‬ ‫ما‬
؎‫ہ‬‫ک‬ ‫ر‬‫ہ‬‫م‬ ِ‫ر‬‫تسخی‬‫ہ‬‫کند‬ ‫پروین‬ ‫و‬
‫کند‬ ‫ئین‬ٓ‫ا‬ ٔ‫زنجیری‬ ‫را‬ ‫خویش‬
‫شکو‬‫ہ‬‫شد‬ ‫ئین‬ٓ‫ا‬ ٔ‫سختی‬ ِ‫ج‬‫سن‬
‫شد‬ ‫بیرون‬ ‫مصطفی‬ ِ‫ازحدود‬

5. ‫احمد‬‫حسین‬
؎‫عجم‬‫ہ‬‫ورن‬ ‫دین‬ ِ‫ز‬‫رمو‬ ‫نداند‬ ‫نوز‬‫ہ‬
‫چ‬‫این‬‫احمد‬‫حسین‬ ‫دیوبند‬ ‫ز‬‫ہ‬‫ست‬ ‫بوالعجبی‬
‫ک‬ ‫منبر‬ ِ‫ر‬‫س‬ ‫بر‬ ‫سرود‬‫ہ‬‫است‬‫وطن‬ ‫از‬‫ت‬ّ‫ل‬‫م‬
‫چ‬‫ہ‬‫ست‬ ‫عربی‬ ِ‫محمد‬ ِ‫م‬‫ا‬‫مق‬ ‫ز‬ ‫خبر‬‫بی‬
‫ب‬‫ہ‬‫ک‬ ‫را‬ ‫خویش‬‫برسان‬ ‫مصطفی‬‫ہ‬‫دین‬‫ہ‬‫م‬‫ہ‬‫اوست‬
‫ب‬ ‫اگر‬‫ہ‬‫بول‬ ‫تمام‬ ، ‫نرسیدی‬ ‫و‬ُ‫ا‬‫ہ‬‫ست‬ ‫بی‬

6. ‫لسف‬‫ف‬‫ہ‬‫ب‬ ‫و‬ ‫خودی‬ ٔٔ‫ے‬
‫خودی‬
؎‫نقط‬‫ہ‬‫نور‬ ٔٔ‫ے‬‫ک‬‫ہ‬‫ست‬ ‫خودی‬‫و‬ُ‫ا‬ِ‫م‬‫نا‬
‫ست‬ ‫زندگی‬ِ‫ر‬‫ا‬‫ر‬‫ش‬ ‫ما‬ ِ‫خاک‬ِ‫ر‬‫زی‬
‫پائند‬ ‫شود‬ ‫می‬ ‫محبت‬ ‫از‬‫ہ‬‫زند‬ ‫تر‬‫ہ‬، ‫تر‬
‫سوزند‬‫ہ‬‫تابند‬ ، ‫تر‬‫ہ‬‫تر‬
‫ک‬ ‫باد‬ ‫واضح‬‫ہ‬’’‫خودی‬‘‘‫ک‬ ‫اقبال‬‫لفظ‬ ‫کا‬‫ے‬‫می‬ ‫پیغام‬‫ں‬‫تکبروغرورک‬‫ے‬‫ازی‬‫قبل‬‫ں‬‫ج‬ّ‫مرو‬
‫معنو‬‫ں‬‫می‬‫ں‬‫ن‬ ‫استعمال‬‫ہ‬‫ی‬‫ں‬‫ہ‬‫وا‬‫۔‬
‫ک‬ ‫اقبال‬‫ے‬‫نزدیک‬:
’’‫نام‬ ‫خودی‬‫ہے‬‫ک‬ ‫ات‬‫صف‬ ‫و‬ ‫ذات‬ ‫اپنی‬ ،‫کا‬ ‫شناسی‬ ‫خود‬‫ے‬‫انائ‬‫اپنی‬ ،‫کا‬ ‫احساس‬‫و‬ ‫پاس‬‫ے‬
‫س‬ ‫جراحت‬‫و‬ ‫شکست‬ ‫کو‬ ‫ذات‬‫ے‬‫رک‬ ‫محفوظ‬‫ھ‬‫ن‬‫ے‬،‫کا‬‫ہ‬‫م‬‫ہ‬‫مظا‬ ،‫کا‬ ‫وتوانائی‬ ‫حرکت‬‫تن‬‫ہ‬ِ‫ر‬
‫س‬ ‫فطرت‬‫ے‬‫پیکار‬ ِ‫ر‬‫برس‬‫ہ‬‫ون‬‫ے‬‫کا‬ ‫وتاب‬ ‫تب‬ ‫کی‬‘‘‫۔‬
؎‫کیا‬ ‫خودی‬‫ہے‬‫حیات‬ ِ‫درون‬ ِ‫ز‬‫را‬ ،
‫کیا‬ ‫خودی‬‫ہے‬‫کائنات‬ ٔ‫بیداری‬ ،
‫ک‬ ‫اس‬‫ازل‬‫ے‬‫پیچ‬‫ھے‬‫سامن‬ ‫ابد‬ ،‫ے‬
‫ن‬‫ہ‬‫ک‬ ‫اس‬‫حد‬‫ے‬‫پیچ‬‫ھے‬‫ن‬ ،‫ہ‬‫سامن‬ ‫حد‬‫ے‬
