Беларускі грамадска-культурны часопіс, прысвечаны пытанням сучаснасці, гісторыі, літаратуры і мастацтва, месца чалавека ў свеце. Форум думкі беларусаў і ўсіх тых, каму блізкая беларуская тэматыка. Пазіцыі аўтараў тэкстаў не заўсёды адпавядаюць пазіцыям рэдакцыі. Не публікуюцца матэрыялы, якія прапагандуюць камунафашызм, расізм, нацыянальную варожасць.

1. Czasopis
n
Беларускі грамадска-культурны штомесячнік
www. czasopis.pl
Nakład
600
egz.
Niewidzialni.
Kryzys wciąż trwa (str. 17)
Nr 6 (369). Чэрвень 2023 ■ Cena 6 zł (w tym 5% VAT)

2. У НУМАРЫ
3 АД РЭДАКТАРА
Дзённік рэдактара
5 ЗАПІСЫ ЧАСУ (за V 2023)
Наша хроніка
– на Падляшшы, у Польшчы,
у Беларусі, у свеце
■„Ноч музеяў”(стар. 6)
■Niesprzyjająca sytuacja dla muzyki
cerkiewnej (стар. 8)
■Niedyspozycja Łukaszenki (стар.11)
■Падляская мова яшчэ жыве(стар. 13)
14 ПАГРОЗА
У абарону белліцэяў
17 ESEJ
Niewidzialni
19 ZAPISKI
Dni i myśli
21 DUMKI NA JUBILEJ
Ex oriente lux, ex occidente tenebris
25 UWIKŁANIE
30 lat w sidłach bezpieki (cz. 5)
29 КАЛЕНДАРЫЮМ
Гадоў таму ў чэрвені
30 KALIŚ PISALI
Dyskusja prasowa o białoruskiej
„Hromadzie”(dokończenie)
32 ГАДАВІНА
Манументальны фаталізм
Гаўрылы Вашчанкі
34 PAMIAĆ
Płacz zwanoŭ
17. Laśniczy z Aziarka
35 LOSY BIAŁORUSKIE
Michał Tulejko. Działacz i poeta (cz. 4)
39 VSPOMINKI
Kinoman
3. Dla młodych widzów
41 BIAŁOWIESKIE OPOWIEŚCI
Psałomszczyk Piotr
42 FELIETON
Między dżunglą i puszczą
Na okładce: Rok temu podczas stanu
wyjątkowego pod Krynkami
Fot. Jerzy Chmielewski
У абарону белліцэяў (стар. 14)
Dumki na jubilej druha (стар. 21)
Między dżunglą a puszczą (стар. 42)

3. 3
VI.2023
Czasopis
n
АД РЭДАКТАРА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
27 красавіка 2023 г.
Пабываў я ў беластоцкім Цэнтры праваслаўнай куль-
туры на чарговай сустрэчы арганізаванай там звычай-
на ў апошні чацвер месяця Культурным таварыствам
„Русь”.
На гэты раз героем быў прафесар Міхал Кандрацюк,
з якім я знаёмы яшчэ з дзевяностых гадоў. Ён – бела-
рус родам з падгайнаўскіх Дубін, што стаў выдатным
аўтарытэтным нувукоўцам у галіне мовазнаўства ў да-
чыненні да перш за ўсё беларускага насельніцтва на
Беласточчыне.
Прафесар жыве ў Варшаве, але часта прыпыняецца
ў сваёй універсітэцкай кватэры ў Беластоку. Яму ўжо
пайшоў дзевяносты год жыцця, але нягледзячы на свой
пажылы ўзрост усё адчувае яшчэ сябе добра і ёсць ін-
тэлектуальна актыўным. Падкрэсліла гэта таксама
Анна Радзюкевіч, рэдактарка штомесячніка „Przegląd
Prawosławny”, якая змястоўна і дасканала вяла амаль
трохгадзінную з ім сустрэчу. Нагодай была прэзента-
цыя яго чарговай кніжкі „Матэрыяльная культура бела-
стоцкай вёскі і яе змены ў святле народных гаворак ХХ
стагоддзя”, выдадзенй два гады таму Фондам імя князя
Канстанціна Астрожскага. Такі загаловак крыху занад-
та агульны. З амаль чатырхсот старонак у ёй больш як
трыста, – гэта слоўнік простай мовы каталіцкай вёскі
Номікі каля Саколкі, запісаны паўвеку таму іншым пра-
фесарам Станіславам Глінкай (ужо не жыве), сябрам і
супрацоўнікам аўтара, які яго рукапіс салідна апраца-
ваў і ўпарадкаваў.
