Παρουσίαση των τρόπων ανάπτυξης των παραγράφων και ασκήσεις εφαρμογής

1. Η ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ
ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ
1
Πηγή: Από το βιβλίο της Χαράς Ανδρονίδη: «Έκφραση – Έκθεση Β’ Λυκείου: Θεωρία & Διαγράμματα
Θεμάτων», Εκ δόσεις schooltime.gr

2. ΜΕ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ
Με παραδείγματα αναπτύσσεται μια θεματική περίοδος αν το περιεχόμενο της χρειάζεται διευκρίνιση-
επεξήγηση. Αυτά αντλούνται από
 α)την καθημερινή ζωή,
 β) την προσωπική εμπειρία,
 γ) τη φαντασία,
 δ) την ιστορία, τη μυθολογία, τη λογοτεχνία, τη θρησκεία,
 ε) από τον κοινωνικό, επιστημονικό, πολιτικό, οικονομικό κ.λπ. χώρο.
Η επιλογή των παραδειγμάτων πρέπει να είναι εύστοχη και λειτουργική για να επεξηγούν, να διευκρινίζουν και
να επιβεβαιώνουν τη θεματική πρόταση, χωρίς ωστόσο να αποβαίνει σε βάρος των αποδεικτικών στοιχείων της
θεματικής πρότασης (ο ρόλος τους είναι ενισχυτικός). Με τον ίδιο τρόπο λειτουργεί και η μαρτυρία, που μπορεί
να είναι είτε γνωμικό /παροιμία είτε γνώμη καταξιωμένου ανθρώπου.
ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 2

3. Παράδειγμα:
Όσο πιο κοντά μας διαδραματίζεται ένα γεγονός, τόσο πιο ενδιαφέρον είναι. Για την αθηναϊκή
εφημερίδα η διακοπή του ρεύματος στην Αθήνα είναι πρώτη είδηση, για τους «Τάιμς της Ν.
Υόρκης» δεν είναι ούτε μονόστηλο. Οι δέκα πρόσκοποι που χάθηκαν στην Πάρνηθα είναι για
μας σπουδαίο θέμα, ενώ οι εκατό Ινδοί στρατιώτες που χάθηκαν στα Ιμαλάια πάνε κατευθείαν
στο καλάθι. Η έδρα της εφημερίδας ή του πρακτορείου ειδήσεων παίζει αποφασιστικό ρόλο
στην επιλογή και την ιεράρχηση των ειδήσεων. Για την τοπική εφημερίδα της Καλλιθέας πρώτο
θέμα είναι ο θάνατος του δημάρχου της και όχι ο θάνατος του Μπρέζνιεφ. Το δεύτερο, λοιπόν,
αστέρι της είδησης είναι η εγγύτητα.
(Έκφραση – Έκθεση, Β’ λυκείου, σ. 27 – Χ. Πασαλάρης, Μια Ζωή Τίτλοι)
ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 3
ΠΡΟΣΟΧΗ: Τα παραδείγματα μόνο δεν αρκούν για να στηρίξουν την
επιχειρηματολογία μας μπορούν απλά να συμπληρώσουν την τεκμηρίωση.
Επομένως, η χρήση παραδειγμάτων πρέπει να γίνεται με μέτρο.

4. ΜΕ ΑΙΤΙΟΛΟΓΗΣΗ
 Αν η θεματική πρόταση είναι διατυπωμένη με τέτοιο τρόπο, ώστε να μας παρακινήσει να
ρωτήσουμε το «γιατί;», η μέθοδος ανάπτυξης θα είναι η αιτιολόγηση.
 Αποδεικνύουμε, λοιπόν, την αλήθεια της θεματικής περιόδου με σκέψεις που στηρίζονται σε
διάφορες ορθές κρίσεις και με αξιόπιστα και λογικά επιχειρήματα.
ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 4
Παράδειγμα:
Η πολιτεία όμως διαθέτει μέσα παιδείας που τα άτομα δεν διαθέτουν. Γιατί η παιδεία σε μια
κοινωνία χρειάζεται συντονισμό δραστηριοτήτων, μια ιεράρχηση αξιών, που μόνο μια υπερκείμενη
εξουσία μπορεί να επιβάλλει. Γιατί η παιδεία κρυσταλλώνεται μέσα στην κοινή παράδοση ενός λαού
και την παράδοση αυτήν, πιο μακρόβια από τα πρόσκαιρα άτομα, έχει τη δύναμη και το χρέος η
πολιτεία να εγκολπωθεί και να διαφυλάξει.
Κ. Τσάτσος, «Πολιτική», Αθήνα, 1975
ΠΡΟΣΟΧΗ: Δεν είναι απαραίτητο να υπάρχει η
λέξη «γιατί» αλλά η αιτιολόγηση να εννοείται
από τα συμφραζόμενα.