‫تر‬ ‫نشیمن‬ ‫کا‬ ‫خودی‬‫ے‬‫می‬ ‫دل‬‫ں‬‫ہے‬
‫نک‬ٓ‫ا‬ ‫طرح‬ ‫جس‬‫لک‬‫ف‬‫ھ‬‫ک‬‫ے‬‫می‬ ‫تل‬‫ں‬‫ہے‬

7. ‫اقبال‬ ‫عالمہ‬‫انحصار‬ ‫کا‬ ‫کامیابیوں‬ ‫تر‬ ‫تمام‬ ‫کی‬ ‫انسان‬ ‫مطابق‬ ‫کے‬ ؓ’’‫و‬ ‫تربیت‬ ‫کی‬ ‫خودی‬
‫پرورش‬‘‘‫ممکن‬ ‫یابی‬ ‫فتح‬ ‫سبب‬ ‫کے‬ ‫ہی‬ ‫خودشناسی‬ ‫خوئے‬ ‫یافتہ‬ ‫تربیت‬ ‫اسی‬ ‫اور‬ ‫ہے‬ ‫پر‬
‫جنگ‬ ‫کی‬ ‫باطل‬ ‫و‬ ‫حق‬ ‫خواہ‬ ،‫ہے‬ ‫کرتی‬‫حیات۔۔‬ ِ‫کارزار‬ ‫یا‬ ‫ہو‬
‫موقوف‬ ‫ہے‬ ‫پہ‬ ‫تربیت‬ ‫و‬ ‫پرورش‬ ‫کی‬ ‫خودی‬ ؎
‫سوز‬ ‫ہمہ‬ ِ‫ٓتش‬‫ا‬ ‫ہو‬ ‫پیدا‬ ‫میں‬ ‫خاک‬ ِ‫ت‬‫مش‬ ‫کہ‬
‫میں۔۔۔‬ ‫زمانے‬ ‫ہر‬ ‫کہ‬ ‫کلیمی‬ ِ‫سر‬ ‫ہے‬ ‫یہی‬
‫روز‬ ‫و‬ ‫شب‬ ٔ ‫شبانی‬ ‫و‬ ‫شعیب‬ ‫و‬ ‫دشت‬ ‫ہوائے‬
‫شہنشاہی‬ ‫میں‬ ‫فقر‬ ‫ہے‬ ‫تو‬ ‫زندہ‬ ‫ہے‬ ‫خودی‬ ؎
‫فقیر‬ ‫شکوہ‬ ‫کم‬ ‫سے‬ ‫طغرل‬ ‫و‬ ‫سنجر‬ ‫ہے‬ ‫نہیں‬
‫نایاب‬ ‫بیکراں‬ ‫دریائے‬ ‫تو‬ ‫زندہ‬ ‫ہو‬ ‫خودی‬
‫حریر‬ ‫و‬ ‫پرنیان‬ ، ‫کہسار‬ ‫تو‬ ‫زندہ‬ ‫ہو‬ ‫خودی‬
‫بیدار‬ ‫گئی‬ ‫ہو‬ ‫خودی‬ ‫کی‬ ‫بیں‬ ‫خود‬ ٔ‫ہ‬‫بند‬ ‫جس‬ ؎
‫اق‬‫بر‬ ‫و‬ ‫ندہ‬‫بر‬ ‫ہے‬ ‫مانند‬ ‫کی‬ ‫شمشیر‬!!!
،، ‫نمودار‬ ‫ہے‬ ‫ہوتی‬ ‫پہ‬ ‫شوق‬ ِ‫ہ‬‫نگ‬ ‫کی‬ ‫اس‬
‫اشراق‬ ِ‫ت‬‫قو‬ ‫جو‬ ‫ہے‬ ‫پوشیدہ‬ ‫میں‬ ‫ہ‬‫ذر‬ ‫ہر‬
‫جدائی‬ ‫سے‬ ‫مرکز‬ ‫ہے‬ ‫موت‬ ‫لیے‬ ‫کے‬ ‫قوموں‬ ؎
‫خدائی‬ ،‫ہے‬ ‫کیا‬ ‫خودی‬ ‫تو‬ ‫مرکز‬ ِ‫ب‬‫صاح‬ ‫ہو‬

8. ‫ری‬ َ‫صو‬ ‫اور‬ ‫مماثلت‬ ‫سطحی‬ ‫نے‬ ‫نگاہوں‬ ‫کم‬ ‫چند‬ ‫کو‬ ‫خودی‬ ٔ‫فلسفہ‬ ‫اس‬ ‫موجود‬ ‫ہاں‬ ‫کے‬ ‫اقبال‬
‫نے‬ ‫بعضوں‬ ‫کی۔‬ ‫کوشش‬ ‫کی‬ ‫دینے‬ ‫قرار‬ ‫بھی‬ ‫مدہ‬ٓ‫ا‬‫در‬ ‫سے‬ ‫مغرب‬ ‫باعث‬ ‫کے‬ ‫تشابہ‬‫برنارڈ‬
‫کے‬ ٔ‫ا‬‫ش‬’’‫مین‬ ‫پر‬ُ‫س‬‘‘‫اسے‬ ‫نے‬ ‫بعضوں‬ ‫تو‬ ‫کی‬ ‫سعی‬ ‫کی‬ ‫مالنے‬ ‫ڈانڈے‬ ‫کے‬ ‫اس‬ ‫سے‬