Паводле акадэмічнага звычаю сустрэча пачалася з да-
кладу. Прафесар Кандрацюк цікава распавёў, як у глы-
біні вякоў адбывалася засяленне зямель на сённяшняй
Беласточчыне, у выніку чаго сфармавалася тут разна-
стайнае моўнае багацце і абселі жыць яго носьбіты
– продкі тутэйшых беларусаў. Навуковец так і назы-
вае Беласточчынай – а не Падляшшам – наш рэгіён.
Мне як аматару-даследчыку мінулага малой радзімы
такі прынцыповы падыход адпавядае. Назва Падяшша,
хаця цяпер паўсюдная (найперш ад Падляшскага вая-
водства яна), даволі штучная. Праф. Кандрацюк Бела-
сточчынай лічыць абшар паміж Аўгустоўскім каналам
на поўначы і ракой Буг на поўдні, а з захаду ракамі
Бобрай, Нарвай ды Нурцом і дзяржаўнай мяжой з Бела-
руссю на ўсходзе.
У дакладзе навуковец паклікаўся на рэзультаты да-
следванняў праф. Ежы Вісьнеўскага, які ў шасцідзеся-
тых гадах ХХ ст. апрацаваў вядомую карту з накірункамі
засялення гэтых зямель славянамі, балтамі (яцвягамі) і
мазурамі (мазаўшанамі). Дайшоў ён таксама да вываду,
што ў ХІV ст. Беласточчына цалкам абезлюднела. Нібы-
та сталася так у выніку крывавага разгрому тэўтонскім
ордэнам яцвягаў. Вісьнеўскі аднак памыліўся. Бо гэта
няпраўда, што тады людзі раптам згэтуль зніклі і з’явілі-
ся зноў толькі праз сто гадоў у ХІV ст., наплываючы з
усходу і захаду. Тым часам менавіта праф. Кандрацюк
ўстанавіў, што ва ўсходнеславянскую (беларускую)
мову таго новага насялення пранікла даволі шмат слоў
нібыта ўшчэнт разбітых крыжакамі яцвягаў. Значыць,
аднак крыху гэтых „абарыгенаў” уцалела, прыхавалі-
ся недзе ў пушчы ля рэчак з іхнымі назвамі, якія ад іх
перанялі новыя асаднікі. След гэтага захаваўся да сён-
ня таксама ў сучасных прозвішчах, як, скажам у маіх
Крынках Кішкель, што ў балтаў значыла „ліс”.
Пасля дакладу ветлівы госць расказаў, як на працягу
дзясяткаў гадоў рабіў свае скрупулёзныя даследаванні.
Яшчэ як студэнт, пасля навуковы супрацоўнік Інстыту-
ту славяназнаўства Польскай Акадэміі навук у Варшаве
ўздоўж і ўпоперак абышоў ён усю Беласточчыну ў скла-
дзе шматлікіх даследчыцкіх экспедыцый. – Тады нават
ровар быў рэдкасцю, – успамінаў. – Потым і я яго меў,
а з часам купіў нават матацыкл SHL, на якім аб’язджаў
гаманлівыя яшчэ вёскі.
Тады ўсюды гучала беларуская мова з яе шматлікімі
дыялектамі. Было што запісываць. Як хутка аказалася
– у самы апошні момант, перад маланкава наступаючай
паланізацыяй і ўрэшце абезлюдненнем вёсак. Прафеса-
ру Кандрацюку і яго супрацоўнікам з дапамогай студэн-
таў удалося зафікасаваць вялікае моўнае і культурнае
багацце. Выйшла яно друкам у дзесяці тамах славутага
„Атласу ўсходнеславянскіх гаворак Беласточчыны”. Ця-
пер гэта помнік нашай гісторы і памяці продкаў. Праф.
Кандрацюк падрыхтаваў амаль палову матэрыялу, ён
запісаў мову больш за пяцідзесяці вёсак. Быў надта
працавітым і плённым навукоўцам. Стаў выдатным
Юрка Хмялеўскі
Галоўны рэдактарc
Дзённік рэдактара
►

4. 4 VI.2023
Czasopis
n
АД РЭДАКТАРА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
славістам, мовазнаўцам, шматгадовым выкладчыкам
беластоцкага філіяла Варшаўскага ўніверсітэту, пасля
Беластоцкага ўніверсітэту, сябрам Польскай акадэміі
навук. З’яўляецца аўтарам больш за двухсот навуковых
выданняў, у тым ліку дзесяці кніг.
