Dokumen tersebut membahas tentang pemahaman umum mengenai kerugian negara/daerah, pendekatan hukum administrasi negara dan pidana terkait penyelesaian kerugian negara, serta informasi dan pelaporan kerugian negara/daerah.
2. designed by tinyPPT.com
1 Pemahaman Umum
tentang Kerugian Negara/Daerah
2
Tinjauan Kerugian Negara/Daerah
Sudut Pandang Hukum Administrasi Negara dan
Hukum Pidana
3 Informasi dan Pelaporan
Kerugian Negara/ Daerah
4 Tata Cara Penyelesaian
Kerugian Negara/ Daerah
5. DASAR HUKUM
Undang-Undang Nomor 1 Tahun 2004 tentang
Perbendaharaan Negara, Pasal 63 ayat (2):
“Tata cara tuntutan ganti kerugian negara/daerah diatur
dengan peraturan pemerintah”.
Peraturan Pemerintah Nomor 38 Tahun 2016 tentang Tata Cara Tuntutan
Ganti Kerugian Negara/Daerah Terhadap Pegawai Negeri Bukan
Bendahara Atau Pejabat Lain
5
6. KERUGIAN NEGARA
(PASAL 1.22 UU 1/2004)
UNSUR-UNSUR:
1. PELAKU
2. KEKURANGAN UANG/SURAT BERHARGA/
BARANG
3. JUMLAH NYATA & PASTI
4. PERBUATAN MELAWAN HUKUM (PMH)
5. HUB. KAUSALITAS ANTARA PMH DENGAN
KERUGIAN YG TERJADI
PENGERTIAN:
KEKURANGAN UANG, SURAT BERHARGA,
DAN BARANG, YANG NYATA DAN PASTI
JUMLAHNYA SEBAGAI AKIBAT PERBUATAN
HUKUM BAIK SENGAJA MAUPUN LALAI
KERUGIAN NEGARA YANG DAPAT DITUNTUT
7. DEFINISI
PP NOMOR 38
TAHUN 2016
Peraturan BPK No. 3 Tahun 2007 tentang Tata Cara Penyelesaian Ganti Kerugian Negara
Terhadap Bendahara
8. PMH dalam kerugian negara merujukan pada
perbuatan yang bertentangan dengan
ketentuan/peraturan yang mengatur tentang
pengelolaan keuangan negara.
Dalam arti luas perbuatan melanggar hukum dapat
juga terjadi karena bertentangan dengan azas
kepatutan yang lazim dilakukan dalam best practise
pengelolaan keuangan negara.
PERBUATAN MELANGGAR
HUKUM (PMH)
9. Kerugian
Negara/Daerah
DASAR PEMIKIRAN
Kekurangan Uang, Surat Berharga, dan Barang
Nyata dan Pasti Jumlahnya
Melawan Hukum
(Sengaja/Lalai)
TIDAK Melawan Hukum
(Sengaja/Lalai)
Pegawai Negeri Bukan
Bendahara/Pejabat lain
Pegawai Negeri Bukan
Bendahara/Pejabat lain
BUKAN Kerugian Negara/Daerah
Penghapusan
TUNTUTAN GANTI KERUGIAN
9
12. 12
BERBAGAI PERATURAN YANG MENGATUR MEKANISME
PENYELESAIAN GANTI KERUGIAN NEGARA/DAERAH
UU NOMOR 17 TAHUN 2003 (Pasal 35)
UU NOMOR 1 TAHUN 2004 (Pasal 1 angka 22, Pasal 59
sd. 67, Pasal 70, Pasal 72)
UU NOMOR 15 TAHUN 2004 (Pasal 22, 23, & 27)
UU NOMOR 15 TAHUN 2006 (Pasal 1 angka 12, 15 dan
angka 16, Pasal 10, Pasal 11 huruf c)
UU NOMOR 31 TAHUN 1999 Jo. UU NOMOR 20 TAHUN
2001 (Pasal 2, 3, 4, 32, 33, 34)
13. MENGAPA PENYELESAIAN KERUGIAN NEGARA MENJADI
HAL PENTING DALAM TATA KELOLA KEUANGAN NEGARA
KERUGIAN
NEGARA/
DAERAH
PIUTANG
NEGARA/
DAERAH
Piutang Negara/Daerah adalah jumlah uang yang wajib dibayar kepada
Pemerintah Pusat/Pemda dan/atau hak Pemerintah Pusat/Pemda yang
dapat dinilai dengan uang sebagai akibat perjanjian atau akibat lainnya
berdasarkan peraturan perundang-undangan yang berlaku atau akibat
lainnya yang sah.
KEKAYAAN/
KEUANGAN
NEG/DAE
TERCATAT, DITETAPKAN DAN TERTAGIH
TERCATAT, TIDAK DITETAPKAN DAN TIDAK TERTAGIH
TERCATAT, TIDAK DITETAPKAN DAN TERTAGIH
TIDAK TERCATAT, TIDAK DITETAPKAN DAN TIDAK TERTAGIH
14. Tujuan
PENYELESAIAN
MELALUI TGR
UPAYA UNTUK MEMPEROLEH
PENGGANTIAN ATAS RUNEG
SECARA CEPAT DAN MURAH
PENEGAKAN DISIPLIN DAN
TANGGUNGJAWAB PARA
PEGAWAI/PENGELOLA
KEUANGAN NEGARA/
DAERAH
15. MEKANISME PENYELESAIAN GANTI
KERUGIAN NEGARA
MEKANISME
TGR BENDAHARA
DAN NON BENDAHARA
HUBUNGAN TGR
DAN TPK
PERANAN BPK DLM
PENYELESAIAN
KERUGIAN NEGARA
16. MEKANISME
PENYELESAIAN
KERUGIAN
NEGARA
TGR PEG.NEG NON BENDAHR
/PEJ. LAIN
(Psl 63 (2) UU 1/2004 - DGN PP)
TGR THD BENDAHARA
(PS 22 (4) UU 15/2004 JO. PS ---
PERATURAN BPK NO.3/2007)
HAN
HUKUM
PIDANA
HUKUM
PERDATA
TGR THD PENGELOLA BUMN
(PS 22 (5) UU 15/2004, PS 67 UU
1/04, PS 10 (1) UU 15/06---
DITETAPKAN BPK)
GUGATAN GANTI RUGI KEPADA
PIHAK KE-3 MELALUI PENGADILAN
PERDATA --- PASAL 1365 KUHPER
TUNTUTAN UANG PENGGANTI
KEPADA PARA PIHAK YG TERLIBAT
MELALUI PENGADILAN TIPIKOR
17. PRINSIP-PRINSIP PENYELESAIAN KERUGIAN NEGARA
DALAM UU 17/2003, UU 1/2004, UU 15/2004 DITEGASKAN BAHWA
UNTUK MENGHINDARI TERJADINYA KERUGIAN KEUANGAN
NEGARA/DAERAH, SETIAP KERUGIAN NEGARA/DAERAH YANG
DISEBABKAN OLEH TINDAKAN MELANGGAR HUKUM ATAU KELALAIAN
SESEORANG HARUS DIGANTI OLEH PIHAK YANG BERSALAH SEHINGGA
KERUGIAN TERSEBUT NEGARA/DAERAH DAPAT DIPULIHKAN; KERUGIAN
NEGARA HARUS SEGERA DIPULIHKAN
SETIAP ORANG YANG MELAKUKAN PMH DAN AKIBATKAN KERUGIAN
NEGARA WAJIB MENGGANTI KERUGIAN
PENYELESAIAN KERUGIAN NEGARA DILAKUKAN SECARA CEPAT DAN
MURAH
TINDAKAN DISIPLIN UNTUK MENIMBULKAN EFEK JERA TERHADAP PELAKU
KERUGIAN NEGARA ATAU ORANG LAIN;
PEMULIHAN KERUGIAN NEGARA
MENDORONG TATA KELOLA PENGELOLAAN KEUANGAN YANG BAIK
PENYELESAIAN
KERUGIAN NEGARA/DAERAH
18. PENYELESAIAN KERUGIAN NEGARA
BERDASARKAN UU 17/2003, UU 1/2004,
UU 15/2004, & UU 15/2006
KEUANGAN NEGARA
(UU 17/2003) &
PERBENDH. NEGARA
(UU 1/2004)
PASAL 35
UU 17/ 2003 &
PASAL 59
UU 1/ 2004
1. PEJABAT NEG.
2. PEGAWAI NEG.
BUKAN
BENDAHARA
BENDAHARA
MELANGGAR
HUKUM
ATAU
MELALAIKAN
KEWAJIBAN
LGS/TDK
LGS
KERUGIAN
NEGARA
WAJIB
MENGGANTI
SEJUMLAH
KERUGIAN
YANG TERJADI
BERTANGGUNG
JAWAB SEC.