‫کے‬ ‫نٹشے‬ ‫فریڈرک‬’’‫البشر‬ ‫مافوق‬‘‘‫تجز‬ ‫یہ‬ ‫کہ‬ ‫ہے‬ ‫یہ‬ ‫حقیقت‬ ‫لیکن‬ ‫بتالیا۔‬ ‫محض‬ ِ ‫اخذ‬ ‫سے‬‫یہ‬
‫ہے۔‬ ‫شاخسانہ‬ ‫کا‬ ‫بینی‬ ‫کم‬ ‫و‬ ‫شعاری‬ ‫عجلت‬ ‫محض‬
‫پر‬ ‫منہاج‬ ‫دینی‬ ‫بالخصوص‬ ‫اور‬ ‫مشرقی‬ ‫بالعموم‬ ، ‫پج‬ُ‫ا‬ ‫فکری‬ ‫تر‬ ‫تمام‬ ‫کی‬ ‫اقبال‬ ،‫الواقع‬ ‫فی‬
‫میں‬ ‫ضمن‬ ‫اس‬ ‫ہے۔‬ ‫استوارہوئی‬’’‫خودی‬ ِ‫اسرار‬‘‘‫غور‬ ‫پر‬ ‫اس‬ ‫اور‬ ‫پڑھنے‬ ‫باالستعیاب‬ ‫کو‬
‫جو‬ ‫مفکر‬ ‫وہ‬ ،‫بھال‬ ‫ہے۔‬ ‫ضرورت‬ ‫کی‬ ‫کرنے‬‫چین‬ ‫خوشہ‬ ‫کا‬ ‫عربی‬ ِ‫ابن‬ ‫الدین‬ ‫محی‬ ‫اکبر‬ ِ‫شیخ‬
‫ہے‬ ‫رکھتا‬ ‫مطالعہ‬ ِ‫زیر‬ ‫کو‬ ‫ہ‬‫مکی‬ ِ‫ت‬‫فتوحا‬ ‫اور‬ ‫الحکم‬ ‫فصوص‬ ‫کی‬ ‫ان‬ ،‫ہے‬‫پر‬ ‫موضوع‬ ‫اس‬ ‫۔‬
‫کہ‬ ‫ہے‬ ‫سنجیدہ‬‫کے‬ ‫عربی‬ ِ‫ابن‬’’‫مکان‬ ‫و‬ ‫زمان‬ ِ‫ر‬‫تصو‬‘‘‫عمل‬ ‫کے‬ ‫فکر‬ ‫و‬ ‫غور‬ ‫مسلسل‬ ‫پر‬
‫مہر‬ ‫پیر‬ ‫سید‬ ‫صوفی‬ ‫القدر‬ ‫جلیل‬ ‫ایک‬ ‫کے‬ ‫عہد‬ ‫اپنے‬ ‫لیے‬ ‫کے‬ ‫تفہیم‬ ‫سے‬ ‫صراحت‬ ‫مزید‬ ‫میں‬
‫ہے‬ ‫کرتا‬ ‫استفسار‬ ‫سےباقاعدہ‬ ‫شاہ‬ ‫علی‬ ‫مہر‬ ‫پیر‬‫پر‬ ‫مغرب‬ ِ‫ب‬‫تہذی‬ ‫اور‬ ‫جدید‬ ِ‫پرفکر‬ ‫ہرقدم‬ ‫۔‬
‫بنیاداسی‬ ‫کی‬ ‫نظام‬ ‫فکری‬ ‫اپنے‬ ‫کہ‬ ‫ہے‬ ‫ممکن‬ ‫کیونکر‬ ‫بھال‬ ، ‫واال‬ ‫اٹھانے‬ ‫اعتراض‬ ٔ‫نکتہ‬
‫رکھے؟‬ ‫پر‬ ‫خام‬ ِ‫ت‬‫خش‬ ‫کی‬ ‫ناقص‬ ِ‫ہ‬‫کارگا‬
‫کا‬ ‫اقبال‬’’‫من‬ ٔ‫مو‬ ِ‫د‬‫مر‬‘‘‫کہ‬ ‫درجہ‬ ‫بایں‬ ‫اور‬ ‫ہے‬ ‫ہوتا‬ ‫حامل‬ ‫کا‬ ‫اوصاف‬ ‫کے‬ ٔٔٔ‫ا‬‫استغن‬ ‫فقرو‬:
؎
‫و‬ ‫سلطان‬ ، ‫او‬ ِ‫فتراک‬ ٔ‫بستہ‬ ‫شعیر‬ ِ‫نان‬ ‫با‬ ‫گیر‬ ‫خیبر‬ ‫فقر‬
‫میر‬
‫بر‬ ‫زند‬ ‫خوں‬ ‫شب‬ ‫وبیاں‬ّ‫کر‬ ‫بر‬ ‫فقر‬