Хаця ў асноўным уся сустрэча была польскамоўнай,
усё-такі вельмі адчувалася яе свойскі наш тутэйшы
беларускі дух. Тым больш, што паміж сабою многія
ўдзельнікі гаварылі па-свойму. Мелася ўражанне, што
прыйшлі сюды, каб успомніць мінулае – той пагаслы
свет іх родных вёсак. Таму, вядома, ахвотна набылі і
кніжку героя сустрэчы, не шкадуючы на яе 70 злотых.
Я таксама ўспамінаў, але найперш сваё знаёмства з
прафесарам. Яно пачалося неўзабаве, як з’явіўся „Ча-
сопіс”. З 1993 г. праф. Кандрацюк на нашых старонках
доўгі час публікаваў артыкулы, у якіх паясняў менавіта
паходжанне назваў мясцовасці і характэрных на Бела-
сточчыне прозвішчаў насельніцтва. У міжчасе запра-
панаваў мне вёрстку кнігі пад яго рэдакцыяй. Быў гэта
тоўсты том з дакладамі з нейкай міжнароднай навуковай
канферэнцыі даследчыкаў дыялектаў і анамастыкі (на-
зваў) на польска-ўсходнеславянскім памежжы. Мне як
тэхнічнаму рэдактару праца над кніжкаю заняла шмат
часу. Бо тэксты былі на некалькіх мовах і да таго трэба
было густа ўстаўляць спецыяльныя літары і знакі на-
ціску. Але адначасова ўчытваўся я ў змест артыкулаў і
помню, што вельмі мяне яны зацікавілі.
Я таксама ўзяў голас падчас сустрэчы, каб пра гэта
расказаць. А яшчэ пра свае краязнаўчыя зацікаўленні,
сайт Vostravo.pl і падборку характэрных слоў простай
мовы, якія ўдалося мне яшчэ запісаць у даслоўна апош-
ні момант. Многіх з іх няма нават у слоўніку з прэзента-
ванай кніжкі, хаця, па-мойму, у падсакольскіх Номіках
таксама яны выступалі.
Я выказваўся па-беларуску і ў адрозненні ад іншых
заклікаў, каб не падаць духам. Заахвочваў рабіць тое,
што яшчэ магчымае для захавання моўнага багацця Бе-
ласточчыны прынамсі ў памяці. Перадаваць яго наступ-
ным пакаленням, робячы запісы, выкарыстоўваючы, як
я, таксама дзеля гэтага Інтэрнэт.
6 траўня 2023 г.
На Юр’я ў Кажанах над Нарваю. Прыхадское свята
там у канцы верасня – на Уздзвіжанне Крыжа Гаспод-
няга, бо так высвенчана была цяперашняя царква, якую
пабудавалі ў 1886 г. Паводле гістарычных звестак ра-
нейшая была Георгіеўская і таму па сёння ўрачыста ад-
значаеца тут і гэтае свята. Кажанскі прыход старадаўні,
дакументы згадваюць пра яго ўжо на пачатку ХVII ст.
Магчыма ўжо раней стаяла там царква, паколькі пра-
васлаўе ў гэтым кутку замацавалася яшчэ ў ХVI ст., бо
так датаваны храм у суседнім Суражы.
Тут на моцна праваслаўных некалі землях цяпер пе-
раважаюць католікі. Аднак на Юрыя ў царкве ў Кажа-
нах вернікаў было нямала. Шмат, праўда, прыезджых,
але і тутэйшыя яшчэ трымаюцца, і пачуць можна нават
мясцовую гаворку.
Настаяцелем там цяпер айцец Ян Койла, які калісь
быў дырэктарам Радыё Артадоксія. Разам з некалькі-
мі бацюшкамі дастойна адслужыў ён літургію. Сама
царква прыгожа адноўленая і задбаная. Але так як ва
ўсіх прыходах безупынна трэба штосьці там раман-
таваць. Айцец Ян сказаў, што ў бліжэйшых планах
ёсць аднаўленне царкоўнага бруку, паколькі каменная
агарожа ў многіх месцах ўжо проста развалілася. Спе-
цыялісты выцанілі кошт інвестыцыі на амаль мільён
злотых. Такіх грошай прыхаджане самі сабраць не ў
змозе. Але настаяцель не падае духам, разлічваючы
на ўспамажэнне звонку ад улад, устаноў і прыватных
спонсараў. Прысутныя ў храме не пашкадавалі на гэта
грошай, хто колькі мог паклаў у каробачку, з якою свя-
тар прайшоўся.