PRIBADI
ATAS
KERUG. NEGARA
YG BERADA DLM
PENGURUSANNYA
PRINSIP YG BERLAKU UNIVERSAL
TTG PERTANGGUNGJAWABAN
PENGURUSAN UANG, SURAT
BERHARGA DAN BARANG
MILIK NEGARA
19. PENGATURAN PENYELESAIAN KERUGIAN NEGARA
PERATURAN POKOK
1. UU 17/2003
2. UU 1/2004
3. UU 15/2004
BENDAHARA
PERATURAN BPK NO 3
TAHUN 2007
PEGAWAI NEGERI
BUKAN
BENDAHARA/
PEJABAT LAIN
PP 38 tahun 2016
PERMENDAGRI NO. 133 TAHUN 2018
KERUGIAN
DAERAH
ICW - STAATBLADS TAHUN 1904 NO. 241
21. HUBUNGAN PENGATURAN GANTI KERUGIAN DALAM
HUKUM ADM. NEGARA, HUKUM PIDANA,
DAN HUKUM PERDATA
UU 1/2004 UU TPK
Ps. 64 UU 1/04
Ps. 4 UU 31/99
Jo. UU 20/2001
Pasal 32
UU 31/99
Ps 1365 KUHPer
Hukum Adm.
Negara
Hukum Pidana
Hukum Perdata
22. PEMAHAMAN KERUGIAN NEGARA/DAERAH
DALAM RANAH HUKUM ADMINISTRASI
• KERUGIAN NEGARA/DAERAH ADALAH KEKURANGAN UANG, SURAT
BERHARGA, DAN BARANG, YANG NYATA DAN PASTI
JUMLAHNYA SEBAGAI AKIBAT PERBUATAN MELAWAN HUKUM BAIK
SENGAJA MAUPUN LALAI.
(PASAL 1 ANGKA 22 UU 1/2004)
UNSUR-UNSUR KERUGIAN NEGARA/DAERAH
KEKURANGAN UANG, SURAT BERHARGA, DAN BARANG YANG NYATA DAN
PASTI JUMLAHNYA;
PERBUATAN MELAWAN HUKUM;
KAUSALITAS PERBUATAN MELAWAN HUKUM DENGAN KEKURANGAN
YANG TERJADI;
SUBJEK PENANGGUNGJAWAB KERUGIAN.
25. INFORMASI KERUGIAN
NEGARA/ DAERAH
INFORMASI
a. hasil pengawasan
yang dilaksanakan
oleh atasan langsung
b. Aparat
Pengawasan
Internal
Pemerintah
c. pemeriksaan
Badan
Pemeriksa
Keuangan
d. laporan
tertulis yang
bersangkutan
e. informasi
tertulis dari
masyarakat
secara
bertanggung
jawab
f. perhitungan ex
officio
g. pelapor secara
tertulis
26. HASIL PEMERIKSAAN YANG MENGUNGKAPKAN KERUGIAN
MERUPAKAN INFORMASI KERUGIAN NEGARA/DAERAH
HASIL PENGAWASAN
APIP
BPK
ATASAN
LANGSUNG
PERHITUNGAN
EX OFICIO
INFORMASI KERUGIAN NEGARA
YAITU:
DATA AWAL MENGUNGKAPKAN ADANYA
KEKURANGAN UANG, BARANG DAN
SURAT BERHARGA YANG PERLU
DISELESAIKAN SESUAI MEKANISME
DALAM PERATURAN PERUNDANG-
UNDANGAN.
27. KETERKAITAN ANTARA PENGAWASAN/PEMERIKSAAN
DENGAN PENYELESAIAN KERUGIAN NEGARA/DAERAH
PENGAWASAN
PEMERIKSAAN
UNTUK MEMPERKUAT DAN
MENUNJANG EFEKTIVITAS
PENYELENGGARAAN SISTEM
PENGENDALIAN INTERN
MBR PERNYATAAN OPINI TTG
TINGKAT KEWAJARAN INFORMASI
YANG DISAJIKAN DALAM LKP
EKONOMIS, EFISIEN, EFEKTIF
SIMPULAN PERMASALAHAN DI
LUAR PEMERIKSAAN KEUANGAN
DAN KINERJA
TINDAK
PIDANA
KERUGIAN
NEGARA
MANAJERIAL
TINDAK
LANJUT
INSTANSI
PENEGAK HK
BPK-RI
PEMERINTAH
PUSAT/
DAERAH
MANAJEMEN
LANJUTAN
MENDORONG
PENYELESAIAN
SECARA BENAR
PENCATATAN BENAR
MEKANISME BENAR
EKSEKUSI BENAR
PENYELESAIAN BENAR
28. TATA CARA PENYELESAIAN KERUGIAN NEGARA/ DAERAH
INFORMASI KERUGIAN
NEGARA
PIMPINAN
INSTANSI
TPKN
BADAN
PEMERIKSA
KEUANGAN
DINILAI DAN /
ATAU
DITETAPKAN
TIDAK
TERBUKTI
TERBUKTI
SK
PEMBEBASAN
SURAT BPK
DISELESAIKAN DG
SKTJM
1
2
3
4
5
6
7
8
30. VERIFIKASI INFORMASI DAN PELAPORAN
Atasan Langsung/
Kepala Satker
Pegawai
ASN Anggota
TNI
Kepala SKPKD
selaku
BUD
- Gubernur, Bupati,
atau Walikota
- Pemberitahuan kepada
BPK
Atasan Kepala
Satker/ Kepala
Satker
- Menteri/Pimpinan
Lembaga
- Pemberitahuan kepada
BPK
Laporan/Pemberitahuan disampaikan paling lambat 7 hari kerja setelah diperoleh informasi
Anggota
POLRI
Pejabat
Lain
Verifikator
Kepala
SKPKD
Gubernur/
Bupati/
Walikota
Pemberitahuan
kepada BPK
Menteri/
Pimpinan
Lembaga
Menteri Keuangan/
Pimpinan Lembaga
Negara/
Gubernur/Bupati/
Walikota
di Lingkungan
SKPKD
di Lingkungan
Satkernya
Presiden Pemberitahuan
kepada BPK
Menteri
Keuangan
selaku
BUN
- Presiden
- Pemberitahuan
kepada BPK
Verifikasi
Dapat menunjuk
Pihak yang
Merugikan
Pihak yang
Melaporkan Penerima Laporan
30
31. PPKN/D
Membentuk
TPKN/TPKD
PEMERIKSAAN KERUGIAN
NEGARA OLEH TPKN/TPKD
SKP2KS SKP2K
TUNTUTAN GANTI
KERUGIAN
31
PENERBITAN
SKTJM
MAJELIS memberikan
pertimbangan dan
pendapat penyelesaian
kerugian negara/daerah
BAGAN ALUR TUNTUTAN GANTI KERUGIAN
NEGARA/DAERAH
Verifikasi dan
pelaporan oleh
Atasan
Langsung/Kepala
Satker
32. PEMBEBANAN KERUGIAN NEGARA
Badan Pemeriksa Keuangan mengeluarkan surat keputusan
pembebanan apabila jangka waktu untuk mengajukan keberatan
telah terlampaui dan bendahara tidak mengajukan keberatan,
atau bendahara mengajukan keberatan tetapi ditolak, atau telah
melampaui jangka waktu 40 (empat puluh) hari sejak
ditandatangani SKTJM namun kerugian negara belum diganti
sepenuhnya.
Surat Keputusan Pembebanan disampaikan kepada bendahara
melalui atasan langsung bendahara atau kepala kantor/satuan
kerja bendahara dengan tembusan kepada pimpinan instansi yang
bersangkutan dengan tanda terima dari bendahara, Surat
Keputusan Pembebanan telah mempunyai kekuatan hukum yang
bersifat final.