‫زند‬ ‫خوں‬ ‫شب‬ ‫جہاں‬ ِ‫نوامیس‬
’’‫خودی‬ ِ‫اسرار‬‘‘‫پر‬ ‫طور‬ ‫کے‬ ‫تتمہ‬ ‫کے‬ ‫خودی‬ ٔ‫فلسفہ‬ ‫نے‬ ‫اقبال‬ ‫بعد‬ ‫برس‬ ‫تین‬ ‫کے‬’’‫بے‬ ِ‫رموز‬
‫خودی‬‘‘‫حوالہ‬ ‫کے‬ ‫فرد‬ ‫اور‬ ‫جانب‬ ‫کی‬ ‫سطح‬ ‫اجتماعی‬ ‫سے‬ ‫سطح‬ ‫انفرادی‬ ‫یہاں‬ ‫کی۔‬ ‫شائع‬

9. ‫تعلیم‬ ِ‫ر‬ّ‫تصو‬
‫ن‬ ‫اقبال‬‫ے‬‫درسگا‬ ‫مشرقی‬‫ہ‬‫و‬‫ں‬‫ک‬ ‫ان‬‫اور‬‫ے‬‫سات‬‫ھ‬‫سات‬‫ھ‬‫ب‬ ‫پر‬ ‫تعلیم‬ ِ‫م‬‫نظا‬ ‫مغربی‬ ‫جدید‬‫ھ‬‫ی‬
‫ب‬‫ے‬‫اظ‬‫کا‬ ‫اطمینانی‬‫ہ‬‫کیا‬ ‫ار‬‫۔‬‫ک‬ ‫ان‬‫ے‬‫شاکی‬‫ہ‬‫ون‬‫ے‬‫وج‬ ‫بنیادی‬ ‫کی‬‫ہ‬‫می‬ ‫نظام‬ ‫تعلیمی‬‫ں‬‫بچ‬‫و‬‫ں‬
‫کی‬’’‫کردارسازی‬‘‘‫ن‬ ‫کا‬‫ہ‬‫ہ‬‫ونا‬‫ہے۔‬‫و‬‫ہ‬‫طلب‬‫ہ‬‫ک‬‫ے‬‫ہ‬‫ا‬‫ں‬‫س‬ ‫عمل‬ ِ‫ش‬‫جو‬‫ے‬‫مذ‬ ،‫محرومی‬‫ہ‬‫و‬ ‫ب‬
‫س‬ ‫اخالقیات‬‫ے‬‫س‬ ‫علمی‬ ِ‫عمق‬ ‫اور‬‫خیال‬ ِ‫جدت‬ ،‫دوری‬‫ے‬‫ت‬‫ہ‬‫مجنونان‬ ‫کی‬ ‫مغرب‬ ،‫دستی‬ ‫ی‬‫ہ‬ِ‫لید‬‫تق‬
‫ک‬ ‫عمل‬ ‫تدریس‬ ‫و‬ ‫تعلیم‬ ‫سبب‬ ‫کا‬ ‫محض‬‫ے‬‫جانت‬‫کو‬ ‫ائص‬‫نق‬‫ے‬‫ہ‬‫ی‬‫ں۔‬‫ک‬ ‫ان‬‫ے‬‫می‬ ‫خیال‬‫ں‬ِ‫ل‬‫تحصی‬
‫ی‬ ‫معیارومقصود‬ ‫کا‬ ‫علم‬‫ہ‬‫ہے‬‫ک‬‫ہ‬‫و‬‫ہ‬‫شعورحاصل‬ ‫حقیقی‬‫ہ‬‫ک‬ ‫زندگی‬ ‫جو‬‫و‬‫ے‬‫اورخودی‬‫تحفظ‬
‫بناسک‬ ‫یقینی‬ ‫کو‬ ‫تکمیل‬ ‫و‬ ‫پرداخت‬ ‫کی‬‫ے۔‬‫نگا‬ ِ‫وسعت‬ ‫اور‬‫نظر‬ ‫و‬ ‫لب‬‫ق‬ ٔ‫پاکی‬‫ہ‬‫ک‬‫ے‬‫س‬‫ات‬‫ھ‬
‫سات‬‫ھ‬‫کاالزم‬ ‫عمل‬ ‫تعلیمی‬ ‫اقبال‬‫کو‬ ‫تشکیل‬ ‫کرداری‬ ‫و‬ ‫شخصی‬‫ہ‬‫دیت‬ ‫قرار‬‫ے‬‫ہ‬‫ی‬‫ں۔‬
؎‫ا‬‫ٹھ‬‫می‬ ‫ا‬‫ں‬‫مدرس‬‫ہ‬‫ا‬‫خانق‬‫و‬‫ہ‬‫س‬‫ے‬‫ناک‬ ‫نم‬
‫ن‬‫ہ‬‫ن‬ ،‫زندگی‬‫ہ‬‫ن‬ ،‫محبت‬‫ہ‬‫ن‬ ،‫معرفت‬‫ہ‬‫نگا‬‫ہ‬
؎‫ن‬ ‫فطرت‬ ِ‫ض‬‫فی‬‫ے‬‫تج‬‫ھے‬‫دید‬‫ہ‬‫شا‬ ٔٔ‫ہ‬‫ی‬‫ں‬‫بخشا‬
‫می‬ ‫جس‬‫ں‬‫رک‬‫ھ‬‫دی‬‫ہے‬‫ن‬ ‫غالمی‬‫ے‬‫نگا‬‫ہ‬‫اش‬ّ‫خف‬ ِٔ