5. ΜΕ ΟΡΙΣΜΟ (1)
Στην περίπτωση που το περιεχόμενο της θεματικής περιόδου υποβάλλει στον αναγνώστη την
πιθανή ερώτηση «Τι είναι;» ή «Τι εννοεί με αυτό;» η παράγραφος μπορεί να αναπτυχθεί με
ορισμό. Πρόκειται για διευκρίνιση του περιεχομένου ενός όρου, καθορισμό και έκθεση των
κύριων γνωρισμάτων ή ιδιοτήτων μιας έννοιας.
Στους ορισμούς παρατηρούμε τα εξής ιδιαίτερα συστατικά:
• Οριστέα έννοια: Η έννοια που πρέπει να οριστεί.
• Προσεχές γένος: Η ένταξη της οριστέας έννοιας σε μια ευρύτερη έννοια –κατηγορία.
• Ειδοποιός διαφορά: Οι ιδιότητες της έννοιας που την κάνουν να ξεχωρίζει από τις υπόλοιπες
έννοιες που ανήκουν στο ίδιο γεγονός.
ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 5

6. ΜΕ ΟΡΙΣΜΟ (2)
Επίσης, οι ορισμοί διακρίνονται:
α) ανάλογα με την έκταση σε σύντομους που εκτείνονται σε μερικούς στίχους,
όπως είναι συνήθως οι ορισμοί λεξικών ή σχολικών εγχειριδίων, ή σε
εκτεταμένους αν καταλαμβάνουν μεγάλη έκταση.
β) ανάλογα με τον τρόπο που παρουσιάζουν την οριστέα έννοια σε αναλυτικούς
όταν εκθέτουν κάποιο/α γνώρισμα/ατα της έννοιας ή σε συνθετικούς όταν
περιγράφουν την διαδικασία της γένεσης- δημιουργίας μιας της οριστέας
έννοιας από τα αναγκαία και ουσιώδη συστατικά του.
ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 6

7. Παράδειγμα
Δοκίμιο (οριστέα έννοια) είναι ένα σύντομο, γραμμένο, ευπρόσιτο στο πλατύ κοινό κείμενο
(προσεχές γένος), που αποτελεί μια απόπειρα να προσεγγίσει κανείς σε αρκετό βαθμό ένα θέμα
κριτικής, επιστήμης, τέχνης, ηθών με γνώσεις και καλλιέργεια, χωρίς όμως να το εξαντλεί, γιατί
τούτο θα απαιτούσε συστηματική και διεξοδική διερεύνηση, επομένως μια πολυσέλιδη
πραγματεία (ειδοποιός διαφορά).
ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 7
-ως προς την έκταση είναι σύντομος και
-ως προς τον τρόπο παρουσίασης της οριστέας έννοιας είναι
αναλυτικός

8. ΜΕ ΔΙΑΙΡΕΣΗ
Αν η θεματική περίοδος είναι διατυπωμένη έτσι που να αποκαλύπτει τα στοιχεία από τα οποία
αποτελείται ένα αντικείμενο ή μία ιδέα, η πιο πρόσφορη μέθοδος για την ανάπτυξη της είναι η
διαίρεση- το κομμάτιασμα του όλου στα μέρη του. Με αυτό τον τρόπο ένα όλον διχοτομείται
στα επιμέρους είδη της.
Τα συστατικά στοιχεία μιας διαίρεσης αποτελούν:
• Η διαιρετέα έννοια: είναι ένα μια έννοια – ένα όλον
• Η διαιρετική βάση: αποτελεί το ουσιώδες και βασικό γνώρισμα βάσει του οποίου
πραγματοποιείται η διαίρεση και επιβάλλεται να είναι ενιαία.
• Τα διαιρετικά μέλη / είδη: είναι αυτά στα οποία διαιρείται η διαιρετέα έννοια
ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 8