Набажэнства завяршылася традыцыйным Крэстным
ходам вакол царквы. Тады вернікі былі сведкамі ча-
госьці незвычайнага. Я таксама ўслед за многімі гля-
нуў уверх і на небе, цэнтральна над храмам, пабачыў
рэгулярны круг светлыні – вянок ні то воблачны, ні то
штучны нейкі, дыяметрам 20-30 метраў. Нешта таямні-
чае, цудоўнае. На прысутных выклікала гэта аграмад-
нае ўражанне. Такі знак многія ўспрынялі як асаблівае
благаслаўленне.
Пры ўваходзе на царкоўны пляц былі таксама два
страганы-лаўкі з ледзянцамі, „мачкамі”, ветрачкамі і
іншымі цацкамі. Гэта здаўна неад’емны вобраз нашых
царкоўных фэстаў. Звычай яшчэ трымаецца, хаця не
ў такім маштабе як калісь. Памятаю даўнія фэсты са
свайго дзяцінства паўвеку ўжо таму. Было шматлюдна
і вельмі калярова.
Прафесар Міхал Кандрацюк заўсёды з усмешкай на
твары
Фота
Юркі
Хмялеўскага
►

5. 5
VI.2023
Czasopis
n
АД РЭДАКТАРА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
ЗАПІСЫ ЧАСУ (V.2023)
Наша хроніка
На Падляшшы
■Kryzys migracyjny wciąż trwa.
Mimo zapory na granicy migranci
usiłują przedostać się z Białorusi do
Polski. Od początku roku Straż Gra-
niczna odnotowała w sumie ponad
9 tys. prób nielegalnego przejścia
przez granicę. W marcu i kwietniu
było to po ok. 2,5 tys. takich prób, w
maju – do połowy miesiąca – łącz-
nie około tysiąca. Według informa-
cji SG, migranci zatrzymani w tym
roku na granicy z Białorusią pocho-
dzili z ponad 40 krajów.
■5 maja w elektrowni Galerii Ar-
senał w Białymstoku otwarto wy-
stawę „Świadomość planetarna.
Nowa rzeczywistość”. Swoje pra-
ce zaprezentowało kilkunastu pol-
skich, białoruskich i ukraińskich ar-
tystów. Jednym z nich jest Andrei
Isakov, pochodzący z Mińska arty-
sta, obecnie asystent i wykładowca
naWydziale Sztuki MediówAkade-
mii Sztuk Pięknych w Warszawie.
Wystawa w Arsenale będzie czyn-
na do 4 czerwca.
■6 maja w Bielskim Domu Kultury
odbył się jubileusz 20-lecia Studia
Folkloru Podlaskich Białorusinów
„Żemerwa”, działającego przy Mu-
zeum Małej Ojczyzny w Studziwo-
dach. Jubileusz połączono z organi-
zowanym corocznie wydarzeniem
„Tam po majowej rosi”, odtwarza-
jącym zwyczaje obchodzone nie-
gdyś na białoruskich wsiach Pod-
lasia „na Jurja” (6 maja). W BDK
odbył się koncert, w którym wystą-
piły zespoły polskie, białoruskie i
goście z Łotwy. Grupa „Żemerwa”
ma w swoim repertuarze tradycyj-
ne pieśni białoruskie związane z
folklorem Podlasia i Polesia, wy-
konuje je nie tylko na koncertach,
ale również podczas rekonstrukcji
dawnych zwyczajów i obrzędów. ►
На Юрыя ездзілі мы з бацькамі фурманкай у Юраўля-
ны. Ад таго і пайшла назва гэтай вёскі, – ад Юр’еўскай
царквы менавіта. Само свята безумоўна мае яшчэ языч-
ніцкі радавод. Гэта адаптаваны хрысціянамі культ Яры-
лы, бога вясны і ўрадлівасці.
Назва Юраўляны распаўсюдзілася толькі ў XVII ст.
Раней былі гэта Паплаўцы або хутчэй за ўсё Паплавічы.
У маім падкрынскім і сакольскім старонні можна заў-
важыць пэўную рэгулярнасць калі гаворка пра назвы
мясцовасцей. Ёсць тут цэлы рад вёсак з канцоўкай -чы
– Малявічы, Шчасновічы, Кнышэвічы, Сукавічы, Гар-
кавічы (непадалёк Юраўлян), а за Крынкамі Лапічы і
Жылічы. Усе яны надта старадаўнія. Далей уздоўж ракі
Свіслачы пераважаюць назвы з канцоўкай -аны – Азяра-
ны, Ласіняны, Крушыняны, Лужаны. Гэтыя вёскі крыху
ўжо малодшыя. Таму як у люстэрку відаць, што гэтыя
словы, якія пераважна нам незразумелыя, адпавядаюць
рознаму паходжанню людзей, якія тут перад вякамі па-
сяліліся. У дадзеным выпадку гэта два народы, дзве
культуры. А былі таксама іншыя.