‫مدرس‬‫ے‬‫ن‬‫ے‬‫نک‬ٓ‫ا‬‫تری‬‫ھ‬‫و‬‫ں‬‫س‬‫ے‬ُ‫چ‬‫ھ‬‫کو‬ ‫جن‬‫پایا‬
‫کو‬ ِ‫خلوت‬‫ہ‬‫بیابا‬ ‫و‬‫ں‬‫می‬‫ں‬‫و‬‫ہ‬‫اسرار‬‫ہ‬‫ی‬‫ں‬‫اش‬‫ف‬
؎‫پاست‬ ِ‫ر‬‫زنجی‬ ‫خرد‬‫را‬ ‫حاضر‬ِ‫ر‬‫عص‬
‫ب‬ ِ‫جان‬‫ے‬‫ک‬ ‫تابی‬‫ہ‬‫کجاست‬ ، ‫دارم‬ ‫من‬
‫ب‬ ‫علم‬‫ے‬‫طاغوتیا‬ ‫از‬‫ست‬ ‫عشق‬‫ں‬

10. ‫افکار‬‫سیاسی‬
‫می‬ ‫رین‬ّ‫ک‬‫مف‬ ‫و‬ ٔ‫ا‬‫شعر‬‫ں‬‫عالم‬‫ہ‬‫ک‬ ‫اقبال‬‫ے‬‫عالو‬‫ہ‬‫شاید‬‫ہ‬‫نام‬ ‫ایسا‬‫کوئی‬ ‫ی‬‫ہ‬‫سیاسیات‬ ‫جو‬‫و‬(‫ب‬‫الخصوص‬
‫سیاست‬ ‫عملی‬)‫می‬‫ں‬‫ای‬‫ں‬‫درج‬‫ہ‬‫گ‬‫ہ‬‫رک‬ ‫دلچسپی‬ ‫ری‬‫ھ‬‫تا‬‫ہ‬‫کیونک‬ ،‫و‬‫ہ‬‫ا‬‫بیشتر‬‫ہ‬‫خارج‬‫فکر‬ ِ‫ل‬
‫ک‬‫ے‬‫بجائ‬‫ے‬‫متوج‬ ‫جانب‬‫کی‬ ‫داخل‬‫ہ‬‫ر‬‫ہ‬‫ت‬‫ے‬‫ہ‬‫ی‬‫ں۔‬‫اقبال‬ ‫لیکن‬’’‫برو‬ ‫خود‬‫از‬ ‫را‬ ‫حسن‬‫ں‬
‫جستن‬‘‘‫ک‬‫ے‬‫ن‬‫ہ‬‫ی‬‫ں‬‫بلک‬‫ہ‬’’‫ب‬ ‫را‬ ‫ذات‬‫ے‬‫پرد‬‫ہ‬‫دیدن‬‘‘‫ک‬‫ے‬‫ائل‬‫ق‬‫ہ‬‫ی‬‫ں۔‬‫بیتی‬
‫چنی‬‫با‬‫ں‬‫جنو‬ ِ‫ذوق‬‫ں‬‫گریبا‬ ِ‫س‬‫پا‬‫ں‬‫داشتم‬
‫جنو‬‫در‬‫ں‬ِ‫ر‬‫کا‬ ، ‫نرفتم‬ ‫خود‬‫از‬‫ہ‬‫دیوان‬ ‫ر‬‫ہ‬‫نیست‬
‫اپن‬‫اقبال‬‫ے‬‫می‬ ‫گردوپیش‬‫ں‬‫س‬ ‫زندگی‬ ‫جاری‬‫ے‬‫ب‬ ‫ذرا‬ ‫ایک‬‫ھ‬‫ن‬ ‫التعلق‬ ‫ی‬‫ہ‬‫ی‬‫ں‬‫ر‬‫ہے۔‬‫کی‬ ‫ان‬
‫ہ‬‫ک‬ ‫ستی‬‫ے‬‫ن‬‫ہ‬‫ا‬‫ں‬‫خانو‬‫ں‬‫می‬‫ں‬‫ہ‬‫میش‬‫ہ‬‫ر‬ ‫برپا‬ ‫تالطم‬ ‫ایک‬‫ہ‬‫و‬ ‫کاسبب‬ ‫اس‬‫اور‬ ، ‫ا‬‫ہ‬‫نظام‬ ‫سیاسی‬
‫ت‬‫ھ‬‫یافت‬ ‫ترقی‬ ‫جو‬‫ا‬‫ہ‬‫ماند‬ ‫پس‬ ‫و‬‫ہ‬‫ک‬ ‫غالم‬ ‫و‬ ‫ا‬‫ق‬ٓ‫ا‬ ،‫کمزور‬ ‫و‬ ‫طاقتور‬ ،‫ے‬‫کشم‬ ‫و‬ ‫کشاکش‬ ‫مابین‬‫کش‬
‫موجب‬ ‫کا‬‫ہے۔‬
؎‫جم‬‫ہ‬‫حکومت‬ِ‫ز‬‫طر‬ ‫اک‬‫وریت‬‫ہے‬‫ک‬‫ہ‬‫می‬ ‫جس‬‫ں‬
‫بندو‬‫ں‬‫کرت‬ ‫نا‬ِ‫گ‬ ‫کو‬‫ے‬‫ہ‬‫ی‬‫ں‬‫ن‬ ‫توال‬ ،‫ہ‬‫ی‬‫ں‬‫کرت‬‫ے‬!!