Badan Pemeriksa Keuangan mengeluarkan surat keputusan
pembebasan, apabila menerima keberatan yang diajukan oleh
bendahara/pengampu/yang memperoleh hak/ahli waris.
Apabila setelah jangka waktu 6 (enam) bulan terlampaui, Badan
Pemeriksa Keuangan tidak mengeluarkan putusan atas keberatan
yang diajukan bendahara sebagaimana dimaksud dalam Pasal 23,
maka keberatan dari Bendahara diterima.
(pasal 25 s.d. 28)
33. PELAKSANAAN SURAT KEPUTUSAN PEMBEBANAN
Berdasarkan surat keputusan pembebanan dari Badan
Pemeriksa Keuangan, bendahara wajib mengganti
kerugian negara dengan cara menyetorkan secara tunai ke
kas negara/daerah dalam jangka waktu selambat-
lambatnya 7 (tujuh) hari setelah menerima surat
keputusan pembebanan, dalam hal bendahara telah
mengganti kerugian negara secara tunai, maka harta
kekayaan yang telah disita dikembalikan kepada yang
bersangkutan.
Surat keputusan pembebanan memiliki hak mendahului.
(pasal 29-30)
34. Surat keputusan pembebanan mempunyai kekuatan hukum
untuk pelaksanaan sita eksekusi, apabila dalam jangka waktu
7 (tujuh) hari telah terlampaui dan bendahara tidak
mengganti kerugian negara secara tunai, instansi yang
bersangkutan mengajukan permintaan kepada instansi yang
berwenang untuk melakukan penyitaan dan penjualan lelang
atas harta kekayaan bendahara.
Selama proses pelelangan dilaksanakan, dilakukan
pemotongan penghasilan yang diterima bendahara sebesar
50% (lima puluh persen) dari setiap bulan sampai lunas.
Pelaksanaan penyitaan dan penjualan dan/atau pelelangan
diatur lebih lanjut oleh masing-masing instansi, setelah
berkoordinasi dengan instansi yang berwenang dalam
melakukan penyitaan dan penjualan dan/atau pelelangan.
PELAKSANAAN SITA
35. Apabila bendahara tidak memiliki harta kekayaan untuk
dijual atau hasil penjualan tidak mencukupi untuk
penggantian kerugian negara, maka pimpinan instansi
yang bersangkutan mengupayakan pengembalian kerugian
negara melalui pemotongan serendah-rendahnya sebesar
50% (lima puluh prosen) dari penghasilan tiap bulan
sampai lunas.
Apabila bendahara memasuki masa pensiun, maka dalam
SKPP dicantumkan bahwa yang bersangkutan masih
mempunyai utang kepada negara dan taspen yang menjadi
hak bendahara dapat diperhitungkan untuk mengganti
kerugian negara.
(pasal 33)
BENDAHARA TIDAK MEMILIKI HARTA YANG
CUKUP/PENSIUN
36. PENYELESAIAN KERUGIAN NEGARA YANG BERSUMBER
PADA PERHITUNGAN EX OFFICIO
Penyelesaian kerugian negara, berlaku pula terhadap kasus
kerugian negara yang diketahui berdasarkan perhitungan ex
officio, Apabila pengampu/yang memperoleh hak/ahli waris
bersedia mengganti kerugian negara secara suka rela, maka
yang bersangkutan membuat dan menandatangani surat
pernyataan bersedia mengganti kerugian negara sebagai
pengganti SKTJM.
Nilai kerugian negara yang dapat dibebankan kepada
pengampu/yang memperoleh hak/ahli waris terbatas pada
kekayaan yang dikelola atau diperolehnya, yang berasal dari
bendahara.
Terhadap kerugian negara atas tanggungjawab bendahara dapat
dilakukan penghapusan sesuai dengan peraturan perundang-
undangan yang berlaku.
(pasal 34-35)
37. Bendahara Mau
Tanggung Jawab ?
SKTJM
Bendahara
Bayar Lunas ?
Selesai
SK Pembebanan
Sementara
Bendahara
Ajukan
Keberatan
Keberatan
Diterima
BPK?
SK Pembebanan
SK Pembebasan Selesai
-Pasal 10-14
-Tunai & Seketika
-40 hari
- Psl.19 (1)
14 hari
Psl.21-22
- Psl. 24-25
Bendahara
Keberatan ?
Pelaksanaan
SK Pembebanan
Y
Y
T
T
T
Y
T
Pasal 20
Pasal 16-17
- Psl. 29-39
ALUR TATA CARA PENYELESAIAN KERUGIAN NEGARA TERHADAP BENDAHARA
Sumber
Informasi
Pemeriksaan
BPK
SK Penetapan
Batas Waktu
-Pasal 3
-Hasil Pemeriksaan BPK
-Hasil Pengawasan APIP
-Hasil Pengawasan SPI
-Hasil Perhitungan
Ex Officio
- Pasal 6-9, 15
- 30 hari
Penelitian
TPKN
-nilai
- pmh
-Penanggung jwb
Y
38. Y
PEMBERITAHUAN TERTULIS/ SK PENETAPAN BTS WKT UTK
MENJAWAB :
1. IDENTITAS PELAKU.
2. NILAI KERUGIAN
3. ALASAN PENUNTUTAN
4. KEBERATAN (14 HARI)
PENUN-
TUTAN
BIASA
PENUN-
TUTAN
EX OFFC.
TINDAKAN PENGAMANAN
1. BKU DAN BUKU PEMBANTU DIBERI GARIS PENUTUP
2. SEMUA DOKUMEN DISIMPAN DAN DISEGEL
3. DIBUAT BERITA ACARA PENYEGELAN DISAKSIKAN AHLI
WARIS/PENGAMPU
PERHITUNGAN EX OFFICIO :
1. DILAKUKAN OLEH PEJABAT EX OFFICIO
2. PEMBUKAAN SEGEL DISAKSIKAN AHLI WARIS/PENGAMPU
(BA PEMBUKAAN SEGEL)
3. PERHITUNGAN EX OFFICIO DISAMPAIKAN KA DAERAH/
MENTERI/KETUA LEMBAGA,AHLI WARIS/PENGAMPU (14 HARI)
SK PEMBEBANAN
KPD AHLI WARIS/
PENGAMPU
39. LAPORAN PELAKSANAAN SURAT KEPUTUSAN
PEMBEBANAN
Pimpinan instansi menyampaikan laporan kepada
Badan Pemeriksa Keuangan tentang pelaksanaan
surat keputusan pembebanan dilampiri dengan
bukti setor.
(pasal 36)
40. KADALUWARSA
Kewajiban bendahara untuk membayar ganti rugi menjadi
kadaluwarsa jika dalam waktu 5 (lima) tahun sejak
diketahuinya kerugian negara atau dalam waktu 8
(delapan) tahun sejak terjadinya kerugian negara tidak
dilakukan penuntutan ganti rugi.
Tanggung jawab ahli waris, pengampu atau pihak lain yang
memperoleh hak dari bendahara menjadi hapus apabila
tiga tahun telah lewat sejak keputusan pengadilan yang
menetapkan pengampuan kepada bendahara, atau
sejak bendahara diketahui melarikan diri atau
meninggal dunia tidak diberitahukan oleh pejabat yang
berwenang tentang kerugian negara.
(pasal 37)
41. SANKSI
Bendahara yang telah ditetapkan untuk mengganti kerugian
negara dapat dikenakan sanksi administratif dan/atau
sanksi pidana sesuai dengan ketentuan peraturan
perundang-undangan yang berlaku.
Atasan langsung bendahara atau kepala kantor/satuan kerja
yang tidak melaksanakan kewajiban dapat dikenakan sanksi
sesuai peraturan perundang-undangan yang berlaku.
(pasal 38)
42. PENGGANTIAN KERUGIAN OLEH PIHAK LAIN
Dalam hal kewajiban bendahara untuk
mengganti kerugian negara dilakukan pihak
lain, pelaksanaannya dilakukan sebagaimana
yang dilakukan oleh pengampu/yang
memperoleh hak/ahli waris;
(pasal 39 )
43. SURAT KEPUTUSAN PENCATATAN
Badan Pemeriksa Keuangan segera
mengeluarkan surat keputusan pencatatan
apabila bendahara melarikan diri dan tidak
diketahui keberadaannya serta tidak ada
keluarga, bendahara meninggal dunia dan ahli
waris tidak diketahui keberadaannya.