У маім наваколлі коратка існавала яшчэ адна
Юр’еўская царква – у Шудзялаве. Пабудавалі яе ў
1900-1907 г.г., а галоўнымі фундатарамі былі ўладаль-
нік маёнтку Слойка Аляксандр Анненкаў і яго жонка
папечыцельніца Вольга. У жніўні 1915 г. храм узарвалі
расійскія войскі, а ў трыццатых гадах католікі раскіда-
лі муры, а з цэглы, з якой былі пастаўлены, пабудавалі
сённяшні касцёл.
Калі гэты храм існаваў, быў ён тут вялікім праваслаў-
ным цэнтрам. Можна толькі ўявіць сабе як выглядала
тады прыхадское свята. У „Гродзенскіх епархіяльных
ведамасцях” з 1904 г. ёсць справаздача з гэтай падзеі. У
ёй напісана, што на Юрыя ў Шудзялаве былі натоўпы
народу пад тры тысячы вернікаў. Самае цікавае гэта
тое, што людзі з суседніх прыходаў у Востраве і Сама-
грудзе прыбылі на свята Крэстным ходам. З харугвамі
наперадзе ішлі пяць вёрст. Выглядала гэта самавіта і
– як адзначыў аўтар справаздачы – благотворно дей-
ствовало на толпу. Падчас літургіі братчыкі стаялі ў
царкве з запаленымі свечкамі.
Ажно не верыцца, што так было ў нас на Юр’я. Калі?
Сто і крышку гадоў таму.
Юрка Хмялеўскі■
Царква ў Кажанах
Фота
Юркі
Хмялеўскага

6. 6 VI.2023
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
„Ноч музеяў”
12 траўня Музей і асяродак беларускай культуры ў Гайнаўцы шосты
ўжо раз падрыхтаваў спецыяльную праграму, прымеркаваную да „Ночы
музеяў”. Адбылося закрыццё выставы жывапісу Андрэя Пятровіча – ма-
наха Іллі. Яго брат Марыюш распавёў пра вёску Рудакі ў Крынскай гміне,
дзе жыў мастак, калі з-за хваробы вымушаны быў пакінуць манастыр ва
Уйковіцах (нечакана пакончыў жыццё самагубствам на мосце ў Торуні ў
мінулым годзе ў верасні). Пятровічы родам з Гайнаўкі, адкуль пераехалі
ў Беласток. Брат манаха падчас „Ночы музеяў” праспяваў таксама пад
гітару некалькі песень, у тым ліку на словы Віктара Шведа.
У той вечар наведвальнікі гайнаўскага музея маглі пазнаёміцца з эт-
награфічнымі экспанатамі ды паглядзець некалькі пастаянных і часовых
мастацкіх выставаў. Спецыяльнымі гасьцмі былі Дарафей Фіёнік з ка-
лектывам „Жэмэрва” з Музея малой айчыны ў падбельскіх Студзіводах
(на здымку)..
Тыдзень пазней, 19 траўня, у рамках „Ночы музеяў” у Саколцы сваю
кніжку „Бацькаўшчына колеру зямлі” прэзентавала Уршуля Шубзда,
якая родам з Сакольшчыны. Напісала яе з выкарыстаннем тутэйшай
простай мовы.
Фота арганізатараў
■9 maja w Hajnowskim Domu Kultu-
ry odbył się wernisaż wystawy ikon
„Bogactwo ikony współcześnie i jej
pomoc w tworzeniu relacji między
świętym a człowiekiem”. Zapre-
zentowano na niej około. 50 prac
Ewy Marii Adamskiej, wykona-
nych techniką haftu diamentowe-
go, mozaiki, pisania na jedwabiu
i na płótnie.
■W dniach 9-13 maja w Hajnówce
odbył się 42. Międzynarodowy Fe-
stiwal Hajnowskie Dni Muzyki Cer-
kiewnej. Wzięło w nim udział 18
chórów, reprezentujących Polskę,
Serbię, Rumunię, Łotwę, Litwę,
Finlandię. Prócz przesłuchań kon-
kursowych miały miejsce inne festi-
walowe wydarzenia, w tym wysta-
wy i projekcje filmów. Koncerty to-
warzyszące odbyły się m.in. w Lu-
blinie, Mielniku, Kuraszewie, Biel-
sku Podlaskim, Hajnówce, Białym-
stoku. Jak co roku przyznano na-
grody w kilku kategoriach (chóry
wiejskie, miejskie, dziecięco-mło-
dzieżowe, akademickie i inne). Or-
ganizatorem festiwalu jest Stowa-
rzyszenie Miłośnicy Muzyki Cer-
kiewnej. Organizowany jest ze
środków Urzędu Miasta Hajnów-
ka, Starostwa Powiatowego w Haj-
nówce, Urzędu Gminy Hajnówka,
przy wsparciu Ministerstwa Kultu-
ry i Dziedzictwa Narodowego oraz
firm i sponsorów indywidualnych.