؎‫س‬ ‫خواب‬‫ے‬‫بیدار‬‫ہ‬‫وتا‬‫ہے‬‫اگر‬‫محکوم‬ ‫ذرا‬
‫پ‬‫ھ‬‫دیتی‬ ‫ال‬ُ‫س‬ ‫ر‬‫ہے‬‫حکمرا‬‫کو‬ ‫اس‬‫ں‬‫ساحری‬ ‫کی‬
‫ہے‬‫و‬‫ہ‬‫ک‬ ِ‫ز‬‫سا‬ ‫ی‬‫ہ‬‫جم‬‫کا‬ ‫مغرب‬ ،‫ن‬‫ہ‬‫نظام‬ ‫وری‬
‫ک‬ ‫جس‬‫ے‬‫پردو‬‫ں‬‫می‬‫ں‬‫ن‬‫ہ‬‫ی‬‫ں‬‫نوائ‬ ‫از‬‫غیر‬‫ے‬‫قیصری‬

11. ‫انداختی‬ ‫کہن‬ ِ‫دستور‬ ‫ز‬ ‫دل‬ ‫انداختی‬ ‫دیگری‬ ِ‫طرح‬ ‫کہ‬ ‫تو‬ ؎
‫استخواں‬ ‫شکستی‬ ‫را‬ ‫قیصریت‬ ‫جہاں‬ ‫اندر‬ ‫اسالمیاں‬ ‫چنیں‬ ‫ہم‬
‫بگیر‬ ‫ما‬ ِ‫ت‬‫سرگزش‬ ‫از‬ ‫عبرتی‬ ‫ضمیر‬ ‫در‬ ‫چراغی‬ ‫افروزی‬ ‫بر‬ ‫تا‬
‫نذیر‬ ‫ہم‬ ‫و‬ ‫بشیر‬ ‫ہم‬ ‫باشد‬ ‫نکہ‬ٓ‫ا‬ ‫پیر‬ ‫دنیائے‬ ‫ایں‬ ‫میخواہد‬ ‫تے‬ّ‫مل‬
(‫روسیہ‬ ‫اہل‬ ‫بجانب‬ ‫افغانی‬ ‫الدین‬ ‫جمال‬ ِ‫پیغام‬)
ِ‫ب‬‫صاح‬ ؎’’‫سرمایہ‬‘‘ِ‫پیغمبر‬ ‫ں‬ٓ‫ا‬ ‫یعنی‬ ‫خلیل‬ ِ‫ل‬‫نس‬ ‫از‬
‫جبرئیل‬ ‫بی‬
، ‫من‬ ٔ‫مو‬ ‫او‬ ِ‫ب‬‫قل‬ ‫است‬ ‫مضمر‬ ‫او‬ ِ‫ل‬‫باط‬ ‫در‬ ‫حق‬ ‫زانکہ‬
‫است‬ ‫کافر‬ ‫دماغش‬
‫پاک‬ ِ‫جان‬ ، ‫جویند‬ ‫شکم‬ ‫در‬ ‫را‬ ‫افالک‬ ‫اند‬ ‫کردہ‬ ‫گم‬ ‫غربیاں‬
‫را‬
‫دارد‬ ، ‫شکم‬ ِ‫ت‬‫مساوا‬ ‫بر‬ ‫شناس‬ ‫نا‬ ‫حق‬ ِ‫پیغمبر‬ ‫ں‬ٓ‫ا‬ ِ‫دین‬
‫اساس‬
‫ل‬ِ‫گ‬ ‫و‬ ‫ب‬ٓ‫ا‬ ‫در‬ ‫نہ‬ ،‫دل‬ ‫در‬ ، ‫او‬ ِ‫بیخ‬ ‫است‬ ‫دل‬ ‫اندر‬ ‫مقام‬ ‫را‬ ‫ت‬ ّ‫اخو‬ ‫تا‬
‫است‬
(‫ملوکیت‬ ‫و‬ ‫اشتراکیت‬)

12. ‫ال‬ِ‫ر‬‫تصو‬‫ہ‬‫نو‬ ‫کی‬ ‫یات‬‫تشک‬‫یل‬
،ً‫ال‬ّ‫او‬۱۹۳۰‫می‬‫ں‬۶‫شائع‬ ‫خطبات‬‫ہ‬‫وئ‬‫ے‬‫ازا‬ ،‫ں‬‫بعد‬۱۹۳۴‫می‬‫ں‬‫ساتوا‬‫ں‬‫خطب‬‫ہ‬‫ب‬‫ھ‬‫کیا‬ ‫شامل‬ ‫ی‬
‫گیا‬‫۔‬‫ساتو‬ ‫ان‬‫ں‬‫ک‬ ‫خطبات‬‫ے‬‫ذیل‬ ِ‫حسب‬‫موضوعات‬‫ہ‬‫ی‬‫ں‬:
‫وجدان‬ ‫و‬ ‫احوال‬‫روحانی‬ ‫اور‬‫علم‬
‫مذ‬‫ہ‬‫لسفیان‬‫ف‬ ‫کی‬ ‫وجدان‬ ‫بی‬‫ہ‬‫جانچ‬
‫مف‬ ‫اور‬‫تعالی‬ ‫باری‬ِ‫ر‬‫تصو‬‫ہ‬‫دعا‬ ِ‫م‬‫و‬
‫مسئل‬ ، ‫انسانی‬ ِ‫نفس‬‫ہ‬‫ا‬‫بق‬ ‫و‬ ‫اختیار‬
‫اصلی‬ ِ‫ح‬‫رو‬ ‫کی‬ ‫افت‬‫ثق‬ ‫اسالمی‬