(pasal 40)
45. PENGATURAN/KETENTUAN
PASAL 63 UNDANG-UNDANG NOMOR 1 TAHUN 2004 TENTANG
PERBENDAHARAAN NEGARA
(1) PENGENAAN GANTI KERUGIAN NEGARA/DAERAH TERHADAP
PEGAWAI NEGERI BUKAN BENDAHARA DITETAPKAN OLEH
MENTERI/PIMPINAN
LEMBAGA/GUBERNUR/BUPATI/WALIKOTA.
(2) TATA CARA TUNTUTAN GANTI KERUGIAN NEGARA/DAERAH
DIATUR DENGAN PERATURAN PEMERINTAH.
46. HAL-HAL YANG DIATUR DALAM UU 1/2004
PRINSIP UNIVERSAL PEMULIHAN KERUGIAN
(1) SETIAP KERUGIAN NEGARA/DAERAH YANG DISEBABKAN OLEH
TINDAKAN MELANGGAR HUKUM ATAU KELALAIAN SESEORANG HARUS
SEGERA DISELESAIKAN SESUAI DENGAN KETENTUAN PERUNDANG-
UNDANGAN YANG BERLAKU.
(2) BENDAHARA, PEGAWAI NEGERI BUKAN BENDAHARA, ATAU PEJABAT
LAIN YANG KARENA PERBUATANNYA MELANGGAR HUKUM ATAU
MELALAIKAN KEWAJIBAN YANG DIBEBANKAN KEPADANYA SECARA
LANGSUNG MERUGIKAN KEUANGAN NEGARA, WAJIB MENGGANTI KERUGIAN
TERSEBUT.
(3)SETIAP PIMPINAN KEMENTERIAN NEGARA/LEMBAGA/KEPALA SATUAN
KERJA PERANGKAT DAERAH DAPAT SEGERA MELAKUKAN TUNTUTAN GANTI
RUGI, SETELAH MENGETAHUI BAHWA DALAM KEMENTERIAN
NEGARA/LEMBAGA/SATUAN KERJA PERANGKAT DAERAH YANG
BERSANGKUTAN TERJADI KERUGIAN AKIBAT PERBUATAN DARI PIHAK
MANA PUN.
(PASAL 59 )
47. PASAL 60
(1) SETIAP KERUGIAN NEGARA WAJIB DILAPORKAN OLEH ATASAN LANGSUNG
ATAU KEPALA KANTOR KEPADA MENTERI/PIMPINAN LEMBAGA DAN
DIBERITAHUKAN KEPADA BADAN PEMERIKSA KEUANGAN SELAMBAT-LAMBATNYA 7
(TUJUH) HARI KERJA SETELAH KERUGIAN NEGARA ITU DIKETAHUI.
(2) SEGERA SETELAH KERUGIAN NEGARA TERSEBUT DIKETAHUI, KEPADA
BENDAHARA, PEGAWAI NEGERI BUKAN BENDAHARA, ATAU PEJABAT LAIN YANG
NYATA-NYATA MELANGGAR HUKUM ATAU MELALAIKAN KEWAJIBANNYA
SEBAGAIMANA DIMAKSUD DALAM PASAL 59 AYAT (2) SEGERA DIMINTAKAN SURAT
PERNYATAAN KESANGGUPAN DAN/ATAU PENGAKUAN BAHWA KERUGIAN TERSEBUT
MENJADI TANGGUNG JAWABNYA DAN BERSEDIA MENGGANTI KERUGIAN NEGARA
DIMAKSUD.
(3) JIKA SURAT KETERANGAN TANGGUNG JAWAB MUTLAK TIDAK MUNGKIN
DIPEROLEH ATAU TIDAK DAPAT MENJAMIN PENGEMBALIAN KERUGIAN NEGARA,
MENTERI/PIMPINAN LEMBAGA YANG BERSANGKUTAN SEGERA MENGELUARKAN
SURAT KEPUTUSAN PEMBEBANAN PENGGANTIAN KERUGIAN SEMENTARA KEPADA
YANG BERSANGKUTAN.
48. PASAL 64
(1) BENDAHARA, PEGAWAI NEGERI BUKAN BENDAHARA, DAN
PEJABAT LAIN YANG TELAH DITETAPKAN UNTUK MENGGANTI
KERUGIAN NEGARA/DAERAH DAPAT DIKENAI SANKSI
ADMINISTRATIF DAN/ATAU SANKSI PIDANA.
(2) PUTUSAN PIDANA TIDAK MEMBEBASKAN DARI TUNTUTAN
GANTI RUGI.
PASAL 65
KEWAJIBAN BENDAHARA, PEGAWAI NEGERI BUKAN BENDAHARA,
ATAU PEJABAT LAIN UNTUK MEMBAYAR GANTI RUGI, MENJADI
KEDALUWARSA JIKA DALAM WAKTU 5 (LIMA) TAHUN SEJAK
DIKETAHUINYA KERUGIAN TERSEBUT ATAU DALAM WAKTU 8
(DELAPAN) TAHUN SEJAK TERJADINYA KERUGIAN TIDAK
DILAKUKAN PENUNTUTAN GANTI RUGI TERHADAP YANG
BERSANGKUTAN.
49. PASAL 66
(1) DALAM HAL BENDAHARA, PEGAWAI NEGERI BUKAN BENDAHARA, ATAU
PEJABAT LAIN YANG DIKENAI TUNTUTAN GANTI KERUGIAN NEGARA/DAERAH
BERADA DALAM PENGAMPUAN, MELARIKAN DIRI, ATAU MENINGGAL DUNIA,
PENUNTUTAN DAN PENAGIHAN TERHADAPNYA BERALIH KEPADA
PENGAMPU/YANG MEMPEROLEH HAK/AHLI WARIS, TERBATAS PADA KEKAYAAN
YANG DIKELOLA ATAU DIPEROLEHNYA, YANG BERASAL DARI BENDAHARA,
PEGAWAI NEGERI BUKAN BENDAHARA, ATAU PEJABAT LAIN YANG
BERSANGKUTAN.
(2) TANGGUNG JAWAB PENGAMPU/YANG MEMPEROLEH HAK/AHLI WARIS UNTUK
MEMBAYAR GANTI KERUGIAN NEGARA/DAERAH SEBAGAIMANA DIMAKSUD PADA
AYAT (1) MENJADI HAPUS APABILA DALAM WAKTU 3 (TIGA) TAHUN SEJAK
KEPUTUSAN PENGADILAN YANG MENETAPKAN PENGAMPUAN KEPADA
BENDAHARA, PEGAWAI NEGERI BUKAN BENDAHARA, ATAU PEJABAT LAIN YANG
BERSANGKUTAN, ATAU SEJAK BENDAHARA, PEGAWAI NEGERI BUKAN
BENDAHARA, ATAU PEJABAT LAIN YANG BERSANGKUTAN DIKETAHUI MELARIKAN
DIRI ATAU MENINGGAL DUNIA, PENGAMPU/YANG MEMPEROLEH HAK/AHLI
WARIS TIDAK DIBERI TAHU OLEH PEJABAT YANG BERWENANG MENGENAI
ADANYA KERUGIAN NEGARA/DAERAH.
50. MEKANISME PENYELESAIAN GANTI
KERUGIAN NEGARA/DAERAH
KEPADA PNS NON BENDAHARAAERAH
Informasi
KN/D
Lapor kpd
Menteri/Pimpinan
lembaga/gubernur/
bupati/walikota
7 hari
Diberitahukan
kpd BPK
TPKN
Penelitian thdp
unsur-unsur
KN/D
Ada PMH
Tdk ada
PMH
SKTJM
Bersedia
lunasi
selesai
Tdk
bersedia
SPGR
Keberatan
Tdk
keberatan
SK Pembebanan
Tetap
Eksekusi&
Potong gaji
bebas
Keberatan
diterima
Keberatan
ditolak
51. TANGGUNG
JAWAB
AHLI WARIS
TERHADAP
KERUGIAN
NEGARA
Psl 66 (1) UU No. 1/ 2004:
Dlm hal bendh, PNS non bendh, pejabat lain antara
lain meninggal dunia maka tuntutan/tagihan beralih
kpd ahli waris/yg memperoleh hak terbatas pada
kekayaan yg diperolehnya/dikelola yg berasal dari
bendh/PNS non bendh/pejabat lain ybs.