Partnerem wydarzenia jest Woje-
wództwo Podlaskie.
■12 maja w XVII-wiecznym klasz-
torze podominikańskich w Sej-
nach zostało otwarte Muzeum
Kresów Rzeczypospolitej Obojga
Narodów. Mieści się w wyremon-
towanych i zaadaptowanych na ten
cel pomieszczeniach. Łączny koszt
przedsięwzięcia wyniósł 20 mln zł,
3 mln zł to wkład własny parafii,
zaś pozostałe 17 mln zł pochodziły
z funduszy unijnych. – Ktoś kiedyś,
nie my, zadecydował o tym, że Kre-
sy zostały odcięte – mówił podczas
uroczystości otwarcia minister kul-
tury i dziedzictwa narodowego Piotr
Gliński. – Mamy wspaniałe pokojo-
we relacje z wieloma narodami na
Wschodzie i jednocześnie obowią-
zek pamiętać i uczyć się z tamtych
wydarzeń i z tamtej historii – po-
wiedział o przesłaniu sejneńskie-
go muzeum.
■Podlaskie Kuratorium Oświaty pod-
jęło działania nakazujące zmiany
zapisów zawartych w statutach li-
ceów z dodatkowym białoruskim
językiem nauczania w Hajnówce
i Bielsku Podlaskim. Sprawa do-
tyczy obejmowania nauką języka
białoruskiego wszystkich uczniów
deklarujących chęć uczenia się w
tych placówkach. Podlaska kurator
Beata Pietruszka poinformowała o
wszczętym z urzędu postępowa-
niu w sprawie mówiących o takim
obowiązku artykułów statutów tych
szkół jako rzekomo sprzecznych ze
znowelizowaną w 2022 r. przez PiS
ustawą o systemie oświaty. Kurato-
rium i ministerstwo edukacji chcą,
aby nauczanie języka białoruskiego
i przystępowanie do matury z tego
►

7. 7
VI.2023
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
przedmiotu nie były obowiązkowe,
a zależały od decyzji konkretnych
rodziców i uczniów. Przeciwko
planom władz zaprotestowały licz-
ne środowiska i organizacje mniej-
szości białoruskiej w Polsce (Sto-
warzyszenie na rzecz Dzieci i Mło-
dzieży Uczących się Języka Biało-
ruskiego „AB-BA”, Białoruskie
Towarzystwo Historyczne i Zwią-
zek Białoruski w RP). We wspólnie
wydanym oświadczeniu stwierdzi-
ły one, że w konsekwencji wymu-
szanych zmian w statucie placów-
ki stracą swój dotychczasowy cha-
rakter szkół kształcących swoich
uczniów w zakresie języka i kultu-
ry białoruskiej mniejszości narodo-
wej. Czyt. str. 14
■21 maja została otwarta eksponowa-
na na ogrodzeniu soboru św. Mi-
kołaja w Białymstoku wystawa po-
święcona Kodeksowi Supraskiemu.
Ten mający tysiąc lat najstarszy za-
bytek piśmiennictwa słowiańskiego
dwieście lat temu został odnalezio-
ny w monasterze w Supraślu przez
pochodzącego z Wólki Wygonow-
skiej duchownego unickiego Mi-
chała Bobrowskiego.
■Ulica Wolnej Białorusi zniknęła z
przestrzeni miejskiej Białegosto-
ku, powróciła dotychczasowa sta-
ra nazwa – ul. Elektryczna. Zmiana
nastąpiła po wyroku Wojewódzkie-
go SąduAdministracyjnego, wyda-
nego w marcu. Sprawa była bada-
na na wniosek mieszkańców wspo-
mnianej ulicy. Władze miasta zapo-
wiedziały przywrócenie nazwy ul.
Wolnej Białorusi bądź w obecnym,
spornym miejscu, bądź w innym
rejonie miasta. Póki co powstanie
Skwer Wolnej Białorusi – taką na-
zwę otrzyma chodnik przed białoru-
skim konsulatem w Białymstoku.