‫می‬ ‫اسالم‬ ِ‫ح‬‫رو‬‫ں‬‫ک‬ّ‫تحر‬ ‫و‬ ‫حرکت‬ ِ‫ل‬‫اصو‬
‫امکان‬‫حقیقی‬‫کا‬ ‫وجدان‬ ‫روحانی‬

13. ‫ی‬ّ‫ل‬‫م‬ ‫و‬ ‫قومی‬‫من‬‫ہ‬‫اج‬
؎‫کیو‬‫ں‬ِ‫م‬‫طلس‬ ِ‫ر‬‫گرفتا‬‫ہ‬‫مقداری‬ ‫یچ‬‫ہے‬‫و‬ُ‫ت‬
‫دیک‬‫ھ‬‫پوشید‬ ‫تو‬‫ہ‬‫تج‬‫ھ‬‫می‬‫ں‬‫ا‬‫طوف‬ ِ‫شوکت‬‫ں‬‫ب‬‫ھ‬‫ی‬‫ہے‬
؎‫ن‬‫ہ‬‫ہ‬‫ا‬‫عرف‬ ‫و‬ ‫علم‬ ِ‫ل‬‫زوا‬ ‫نومیدی‬ ، ‫نومید‬ ‫و‬‫ں‬‫ہے‬
‫من‬ٔ‫مو‬ ِ‫مرد‬ ِ‫امید‬‫ہے‬‫ک‬ ‫خدا‬‫ے‬‫رازدانو‬‫ں‬‫می‬‫ں‬
؎‫دری‬ ‫رزم‬ ِ‫ش‬‫رو‬ ‫تا‬ ‫برفتد‬‫ں‬‫ک‬ ِ‫بزم‬‫ہ‬‫ن‬
‫ج‬ ِ‫دردمندان‬‫ہ‬‫ا‬‫ں‬‫انداخت‬‫نو‬ ِ‫ز‬‫طر‬ ،‫ہ‬‫اند‬
‫ازی‬‫من‬‫ں‬‫ک‬ ‫ندانم‬ ‫بیش‬‫ہ‬‫دزد‬ ‫کفن‬‫ے‬‫چند‬
‫ب‬‫ہ‬‫انجمن‬ ، ‫قبور‬ ِ‫م‬‫تقسی‬ ِ‫ر‬‫ے‬‫ساخت‬‫ہ‬‫اند‬‫۔۔‬
؎‫ت‬ٓ‫ا‬‫نظر‬‫ے‬‫ن‬‫ہ‬‫ی‬‫ں‬‫ب‬‫ے‬‫پرد‬‫ہ‬‫کو‬ ‫ان‬‫ائق‬‫حق‬
‫نک‬ٓ‫ا‬‫ھ‬‫کی‬ ‫جن‬‫ہ‬‫س‬ ‫لید‬‫وتق‬ ‫محکومی‬ ‫وئی‬‫ے‬‫کور‬
‫زند‬‫ہ‬‫سکتی‬ ‫کر‬‫ہے‬‫کیونکر‬ ‫کو‬ ‫عرب‬ ‫و‬ ‫ان‬‫ر‬‫ای‬
‫ی‬‫ہ‬‫ک‬ ‫ت‬ّ‫مدنی‬ ‫فرنگی‬‫ہ‬‫خود‬‫جو‬‫ہے‬‫گور‬ ِ‫لب‬

14. ’’‫ہے‬ ‫امر‬ ‫خطرناک‬ ‫ازحد‬ ‫استواری‬ ‫کی‬ ‫مرکز‬ ‫مغربی‬ ‫پر‬ ‫ہی‬ ‫دروازے‬ ‫کے‬ ‫مشرق‬‘‘‫۔‬(ِ‫د‬‫قائ‬
‫خط‬ ‫ایک‬ ‫نام‬ ‫کے‬ ‫اعظم‬)
’’‫برطانوی‬ ‫االصل‬ ‫فی‬ ،‫ہے‬ ‫حیلہ‬ ‫ایک‬ ‫محض‬ ‫قیام‬ ‫کا‬ ‫وطن‬ ‫قومی‬ ‫لیے‬ ‫کے‬ ‫یہود‬ ‫میں‬ ‫فلسطین‬
‫ک‬ ‫مستقر‬ ‫لیے‬ ‫کے‬ ‫ہونے‬ ‫اہل‬ ‫کا‬ ‫مداخلت‬ ‫مستقل‬ ‫میں‬ ‫ّسہ‬‫د‬‫مق‬ ِ‫ت‬‫مقاما‬ ‫کے‬ ‫مسلمانوں‬ ‫امپیریلزم‬‫ا‬
‫ہے‬ ‫متالشی‬‘‘‫۔‬(‫خطاب‬ ‫میں‬ ‫کانفرنس‬ ‫ایک‬ ‫پر‬ ‫فلسطین‬ ‫مسئلہ‬)
‫حق‬ ‫اگر‬ ‫کا‬ ‫یہودی‬ ‫پہ‬ ‫فلسطیں‬ ِ‫خاک‬ ‫ہے‬ ؎
‫کا‬ ‫عرب‬ ِ‫ل‬‫اہ‬ ‫کیوں‬ ‫نہیں‬ ‫حق‬ ‫پر‬ ‫ہسپانیہ‬

15. ‫فن‬ ‫و‬ ‫شعر‬ ِ‫ر‬ ّ‫تصو‬ ‫کا‬ ‫اقبال‬
‫نے‬ ‫صاحب‬ ‫احمد‬ ‫سلیم‬
‫کتاب‬ ‫اپنی‬’’‫شاعر‬ ‫ایک‬ ،‫اقبال‬‘‘‫مضمون‬ ‫کے‬’’‫فن‬ ٔ‫معجزہ‬ ‫کا‬ ‫اقبال‬‘‘‫لکھا‬ ‫میں‬:
ِ‫د‬‫مسج‬‫پسند‬ ‫درجہ‬ ‫حد‬ ‫کو‬ ‫اقبال‬ ‫جو‬ ‫ہے‬ ‫اظہار‬ ‫وہ‬ ‫کا‬ ‫قوت‬ ‫اور‬ ‫صالبت‬ ‫میں‬ ‫قرطبہ‬‫اقبال‬ ‫ہے۔‬
‫کی‬’’‫قرطبہ‬ ِ‫د‬‫مسج‬‘‘‫محبت‬ ‫اور‬ ‫عقیدت‬ ‫لیے‬ ‫کے‬ ‫مسلمانوں‬ ‫عرب‬ ‫سے‬ ‫طرف‬ ‫کی‬ ‫ہندی‬ ‫ایک‬
ِ‫آغوش‬ ‫ہمیشہ‬ ‫لیے‬ ‫کے‬ ‫عربوں‬ ‫کو‬ ‫دل‬ ‫کے‬ ‫مسلمانوں‬ ‫ہندی‬ ‫جو‬ ‫ہے‬ ‫تخلیق‬ ‫کی‬ ‫جذبات‬ ‫ان‬ ‫کے‬
‫ہیں‬ ‫رکھتے‬ ‫کشادہ‬ ‫طرح‬ ‫کی‬ ‫عاشق‬‫۔‬
’’‫قرطبہ‬ ِ‫د‬‫مسج‬‘‘‫کے‬ ‫لوگوں‬ ‫کچھ‬ ،‫ہے‬ ‫زمانہ‬ ‫نزدیک‬ ‫کے‬ ‫لوگوں‬ ‫کچھ‬ ‫موضوع‬ ‫مرکزی‬ ‫کا‬
‫نزدیک‬ ‫میرے‬ ‫لیکن‬ ‫موت۔‬ ‫نزدیک‬ ‫کے‬ ‫لوگوں‬ ‫کچھ‬ ‫اور‬ ‫عشق‬ ‫نزدیک‬’’‫قرطبہ‬ ِ‫د‬‫مسج‬‘‘‫کا‬
‫ہے‬ ‫کرتی‬ ‫نمود‬ ‫اپنی‬ ‫میں‬ ‫ہنر‬ ‫ہائے‬ ‫معجزہ‬ ‫جو‬ ‫ہے‬ ‫شاعرانہ‬ ِ‫ت‬‫حیا‬ ‫وہ‬ ‫موضوع‬‫۔‬
‫یہ‬‫کے‬ ‫فن‬ ‫شاعرانہ‬ ِ‫ت‬‫حیا‬ ‫انفرادی‬ ‫بھی۔‬ ‫اجتماعی‬ ‫اور‬ ‫ہے‬ ‫بھی‬ ‫انفرادی‬ ‫شاعرانہ‬ ِ‫ت‬‫حیا‬
‫اجتماعی‬ ‫سے‬ ‫شاعرانہ‬ ِ‫ت‬‫حیا‬ ‫اجتماعی‬ ‫کہ‬ ‫جب‬ ،‫ہے‬ ‫کرتی‬ ‫اظہار‬ ‫اپنا‬ ‫میں‬ ‫نمونوں‬ ‫شخصی‬
‫ہوتا‬ ‫میں‬ ‫تعمیر‬ ِ‫فن‬ ‫کے‬ ‫قوموں‬ ‫بیشتر‬ ‫اظہار‬ ‫کا‬ ‫اس‬ ‫اور‬ ‫ہیں‬ ‫آتے‬ ‫میں‬ ‫ظہور‬ ‫کارنامے‬ ‫فنی‬

16. ،‫مطابق‬ ‫کے‬ ‫صاحب‬ ‫فاروقی‬ ‫ن‬ ٰ‫الرحم‬ ‫شمس‬
’’‫اور‬ ‫رعایتیں‬ ،‫نظام‬ ‫کا‬ ‫بست‬ ‫و‬ ‫در‬ ‫کے‬ ‫ان‬ ،‫تناسبات‬ ‫لفظی‬ ‫ؔکے‬ ‫اقبال‬
‫روایت‬ ‫شاعرانہ‬ ‫ترین‬ ٰ‫اعلی‬ ‫کی‬ ‫اردو‬ ‫کو‬ ‫نظموں‬ ‫کی‬ ‫ن‬ُ‫ا‬ ‫مناسبتیں‬(، ؔ‫میر‬
ؔ‫انیس‬ ، ؔ‫غالب‬)‫واال‬ ‫کرنے‬ ‫روشناس‬ ‫سے‬ ‫منزلوں‬ ‫تر‬ ‫بلند‬ ‫کو‬ ‫اس‬ ‫اور‬ ‫امین‬ ‫کا‬
‫ٹھہراتی‬ ‫شاعر‬‫ہیں‬‘‘‫۔‬(‫نظام‬ ‫لفظیاتی‬ ‫کا‬ ‫اقبال‬)

17. ،‫کجا‬ ‫من‬ ‫و‬ ‫کجا‬ ‫نغمہ‬ ؎
‫ایست‬ ‫بہانہ‬ ‫سخن‬ ِ‫ساز‬
ٔ‫ناقہ‬ ، ‫کشم‬ ‫می‬ ‫قطار‬ ‫وئے‬ُ‫س‬
‫را‬ ‫زمام‬ ‫بے‬