AHLI WARIS MENERIMA WARISAN SETELAH
SEMUA HUTANG PEWARIS DISELESAIKAN
DARI HARTA WARISAN YANG DITINGGALKAN
52. PEJABAT PENYELESAIAN KERUGIAN NEGARA/DAERAH
(PPKN/D)
Adalah Pejabat yang berwenang untuk menyelesaikan Kerugian Negara/Daerah.
No Pihak Yang Merugikan Pejabat Penyelesaian
Kerugian Negara/Daerah
(PPKN/D)
1. Pegawai Negeri Bukan Bendahara atau Pejabat Lain di
lingkungan Kementerian Negara/Lembaga
Menteri/Pimpinan
Lembaga
2. Menteri/Pimpinan Lembaga Menteri Keuangan selaku
BUN
3. Pegawai Negeri Bukan Bendahara atau Pejabat Lain di
lingkungan Pemerintahan Daerah
Gubernur, Bupati atau
Walikota
4. Menteri Keuangan selaku BUN/Pimpinan Lembaga
Negara/Gubernur, Bupati atau Walikota
Presiden
Pegawai Negeri Bukan Bendahara atau Pejabat Lain di
lingkungan Kementerian Negara/Lembaga
Kepala Satuan Kerja
Pegawai Negeri Bukan Bendahara atau Pejabat Lain di
lingkungan Pemerintahan Daerah
Kepala Satuan Kerja Pengelola
Keuangan Daerah selaku BUD
Kepala Satuan Kerja Atasan Kepala Satuan Kerja
Kepala Satuan Kerja Pengelola Keuangan Daerah selaku
BUD
Gubernur/Bupati/Walikota
Kewenangan
dilaksanakan oleh:
52
53. Tugas dan Wewenang TPKN/TPKD:
1. Menyusun kronologis terjadinya Kerugian Negara/Daerah;
2. Mengumpulkan bukti pendukung terjadinya Kerugian
Negara/Daerah;
3. Menghitung jumlah Kerugian Negara/Daerah;
4. Menginventarisasi harta kekayaan milik Pegawai Negeri Bukan
Bendahara atau Pejabat Lain yang dapat dijadikan sebagai jaminan
penyelesaian Kerugian Negara/Daerah; dan
5. Melaporkan hasil pemeriksaan kepada pejabat yang membentuknya.
TPKN/TPKD dibentuk oleh PPKN/D atau pejabat yang diberi kewenangan.
TPKN/TPKD melakukan pemeriksaan Kerugian Negara/ Daerah paling lambat 7
(tujuh) hari kerja setelah dibentuk.
Adalah Tim yang bertugas memproses penyelesaian Kerugian Negara/Daerah.
TIM PENYELESAIAN KERUGIAN NEGARA (TPKN) DAN
TIM PENYELESAIAN KERUGIAN DAERAH (TPKD)
53
54. MAJELIS PERTIMBANGAN PENYELESAIAN KERUGIAN
NEGARA/DAERAH (MAJELIS)
Majelis mempunyai tugas memeriksa dan memberikan
pertimbangan kepada PPKN/D atas :
1. penyelesaian atas kekurangan uang, surat berharga, dan/atau
barang bukan disebabkan perbuatan melanggar hukum atau lalai.
2. penggantian kerugian negara/daerah setelah Pihak Yang
Merugikan/Pengampu/Yang Memperoleh Hak/Ahli Waris
dinyatakan wanprestasi.
3. penyelesaian kerugian negara/daerah yang telah diterbitkan
SKP2KS.
Majelis dibentuk oleh PPKN/D.
Jumlah anggota Majelis terdiri dari 3 (tiga) orang atau 5 (lima) orang.
Adalah para pejabat/pegawai yang ditunjuk dan ditetapkan oleh
Presiden/Menteri/Pimpinan Lembaga/Gubernur, Bupati atau Walikota untuk
menyampaikan pertimbangan dan pendapat penyelesaian Kerugian Negara/Daerah.
54
55. ANGGOTA MAJELIS
No PPKN/D Anggota
1. Presiden ditetapkan tersendiri oleh Presiden sesuai dengan
kewenangannya
2. Menteri Keuangan
selaku BUN
ditetapkan tersendiri oleh Menteri Keuangan selaku
Bendahara Umum Negara sesuai dengan kewenangannya
3. Menteri/
Pimpinan Lembaga
a. pejabat/pegawai pada sekretariat jenderal/
kesekretariatan badan lain;
b. pejabat/pegawai pada inspektorat jenderal/satuan
pengawasan internal; dan
c. pejabat/pegawai lain yang diperlukan sesuai dengan
keahliannya.
4. Gubernur, Bupati atau
Walikota
a. pejabat/pegawai pada sekretariat daerah provinsi/
kabupaten/kota;
b. pejabat/pegawai pada inspektorat provinsi/
kabupaten/kota; dan
c. pejabat/pegawai lain yang diperlukan sesuai dengan
keahliannya.
55
56. SURAT KETERANGAN TANGGUNG JAWAB MUTLAK (SKTJM)
Memuat materi:
1. Identitas Pihak Yang Merugikan/Pengampu/Yang Memperoleh Hak/Ahli Waris;
2. Jumlah Kerugian Negara/Daerah yang harus dibayar;
3. Cara dan jangka waktu pembayaran Kerugian Negara/ Daerah;
4. Pernyataan penyerahan barang jaminan; dan
5. Pernyataan dari Pihak Yang Merugikan/Pengampu/Yang Memperoleh Hak/Ahli
Waris bahwa pernyataan mereka tidak dapat ditarik kembali.
Adalah surat pernyataan dari Pegawai Negeri Bukan Bendahara atau Pejabat Lain,
yang menyatakan kesanggupan dan/atau pengakuan bahwa Kerugian
Negara/Daerah menjadi tanggung jawabnya dan bersedia mengganti Kerugian
Negara/Daerah dimaksud.
Pernyataan penyerahan barang
jaminan, disertai:
a. daftar barang yang menjadi jaminan;
b. bukti kepemilikan yang sah atas
barang yang dijaminkan; dan
c. surat kuasa menjual
• Melanggar Hukum: Penggantian kerugian paling
lambat 90 (sembilan puluh) hari kalender sejak
SKTJM ditandatangani
• Kelalaian: Penggantian kerugian dalam waktu 24
(dua puluh empat) bulan sejak SKTJM
ditandatangani
secara tunai dan angsuran
56
57. SURAT KEPUTUSAN PEMBEBANAN PENGGANTIAN
KERUGIAN SEMENTARA(SKP2KS)
Memuat materi:
1. Identitas Pihak Yang Merugikan/Pengampu/Yang Memperoleh Hak/Ahli
Waris;
2. Perintah untuk mengganti Kerugian Negara/Daerah;
3. Jumlah Kerugian Negara/Daerah yang harus dibayar;
4. Cara dan jangka waktu pembayaran Kerugian Negara/Daerah; dan
5. Daftar harta kekayaan milik Pihak Yang Merugikan/ Pengampu/Yang
Memperoleh Hak/Ahli Waris.
Adalah surat yang dibuat oleh Presiden/Menteri/Pimpinan Lembaga/ Gubernur, Bupati
atau Walikota/Kepala Satuan Kerja Pengelola Keuangan Daerah/Kepala Satuan
Kerja/Atasan Kepala Satuan Kerja dalam hal SKTJM tidak mungkin diperoleh.
Penggantian kerugian negara/daerah berdasarkan penerbitan SKP2KS
dibayarkan secara tunai paling lambat 90 hari sejak diterbitkannya SKP2KS
SKP2KS mempunyai kekuatan hukum untuk pelaksanaan sita jaminan.
57
SKP2KS diterbitkan paling lambat 7 hari kerja setelah menerima laporan dari TPKN/TPKD
58. Adalah surat keputusan yang ditetapkan oleh Presiden/Menteri/Pimpinan Lembaga/Gubernur,
Bupati atau Walikota yang mempunyai kekuatan hukum tetap tentang pembebanan penggantian
Kerugian Negara/Daerah terhadap Pegawai Negeri Bukan Bendahara atau Pejabat Lain.