9. Παράδειγμα:
Ο πολιτισμός (διαιρετική έννοια) με βάση τα επιτεύγματα (διαιρετική βάση) έχει δύο όψεις την
υλική και την πνευματική (διαιρετικά μέλη). Η πρώτη αποβλέπει στη εξυπηρέτηση των υλικών
αναγκών του ανθρώπου και περιλαμβάνει όλα τα ορατά επιτεύγματα του από τα ατελή
παλαιολιθικά εργαλεία μέχρι την τηλεόραση και τους υπολογιστές. Η δεύτερη έχει στόχο να
ικανοποιήσει τις πνευματικές ανησυχίες του ανθρώπου, να απαντήσει στα προαιώνια
ερωτήματα του για τη ζωή, το θάνατο, τη φύση, την αλήθεια, την ελευθερία. Εκφράζεται κατά
κύριο λόγο με τη θρησκεία, την επιστήμη και την τέχνη.
Ν. Φράγκος
ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 9

10. ΜΕ ΣΥΚΡΙΣΗ - ΑΝΤΙΘΕΣΗ
Η θεματική περίοδος μπορεί να μας παρακινεί να επισημάνουμε τις
ομοιότητες και τις διαφορές ανάμεσα σε πρόσωπα, πράγματα και
ιδέες. Στην περίπτωση αυτή αναπτύσσεται με τη μέθοδο της
σύγκρισης και της αντίθεσης.
ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 10

11. ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 11
Παράδειγμα:
Ποια είναι όμως η διαφορά ανάμεσα στη διαφήμιση και την προπαγάνδα; Η διαφήμιση
είναι μια μορφή επικοινωνίας που συνδέει παραγωγό και καταναλωτή. Σκοπός της είναι να
πείσει το κοινό να αγοράσει ένα προϊόν. Στην αρχή, του γνωρίζει την ύπαρξη του προϊόντος,
του δίνει πληροφορίες για το προϊόν και μετά προσπαθεί να διεγείρει αυτό που λέμε
αγοραστική επιθυμία, να τον κάνει δηλαδή να θέλει να το αποκτήσει. Στην προπαγάνδα
προσπαθούμε να πείσουμε έναν άνθρωπο όχι για προϊόντα, αλλά για ιδέες. Θέλουμε να
πιστέψει σε κάτι, σ’ έναν άνθρωπο, σε μια ιδεολογία, σ’ ένα κόμμα, σε μια κυβέρνηση, σ’
ένα καθεστώς. Προσπαθούμε να τροποποιήσουμε τις γνώμες και τις απόψεις του. Η
προπαγάνδα έχει το κακό ότι είναι κρυφή, ενώ η διαφήμιση φαίνεται και ο καθένας μπορεί
να αμυνθεί. Άλλωστε, όταν λέμε «διαφήμιση, εννοούμε συνήθως πως κάτι δεν είναι
αλήθεια. Πόσες φορές έχετε πει: «καλά, εσύ πιστεύεις τη διαφήμιση;».
Ν. Δήμου, περιοδικό Ευθύνη

12. ΜΕ ΑΝΑΛΟΓΙΑ
Αν η θεματική περίοδος είναι διατυπωμένη ως παρομοίωση ή
μεταφορά, τότε πρέπει να αναπτυχθεί με αναλογία, δηλαδή με μία
εκτεταμένη παρομοίωση.
ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 12

13. ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 13
Παράδειγμα:
Η εξάπλωση μιας επιδημικής αρρώστιας γίνεται όπως και η εξάπλωση μιας πυρκαγιάς. Η
φωτιά ξεκινάει από ένα περιορισμένο σημείο του δάσους και γίνεται καίγοντας τα γύρω
ξερόχορτα. Ύστερα υψώνεται στα χαμηλά ξερόκλαδα των δέντρων, κατόπιν αναρριχάται
απειλητική στα ψηλά φυλλώματα των κοντινών δέντρων και τέλος, βοηθούμενη από τον
αέρα αρχίζει να παίρνει διαστάσεις, καταβροχθίζοντας με τις γλώσσες της τα δέντρα που
βρίσκονται στην πορεία της. Κάπως έτσι, ξεφαντώνει και η επιδημία: αρχικά εμφανίζεται σ’
έναν δυο αρρώστους. Ύστερα κολλάει στους πιο ευαίσθητους ή λιγότερο υγιείς συγγενείς
τους. Κατόπιν εισβάλλει στα μικρά παιδιά και στους γέρους της γειτονιάς. Τέλος, παίρνει
ανεξέλεγκτες διαστάσεις σκορπίζοντας τρόμο, ρίγη, εμετούς και πυρετούς σε όλη τη χώρα.
Κ. Ν. Πετρόπουλος

14. ΜΕ ΑΙΤΙΟ - ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ
Αρχικά παρουσιάζεται η θέση μας, η αιτία (θεματική περίοδος) που
οδηγεί τα πράγματα σε μία κατάσταση, σ’ ένα αποτέλεσμα και στη
συνέχεια παραθέτουμε τα αποτελέσματα (σχόλια) μιας συγκεκριμένης
αιτίας.
Μπορεί να συμβεί και το αντίθετο: διατυπώνουμε στη θεματική πρόταση
μία συνέπεια /ένα αποτέλεσμα και στα σχόλια της παραγράφου
εκθέτουμε τις αιτίες που προκαλούν το συγκεκριμένο αποτέλεσμα.
ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 14

15. ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 15
Παράδειγμα:
Τα αποτελέσματα της δωρικής εισβολής δεν άργησαν να φανούν. Όπου
εγκαταστάθηκαν οι Δωριείς, σταμάτησε κάθε πρόοδος, η τέχνη
οπισθοδρόμησε και οι άνθρωποι ξαναγύρισαν στις πρωτόγονες συνθήκες.
Τα αγγεία τώρα είναι χονδροειδή και μεγάλα με άτεχνες παραστάσεις ή
απλά γεωμετρικά σχήματα. Η θαλασσοκρατία πέρασε στα χέρια των
Φοινίκων. Ακολούθησαν κύματα μεταναστεύσεων προς τα νησιά του
Αιγαίου και τα μικρασιατικά παράλια.
Κ. Γρηγοριάδης

16. ΜΕ ΣΥΝΔΥΑΣΜΟ ΜΕΘΟΔΩΝ
Γίνεται χρήση δύο ή περισσότερων μεθόδων ανάπτυξης, καθώς η
έκφραση δεν είναι δυνατόν να ακολουθεί αυστηρά τυπικούς
κανόνες.
ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 16
Στην πράξη σπάνια συναντάμε
ένα μόνο τρόπο ανάπτυξης.

17. ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 17
Παραδείγματα:
(Αντίθεση, παραδείγματα, αίτιο αποτέλεσμα): «Η γνώση ήτανε, και είναι πάντα, για το κάθε λογής
κατεστημένο ένα δίλημμα, κάτι που γεννάει αντιδράσεις αντιφατικές και διφορούμενες. Από τη μια
μεριά, το ξάπλωμα των γνώσεων και γενικότερα η πνευματική ανάπτυξη των ανθρώπων φαίνεται
αναγκαία για την οικονομική διαδικασία τόσο στη φάση της παραγωγής όσο και στη φάση της
καταναλώσεως: ο καλός τεχνίτης, ο καλός επαγγελματίας, ο καλός διευθυντής, ο καλός εφευρέτης
χρειάζονται μόρφωση· κι ο μορφωμένος άνθρωπος έχει πρόσθετες ανάγκες να ικανοποιήσει. Από την
άλλη όμως μεριά, ο μορφωμένος άνθρωπος δε γίνεται μόνο καλό στέλεχος στην παραγωγή και καλός
πελάτης στην κατανάλωση· μέσα του ξυπνούν ερωτηματικά και προβληματισμοί, αναζητήσεις και
αμφιβολίες για την οικονομική διαδικασία και για την ίδια τη δομή της κοινωνίας, που μπορούν να
υποσκάψουν τα θεμέλια του κατεστημένου και να αποβούν μοιραία για την ύπαρξη του.»
Γιώργος Α. Κουμάντος, Οι κονσέρβες της σοφίας, εφημ. Το ΒΗΜΑ

18. ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 18
Παραδείγματα:
(Ορισμός, διαίρεση): Πρόταση ονομάζεται το συντομότερο τμήμα του λόγου
που εκφράζει μια σκέψη, μια επιθυμία, ένα συναίσθημα. Τα είδη των
προτάσεων ως προς το περιεχόμενο τους είναι: α) προτάσεις κρίσεως, με τις
οποίες διατυπώνεται μια κρίση, μια σκέψη ή δίνεται μια πληροφορία β)
προτάσεις επιθυμίας, με τις οποίες εκφράζεται μια επιθυμία, προσταγή,
ευχή γ) προτάσεις επιφωνηματικές, με τις οποίες εκφράζεται ένα έντονο
συναίσθημα και δ) προτάσεις ερωτηματικές όπου διατυπώνεται μια
ερώτηση.

19. Πηγή: Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού Κύπρου
ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ
19

20. ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 20
Θεματική
πρόταση Περισσεύει άραγε χρόνος το απόγευμα για κάποια άλλη δραστηριότητα;
Λεπτομέρειες Μα φυσικά όχι, αφού
Κατακλείδα Όλα τούτα περιορίζουν τον ελεύθερο χρόνο του μαθητή, προσθέτοντάς του και
περιττό άγχος.
Ανάπτυξη παραγράφου με αιτιολόγηση

21. ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 21
Θεματική
πρόταση Ένας υπολογιστής καταστρέφεται τόσο εύκολα όσο και το δάσος.
Λεπτομέρειες Όπως η φωτιά που εξαπλώνεται μέσα στο δάσος και κατακαίει τα πάντα, έτσι
και ο ιός, όταν προσβάλει έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή,
Κατακλείδα Προσοχή λοιπόν, από τους ιούς, γι’ αυτό «αντιβιοτικό» ή αλλιώς antivirus,
διαφορετικά ο Η.Υ. κινδυνεύει άμεσα.
Ανάπτυξη παραγράφου με αναλογία

22. ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 22
Θεματική
πρόταση Η ζωή στο χωριό είναι περισσότερο πληκτική από τη ζωή στην πόλη.
Λεπτομέρειες
Κατακλείδα Άλλο είναι, λοιπόν, να ζει κανείς στο χωριό και άλλο στην πόλη.
Ανάπτυξη παραγράφου με σύγκριση αντίθεση

23. ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 23
Θεματική
πρόταση
Μπορούμε να στέλνουμε μηνύματα είτε μέσω του κινητού μας είτε μέσω του
υπολογιστή μας.
Λεπτομέρειες
Κατακλείδα Ευκολύνθηκε η επικοινωνία στο μέγιστο δυνατό βαθμό και ακόμα, σκεφτείτε
ότι η τεχνολογία συνεχώς εξελίσσεται!
Ανάπτυξη παραγράφου με αναλογία

24. ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 24
Θεματική
πρόταση Πώς θα μπορούσαμε να ορίσουμε την τηλεργασία σήμερα;
Λεπτομέρειες
Κατακλείδα Φαίνεται, λοιπόν, ότι τα δεδομένα στο εργασιακό χώρο αλλάζουν δραματικά.
Ανάπτυξη παραγράφου με ορισμό

25. ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 25
Θεματική
πρόταση Ο ρατσισμός είναι δυστυχώς μια σύγχρονη και ανεπίτρεπτη μάστιγα.
Λεπτομέρειες (κοινωνικός – φυλετικός - πολιτικός)
Κατακλείδα Φαίνεται, λοιπόν, ότι τα δεδομένα στο εργασιακό χώρο αλλάζουν δραματικά.
Ανάπτυξη παραγράφου με ορισμό

26. Μελετάτε στην e-class το υλικό στην Ενότητα Η παράγραφος
Κάνετε την 1η Δραστηριότητα στην e-class (Να εντοπίσετε τους τρόπους
ανάπτυξης παραγράφων)
Ολοκληρώνετε την άσκηση στο τετράδιο σας με τη συγγραφή
παραγράφων (2η δραστηριότητα στην e-class)
ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 26