■W Białymstoku przy ulicy Modliń-
skiej powstała interesująca placów-
ka pod nazwą „Miejsce/The place”.
Ma opowiadać o społeczności ży-
dowskiej, jaka przez stulecia współ-
tworzyła Białystok. Ma to być miej-
sce, gdzie wyświetlane będą filmy
i organizowane spotkania, realizo-
wane projekty i pokazywane wysta-
wy, dotyczące historii białostockich
Żydów. „Miejscem” zajmować się
będzie Tomasz Wiśniewski, znany
na Podlasiu badacz dziejów kultu-
ry i historii Żydów. Placówka ma
utrzymywać się z donacji.
■W dniach 19-21 maja odbyła się
44. Ogólnopolska Paschalna Piel-
grzymka Młodzieży Prawosławnej
na Świętą Górę Grabarkę. Z mło-
dzieżą podczas nabożeństw i dys-
kusji spotkali się prawosławni du-
chowni, w tym metropolita Sawa,
abp Jakub i abp Grzegorz. Przed-
sięwzięcie zorganizowało Bractwo
Młodzieży Prawosławnej.
■21 maja w Białymstoku odbyła się
6 траўня Студыя фальклору падляшскіх беларусаў„Жэмэрва”святкавала
юбілей 20-годдзя сваёй дзейнасці. Віншуем!
Фота
Аляксандра
Васілюка
28красавікаўпамяшканніБГКТуБеластокуадбыўся44-ывыпускконкурсу
для вучняў сярэдніх школ„Сцэнічнае слова”. На здымку пастаноўка„Дра-
мы”ліцэістаў з Гайнаўскага белліцэя
Фота
Міры
Лукшы
►

8. 8 VI.2023
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
W naszym regionie od 22 lat prawie w tym samym
czasie odbywają się co roku dwa festiwale muzyki cer-
kiewnej. Już mało kto poza organizatorami pamięta, jak
doszło do rozłamu. Choć nić konfliktu pozostała, moż-
na odnieść wrażenie, iż takie rozdwojenie nikomu dziś
nie przeszkadza.
W 2001 r. Fundacja Muzyka Cerkiewna po cofnięciu
jej poparcia przez metropolitę Sawę swój festiwal prze-
niosła do Białegostoku. W jego nazwie Hajnówka jednak
pozostała – jako marka, niezbędna dla utrzymania popu-
larności i renomy zwłaszcza wśród chórów zagranicz-
nych. W hajnowskim soborze Świętej Trójcy środowi-
sko cerkiewne zainicjowało natomiast, będące kontynu-
acją poprzednich edycji festiwalu, Hajnowskie Dni Mu-
zyki Cerkiewnej.
W tym roku festiwale powróciły do tradycyjnego ter-
minu majowego, bowiem ze względu na pandemię przed-
tem trzykrotnie odbyły się – w zawężonym formacie –
we wrześniu. Tegoroczne edycje również były wyraźnie
skromniejsze niż kiedyś. Przede wszystkim ze względu
na mniejszą ilość występujących chórów. Problemem dla
organizatorów pozostaje sytuacja międzynarodowa. Ze
względu na wojnę w Ukrainie po raz drugi z rzędu zabra-
kło wykonawców z Rosji i Białorusi. Natomiast ukraińscy
chórzyści mają teraz przeszkody natury formalnej, wyni-
kające ze szczególnej sytuacji w ich kraju.
Na żaden z festiwali nie przyjechały też profesjonalne
chóry świeckie z Polski. Z dwóch przyczyn. Z trudem od-
radzają się po okresie pandemii, a dodatkowo w obecnej
sytuacji nie chcą wykonywać muzyki cerkiewnej, traktu-
jąc ją jako rosyjską.
Podczas hajnowskiego festiwalu niemal wyłącznie wy-
stąpiły chóry z parafii prawosławnych na Białostocczyź-
nie oraz z Warszawy. Ze zrozumiałych względów mają
one zakaz uczestnictwa w imprezie białostockiej. Ta jed-
nak utrzymuje swą rangę i wysoki poziom ze względu na
wsparcie środowiska artystycznego. W tym roku koncert
inauguracyjny był poświęcony muzyce zmarłego przed
trzema laty maestro Krzysztofa Pendereckiego w wyko-
naniu chóru Filharmonii Narodowej w Warszawie. Du-
żym symbolicznym wydarzeniem, szczególnie dla na-
szej mniejszości i diaspory, stała się także muzyka cer-
kiewna w wykonaniu chóru „Concordia”. To Chór Wol-
nej Białorusi, założony w Warszawie przez uchodźców
białoruskich.