SKP2K mempunyai hak mendahulu
SKP2K ATAS SKTJM WANPRESTASI
SKP2K ATAS PENERBITAN SKP2KS
Memuat materi:
a. Pertimbangan Majelis;
b. Identitas Pihak Yang Merugikan/Pengampu/Yang
Memperoleh Hak/Ahli Waris;
c. Jumlah Kerugian Negara/Daerah yang harus
dipulihkan;
d. Penyerahan upaya penagihan Kerugian
Negara/Daerah kepada instansi yang menangani
pengurusan piutang negara/daerah; dan
e. Daftar barang jaminan Pihak Yang Merugikan/
Pengampu/ Yang Memperoleh Hak/Ahli Waris yang
diserahkan kepada instansi yang menangani
pengurusan piutang negara/ daerah, dalam hal
Majelis berpendapat bahwa barang jaminan dapat
dijual/dicairkan
Memuat materi:
a. Pertimbangan Majelis;
b. Identitas Pihak Yang Merugikan/Pengampu/Yang Memperoleh
Hak/Ahli Waris;
c. Jumlah Kerugian Negara/Daerah yang harus dibayar;
d. Daftar harta kekayaan milik Pihak Yang Merugikan/
Pengampu/Yang Memperoleh Hak/Ahli Waris;
e. Perintah untuk mengganti Kerugian Negara/Daerah;
f. Cara dan jangka waktu mengganti Kerugian Negara/ Daerah;
dan
g. Penyerahan upaya penagihan Kerugian Negara/Daerah kepada
instansi yang menangani pengurusan piutang negara/daerah
dalam hal Pihak Yang Merugikan/Pengampu/Yang
Memperoleh Hak/Ahli Waris tidak membayar Kerugian
Negara/Daerah sebagaimana dimaksud pada huruf c sesuai
dengan jangka waktu sebagaimana dimaksud dalam huruf f.
SURAT KEPUTUSAN PEMBEBANAN PENGGANTIAN
KERUGIAN (SKP2K)
58
SKP2K diterbitkan paling lambat 14 hari kerja sejak Majelis menetapkan putusan
60. PENAGIHAN DAN PENYETORAN
Surat Keterangan
Tanda Lunas
(SKTL)
SKTJM
SKP2KS
SKP2K
Surat
Penagihan
(SPn)
SETOR KE
KAS
NEGARA/DAERAH
Penerbitan
PPKN/D mengusulkan
penghapusan
60
PPKN/D menerbitkan SPn paling lambat 7 hari kerja sejak
SKTJM, SKP2KS, dan SKP2K ditetapkan
61. PENYERAHAN UPAYA PENAGIHAN KERUGIAN
NEGARA/DAERAH
Instansi Yang
Menangani
Pengurusan
Piutang
Negara/Daerah
SKP2K
SKTJM
Wanprestasi
SKP2KS
Menteri/Pimpinan
Lembaga/Gubernur,
Bupati atau Walikota
61
Penyerahan upaya penagihan atas SKTJM wasprestasi paling
lambat 30 hari sejak SKP2K diterbitkan
63. • UNDANG-UNDANG TIDAK MENGATUR SECARA
KHUSUS.
• CARA YANG LAZIM UNTUK MENYELESAIAN GANTI
KERUGIAN NEGARA ADALAH :
1. CARA DAMAI : Misal Akta Pengakuan Hutang
2. GUGATAN KE PENGADILAN PERDATA (DAPAT
MEMINTA JPU SBG PENGACARA NEGARA).
65. KERUGIAN KEUANGAN NEGARA/DAERAH RANAH HUKUM
PIDANA
PASAL 2 AYAT (1) DAN 3 AYAT (1) UU 31 TAHUN 1999
• SETIAP ORANG YANG SECARA MELAWAN HUKUM MELAKUKAN PERBUATAN MEMPERKAYA
DIRI SENDIRI ATAU ORANG LAIN ATAU SUATU KORPORASI YANG DAPAT MERUGIKAN
KEUANGAN NEGARA ATAU PEREKONOMIAN NEGARA …………………
• SETIAP ORANG YANG DENGAN TUJUAN MENGUNTUNGKAN DIRI SENDIRI ATAU ORANG LAIN
ATAU SUATU KORPORASI, MENYALAHGUNAKAN KEWENANGAN, KESEMPATAN ATAU SARANA
YANG ADA PADANYA KARENA JABATAN ATAU KEDUDUKAN YANG DAPAT MERUGIKAN
KEUANGAN NEGARA ATAU PEREKONOMIAN NEGARA …………………….
PASAL 32 AYAT (1)
• YANG DIMAKSUD DENGAN “SECARA NYATA TELAH ADA KERUGIAN KEUANGAN NEGARA”
ADALAH KERUGIAN YANG SUDAH DAPAT DIHITUNG JUMLAHNYA BERDASARKAN HASIL
TEMUAN INSTANSI YANG BERWENANG ATAU AKUNTAN PUBLIK YANG DITUNJUK.
66. UNSUR PIDANA
• Unsur Pidana adalah unsur yang terdapat rumusan tindak pidana yang
diatur dalam perundang-undangan.
• Unsur pidana yang dilaporkan adalah unsur pidana yang mengakibatkan
kerugian Negara/daerah dan/atau tindak pidana yang berkaitan dengan
pengelolaak tanggungjawab keuangan Negara.
• Semua unsur harus dipenuhi
67. Rumusan Tindak Pidana Korupsi Pasal 2 (1 dari 4)
Pasal 2 Ayat 1 UU No. 31 Tahun 1999 jo UU No. 20 Tahun
2001 tentang Tindak Pidana Korupsi:
”SETIAP ORANG YANG SECARA MELAWAN HUKUM LAKUKAN PERBUATAN
MEMPERKAYA DIRI SENDIRI ATAU ORANG LAIN ATAU SUATU KORPORASI
YANG DAPAT MERUGIKAN KEUANGAN NEGARA ATAU PEREKONOMIAN
NEGARA, DIPIDANA ..........”
67
Penyampaian Unsur Pidana
68. Setiap orang adalah orang perseorangan dan atau korporasi yang
dapat dipertanggungjawabkan menurut hukum pidana.
Melawan hukum adalah tidak mempunyai hak sendiri untuk
menikmati keuntungan (korupsi) tersebut.
Memperkaya maksudnya menjadikan orang yang belum kaya
menjadi kaya, atau orang yang sudah kaya bertambah kaya.
Merugikan artinya menjadi rugi atau menjadi berkurang.
68
Penyampaian Unsur Pidana
Rumusan Tindak Pidana Korupsi Pasal 2 (2 dari 4)
69. Contoh
Penjualan Tanah milik BUMN XXX seluas 50 ha tidak dilakukan melalui
pelelangan umum dan pembayaran atas harga tanah dilakukan secara
cicilan senilai Rp 100 miliar dengan jangka waktu 6 bulan.
PMH HAKN? SK Menkeu penjualan Aset tanah BUMN harus melalui
pelelangan umum dan pembayaran dilakukan secara tunai.
Akibat : Kehilangan kesempatan mendapat bunga Rp4 miliar.
70. Rumusan Pasal 3 UU No. 31 Tahun 1999 jo. UU No. 20 Tahun 2001
tentang Tindak Pidana Korupsi:
”SETIAP ORANG YANG DENGAN TUJUAN MENGUNTUNGKAN DIRI SENDIRI ATAU ORANG
LAIN ATAU SUATU KORPORASI, MENYALAHGUNAKAN KEWENANGAN, KESEMPATAN ATAU
SARANA YANG ADA PADANYA KARENA JABATAN ATAU KEDUDUKAN YANG DAPAT
MERUGIKAN KEUANGAN NEGARA ATAU PEREKONOMIAN NEGARA, DIPIDANA .....”
MENGUNTUNGKAN adalah sama artinya dengan mendapatkan
untung, yaitu pendapatan yang diperoleh lebih besar dari
pengeluaran, terlepas dari penggunaan lebih lanjut dari
pendapatan yang diperolehnya.
“MENYALAHGUNAKAN ADALAH MENGGUNAKAN KEWENANGAN, KESEMPATAN ATAU
SARANA YANG MELEKAT PADA JABATAN ATAU KEDUDUKAN YANG DIJABAT ATAU
DIDUDUKI OLEH PELAKU TINDAK PIDANA KORUPSI UNTUK TUJUAN LAIN DARI MAKSUD
DIBERIKANNYA KEWENANGAN, KESEMPATAN ATAU SARANA TERSEBUT”. 70
Penyampaian Unsur Pidana
Rumusan Tindak Pidana Korupsi Pasal 3
72. PENGERTIAN KORUPSI
SYED HUSSEIN ALATAS.
MENURUT PEMAKAIAN UMUM ISTILAH ‘KORUPSI’ PEJABAT,
KITA MENYEBUT KORUP APABILA SEORANG PEGAWAI NEGERI
MENERIMA PEMBERIAN YANG DISODORKAN OLEH SEORANG SWASTA
DGN MAKSUD MEMPENGARUHINYA AGAR MEMBERIKAN PERHATIAN
ISTIMEWA PADA KEPENTINGAN-KEPENTINGAN SI PEMBERI.
TERKADANG PERBUATAN MENAWARKAN PEMBERIAN SEPERTI ITU
ATAU HADIAH LAIN YANG MENGGODA JUGA TERCAKUP DALAM
KONSEP ITU.
73. PENGERTIAN KORUPSI
PEMERASAN,
YAKNI PERMINTAAN PEMBERIAN-PEMBERIAN ATAU HADIAH
SEPERTI ITU DALAM PELAKSANAAN TUGAS-TUGAS PUBLIK,
JUGA BISA DIPANDANG SEBAGAI ‘KORUPSI’. SESUNGGUHNYALAH,
ISTILAH ITU TERKADANG JUGA DIKENAKAN PADA PEJABAT-
PEJABAT YANG MENGGUNAKAN DANA PUBLIK YANG MEREKA URUS
BAGI KEUNTUNGAN MEREKA SENDIRI; DENGAN KATA LAIN,
MEREKA YANG BERSALAH MELAKUKAN PENGGELAPAN DI ATAS
HARGA YANG HARUS DIBAYAR OLEH PUBLIK.
74. PENGERTIAN KORUPSI
BLACK’S LAW DICTIONARY.
AN ACT DONE WITH AN INTENT TO GIVE SOME ADVANTAGE
INCONSISTENT WITH OFFICIAL DUTY AND THE RIGHTS OF OTHERS.
THE ACT OF AN OFFICIAL OR FIDUCIARY PERSON WHO UNLAWFULLY
AND WRONGFULLY USES HIS STATION OR CHARACTER TO PROCURE
SOME BENEFIT FOR HIMSELF OR FOR ANOTHER PERSON, CONTRARY
TO DUTY AND THE RIGHTS OF OTHERS.
75. PENGERTIAN KORUPSI
TRANSPARENCY INTERNATIONAL
CORRUPTION INVOLVES BEHAVIOR ON THE PART OF OFFICIALS IN
THE PUBLIC SECTOR, WHETHER POLITICIANS OR CIVIL SERVANTS,
IN WHICH THEY IMPROPERLY AND UNLAWFULLY ENRICH THEMSELVES,
OR THOSE CLOSE TO THEM, BY THE MISUSE OF THE PUBLIC POWER
ENTRUSTED THEM.
(KORUPSI MENCAKUP PERILAKU DARI PEJABAT-PEJABAT DI SEKTOR
PUBLIK, APAKAH POLITIKUS ATAU PEGAWAI NEGERI, DI MANA MEREKA
SECARA TIDAK BENAR DAN SECARA MELANGGAR HUKUM MEMPERKAYA
DIRI SENDIRI ATAU PIHAK LAIN YANG DEKAT DENGAN MEREKA, DENGAN
CARA MENYALAHGUNAKAN KEWENANGAN PUBLIK YANG DIPERCAYAKAN
KEPADA MEREKA).
76. PENGERTIAN KORUPSI
DR. ANDI HAMZAH, SH.
ASAL KATA CORRUPTIO YANG BERASAL DARI BAHASA LATIN CORRUMPERE
(com=bersama-sama, rumpere (pecah,jebol)
ARTI KATA :
(KEBUSUKAN, KEBURUKAN, KEBEJATAN, KETIDAKJUJURAN, DAPAT DISUAP,
TIDAK BERMORAL, PENYIMPANGAN DARI KESUCIAN).
THE ACT OF CORRUPTING, OR THE STATE OF BEING CORRUPT;
PUTREFACTIVE DECOMPOSITION, PUTRID MATTER; MORAL PERVERSION;
DEPRAVITY, PERVERSION OF INTEGRITY; CORRUPT OR DISHONEST
PROCEEDINGS, BRIBERY; PERVERSION FROM A STATE OF PURITY;
DEBASEMENT, AS OF A LANGUAGE; A DEBASED FORM OF A WORD”
77. PENGERTIAN KORUPSI
UNDANG-UNDANG TINDAK PIDANA KORUPSI
SEBAGAI TINDAK PIDANA FORMIL MAKA TINDAK PIDANA KORUPSI TIDAK DIATUR
SECARA DEFINITIF DALAM UNDANG-UNDANG TENTANG PEMBERANTASAN
TINDAK PIDANA KORUPSI (UUTPK).
UUTPK HANYA MENGATUR SECARA TEGAS TENTANG UNSUR-UNSUR TINDAK
PIDANA KORUPSI :
PASAL 2
SETIAP ORANG YANG SECARA MELAWAN HUKUM MELAKUKAN PERBUATAN
MEMPERKAYA DIRI SENDIRI ATAU ORANG LAIN ATAU SUATU KORPORASI YANG
DAPAT MERUGIKAN KEUANGAN NEGARA ATAU PEREKONOMIAN NEGARA
PASAL 3
SETIAP ORANG YANG DENGAN TUJUAN MENGUNTUNGKAN DIRI SENDIRI ATAU ORANG
LAIN ATAU SUATU KORPORASI MENYALAHGUNAKAN KEWENANGAN, KESEMPATAN,
ATAU SARANA YANG ADA PADANYA KARENA JABATAN ATAU KEDUDUKAN YANG DAPAT
MERUGIKAN KEUANGAN NEGARA ATAU PEREKONOMIAN NEGARA.
79. PEMBAGIAN
HUKUM PIDANA
SUBJEKTIF OBJEKTIF PIDANA KHUSUS
PIDANA UMUM
TINDAK PIDANA
KORUPSI
KEKHUSUSAN DGN TINDAK
PIDANA YANG LAIN :
1. TINDAK PIDANA/DELIK ;
2. PEMBUKTIANNYA;
3. VONIS HUKUMANNYA;
4. PELAKUNYA;
5. ALAT BUKTI.
80. PENGATURAN KORUPSI DI INDONESIA
KUHP
PASAL-PASAL
MENGENAI
KEJAHATAN JABATAN
DAN KECURANGAN
UU NO.3
TAHUN 1971
ORDE BARU
RAWAN KKN
TAP MPR MENGENAI :
PENYELENGGARA NEG.
YG BERSIH DAN BEBAS
KKN
UU NO.31
TAHUN 1999
UU NO.20
TAHUN 2001
PERUBAHAN UU NO. 31
TAHUN 1999
81. STRUKTUR UNDANG-UNDANG NO. 31 TAHUN 1999
UU NO 31 TAHUN 1999 :
1. KETENTUAN UMUM
2. TINDAK PIDANA KORUPSI
3. TINDAK PIDANA LAIN
BERKAITAN DENGAN TPK
4. PENYIDIKAN, PENUNTUTAN,
DAN PEMERIKSAAN DI
SIDANG PENGADILAN
5. PERAN SERTA MASYARAKAT
6. KETENTUAN LAIN-LAIN
7. KETENTUAN PENUTUP
SUBJEK HUKUM
1. PEGAWAI NEG
2. KORPORASI
3. ORANG
DELIK PIDANA
HUKUMAN PIDANA
PIDANA TAMB/PERAMPASAN
PIDANA THD KORPORASI
DELIK
PIDANA
1. MENCEGAH, MERINTANGI, MENGGAGALKAN
2. MBR KETERANGAN/KETERANGAN PALSU
3. Pasal 220, 231, 241, 422, 429, 430 KUHP
1. DIDAHULUKAN DARI PERKARA YG LAIN
2. MENGGUNAKAN KUHAP KEC. DITENTUKAN LAIN
3. PASAL 220, 231, 241, 422, 429, 430 KUHP
4. TIM GABUNGAN OLEH JAKSA AGUNG
5. HAK KEWAJIBAN PENYIDIK DAN TERSANGKA
6. TERSANGKA/TERDAKWA MENINGGAL DUNIA
7. PERKARA KONEKSITAS;
8. TDK BERLAKUNYA UU NO 31 TH 1997 KUHPM
KOMISI PEMBERANTASAN TINDAK PIDANA
KORUPSI (KPK).
UU NO 3 TAHUN 1971 DINYATAKAN TIDAK BERLAKU
82. STRUKTUR UNDANG-UNDANG NO. 20 TAHUN 2001
1. PASAL YANG BERASAL DARI
KUHP DISEBUTKAN LANGSUNG
DALAM PASAL-PASAL UU;
2. GRATIFIKASI KEPADA PEGAWAI
NEGERI;
3. ALAT BUKTI YANG SAH DALAM
BENTUK PETUNJUK;
4. GUGATAN HUKUM PERDATA;
PASAL 209, 210, 387, 388, 415, 416, 417, 418,
419, 420, 423, 425, dan 435 KUHP
Pemberian Dalam Arti Luas, yakni meliputi
Pemberian Uang, Barang, Rabat (Discount),
Komisi, Pinjaman Tanpa Bunga, Tiket Perja-
lanan, Fas. Penginapan,Perjalanan Wisata,
Pengobatan Cuma-cuma, Dan Fasilitas Lain
Yang Diterima Di Dalam Negeri Maupun Di
Luar Negeri Dan Yang Dilakukan Dengan
Menggunakan Sarana Elektronik Atau
Tanpa Sarana Elektronik.
1. Sumber perolehan alat bukti yang sah
yang berupa petunjuk;
2. Pembuktian Terbalik.
Hak negara untuk mengajukan gugatan
perdata terhadap harta benda terpidana
yang disembunyikan atau tersembunyi
dan baru diketahui setelah putusan
pengadilan memperoleh kek. hukum tetap
84. UNSUR-UNSUR TINDAK PIDANA KORUPSI
UNSUR-UNSUR
TINDAK PIDANA
KORUPSI
SUBJEK
YANG
BERTANGGUNG JAWAB
TINDAKAN
MELAWAN HUKUM
MENGUNTUNGKAN
DIRI SENDIRI,GOLONGAN
ORANG LAIN
MERUGIKAN
KEUANGAN NEGARA,
PEREKONOMIAN NEGARA
TINDAK
PIDANA KORUPSI
85. SUBJEK
YANG
BERTANGGUNG
JAWAB
ORANG
DLM
PENGERTIAN
YURIDIS
(RECHPERSOON)
MANUSIA
BADAN
HUKUM
1. BUMN/BUMD
2. YAYASAN
3. BADAN HUKUM
4. Perusahaan yg Menyertakan
Modal Negara
5. Perusahaan yg menyertakan
Modal pihak III berdasarkan
Perjanjian dgn Negara.
1. PEGAWAI NEGERI
2. Penyelenggara Negara
3. Org yg menerima gaji/upah
dr Keuangan Neg/Daerah
4. Org yg menerima gaji/upah
dr korporasi yg menerima
bantuan dari keu neg/daerah
5. Orang yg menerima gaji/upah
dr korporasi yg menggunakan
modal atau fasilitas dr negara/
masyarakat.
UNSUR-UNSUR TINDAK PIDANA KORUPSI
87. PEMBUKTIAN TINDAK PIDANA KORUPSI
PEMBUKTIAN ADALAH :
PROSES KEGIATAN UNTUK MEMBUKTIKAN SESUATU ATAU MENYATAKAN
KEBENARAN TENTANG SUATU PERISTIWA.
KEGIATAN YANG DIJALANKAN DALAM PERADILAN ADALAH UPAYA ATAU
KEGIATAN UNTUK MEREKONSTRUKSI ATAU MELUKIS KEMBALI PERISTIWA
YANG SUDAH BERLALU
ALAT BUKTI YANG DITENTUKAN DALAM KUHAP :
1. KETERANGAN SAKSI
2. KETERANGAN AHLI
3. SURAT
4. PETUNJUK
5. KETERANGAN TERDAKWA
(PASAL 184 AYAT (1) KUHAP)
88. PEMBUKTIAN TINDAK PIDANA KORUPSI
BUKTI PETUNJUK :
ALAT BUKTI PETUNJUK ADALAH PERBUATAN, KEJADIAN ATAU KEADAAN
YANG KARENA PERSESUAINNYA, BAIK ANTARA YANG SATU DENGAN YG
LAIN, MAUPUN DENGAN TINDAK PIDANA ITU SENDIRI, MENANDAKAN BHW
TELAH TERJADI SUATU TINDAK PIDANA DAN SIAPA PELAKUNYA.
BUKTI PETUNJUK TERDIRI DARI :
1. PERBUATAN, KEJADIAN ATAU KEADAAN;
2. ADA PERSESUAIAN ANTARA :
a. PERBUATAN, KEJADIAN ATAU KEADAAN YANG SATU DG PERBUATAN,
KEJADIAN ATAU KEADAAN YANG LAINNYA, ATAU
b. PERBUATAN, KEJADIAN ATAU KEADAAN ITU DENGAN TINDAK PIDANA
ITU SENDIRI.
3. MENANDAKAN BAHWA TLH TJD SUATU TINDAK PIDANA DAN SIAPA
PEMBUATNYA.
89. PEMBUKTIAN TINDAK PIDANA KORUPSI
BUKTI PETUNJUK :
TIDAK BERDIRI SENDIRI TETAPI MERUPAKAN BENTUK ATAU KONSTRUKSI
HAKIM YANG DIDASARKAN PADA ALAT-ALAT BUKTI LAIN YANG TELAH DI-
PERGUNAKAN DALAM MEMERIKSA PERKARA, YAITU : (A) KETERANGAN
SAKSI, (B) SURAT-SURAT, DAN (3) KETERANGAN TERDAKWA)
(PASAL 188 AYAT (2) KUHAP)
90. PEMBUKTIAN TINDAK PIDANA KORUPSI
PERLUASAN BAHAN BUKTI PETUNJUK :
DALAM UUPTPK, BAHAN BUKTI PETUNJUK TIDAK HANYA DIPEROLEH DARI
KETERANGAN SAKSI, SURAT-SURAT DAN KETERANGAN TERDAKWA SESUAI
PASAL 188 AYAT (2) KUHAP, TETAPI DIPERLUAS DENGAN :
1. INFORMASI YG DIUCAPKAN, DIKIRIM, DITERIMA ATAU DISIMPAN SECARA
ELEKTRONIK DENGAN ALAT OPTIK ATAU YANG SERUPA DG ITU.
2. DOKUMEN YAITU SETIAP REKAMAN DATA ATAU INFORMASI YG DAPAT
DILIHAT, DIBACA, ATAU DISIMPAN SCR ELEKTRONIK, BERUPA TULISAN,
SUARA, GAMBAR, PETA, RANCANGAN, FOTO, HURUF, TANDA, ANGKA,
ATAU PERFORASI YANG MEMILIKI MAKNA.
91. PELAPORAN PENYELESAIAN TUNTUTAN GANTI KERUGIAN
DAN AKUNTANSI DAN PELAPORAN KEUANGAN
Menteri/ Pimpinan Lembaga/ Gubernur / Bupati/
Walikota melaporkan penyelesaian kerugian negara/
daerah kepada BPK paling lambat 60 hari setelah
Tuntutan Ganti Kerugian dinyatakan selesai
Akuntansi dan pelaporan keuangan dalam rangka
penyelesaian kerugian negara/daerah dilaksanakan
sesuai Standar Akuntansi Pemerintahan
91
93. AMANAT PP NOMOR 38 TAHUN 2016
Peraturan Menteri/
Pimpinan Lembaga
Peraturan Menteri
Dalam Negeri
93
• Menteri/Pimpinan Lembaga menetapkan
ketentuan lebih lanjut mengenai penyelesaian
kerugian negara di lingkungan kementerian
negara/lembaga yang dipimpinnya sesuai
ketentuan dalam Peraturan Pemerintah ini
• Menteri Dalam Negeri menetapkan ketentuan
lebih lanjut mengenai penyelesaian kerugian
daerah sesuai ketentuan dalam Peraturan
Pemerintah ini