Pomimo złożonej sytuacji, do której doszły teraz dodat-
kowe międzynarodowe komplikacje, oba festiwale nieja-
ko się uzupełniają. Pozwalają odczuć na Podlasiu boga-
tą duchowość prawosławia oraz zaspokoić wyrafinowa-
nych wykonawców i słuchaczy, poszukujących w inter-
pretacji tej muzyki przede wszystkim wrażeń i doznań
artystycznych.
Niesprzyjająca sytuacja
dla muzyki cerkiewnej
Хор „Паліфонія” з Беластоцкай палітэхнікі. Адзіны
ўдзельнік сёлетніх Гайнаўскіх дзён царкоўнай музыкі
з Польшчы ў такой катэгорыі
Праф. Рамуальд Твардоўскі як выдатны польскі кам-
пазітар сваім аўтарытэтам падтрымаў нецаркоўны
фестываль. Нягледзячы на свой пажылы ўзрост (у
чэрвені споўняцца яму 93 гады) ізноў старшынства-
ваў яго конкурснаму журы
festiwal.cerkiew.pl
festiwal-hajnowka.pl

9. 9
VI.2023
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
►
akcja solidarności z więźniami poli-
tycznymi przetrzymywanymi przez
reżim Łukaszenki. Przy konsulacie
Republiki Białoruś zebrali się ma-
nifestanci ze zdjęciami osób, które
oddały życie w obronie demokracji
oraz wizerunkami najbardziej zna-
nych więźniów politycznych. Jest
ich obecnie 1525. Z okazji obcho-
dzonego właśnie Dnia Więźniów
Politycznych Białorusi, Centrum
Obrony Praw Człowieka „Wiasna”
podało dane statystyczne z ostatnich
trzech lat. Łącznie w tym okresie za
kraty z powodów politycznych tra-
fiło 2290 osób.Akcje solidarności z
więźniami politycznymi w Białoru-
si odbyły się też w innych polskich
miastach, w tym w Krakowie i War-
szawie. W stolicy w centrum miasta
przemaszerowało kilkaset osób.
■24 maja w ramach Dni Sztuki
Współczesnej w Białymstoku od-
był się w kinie Forum wideo-perfor-
mance „Minuta krzyku dla Białoru-
si”. Jego autorką jest znana białoru-
ska artystka mieszkająca w Polsce
Jana Szostak. Organizatorem DSW
jest Białostocki Ośrodek Kultury.
У Польшчы
■Pod koniec kwietnia w polskich
mediach pojawiły się informacje
o tajemniczym obiekcie wojsko-
wym, który odnaleziono w okoli-
cy miejscowości Zamość niedale-
ko Bydgoszczy. Po dwóch tygo-
dniach polskie władze ujawniły, że
jest to rosyjska rakieta Ch-55, któ-
ra w grudniu ubiegłego roku nad-
leciała znad terytorium Białorusi.
Minister obrony narodowej Ma-
riusz Błaszczak odpowiedzialno-
ścią za ten incydent (niedopełnie-
nie obowiązków) obarczył publicz-
nie generała Tomasza Piotrowskie-
go, szefa Dowództwa Operacyjnego
Rodzajów Sił Zbrojnych. O sprawie
– do momentu jej ujawnienia – nie
wiedział prawdopodobnie nic pre-
zydent Andrzej Duda, zwierzchnik
polskiej armii.
■Działająca przy Głównym Geode-
cie Kraju Komisja Standaryzacji
Nazw Geograficznych poza gra-
nicami Rzeczypospolitej Polskiej
zdecydowała o usunięciu z oficjal-
nego obiegu nazwy miasta Kali-
ningrad, a używaniu polskiego sło-
wa Królewiec. W Polsce nie bę-
dzie też rosyjskiej nazwy Nowo-
gród Wołyński w Ukrainie, wpro-
wadzonej ukazem carycy Katarzy-
ny II, tylko Zwiahel. Komisja zmie-
niła też kilkadziesiąt nazw obiektów
historycznych w Białorusi i Ukra-
inie, wprowadzając do oficjalnego
nazewnictwa m.in. dwór Wańkowi-
czów w Mińsku i kopiec Mickie-
wicza w Nowogródku. Stosowna
uchwała została podjęta 12 kwiet-
nia, ale poinformowano o niej po
uprawomocnieniu się 9 maja. De-
cyzja wywołała oburzenie w Mo-
skwie, gdzie odebrano ja jako prze-
jaw rusofobii.
■9 maja polscy przewoźnicy rozpo-
częli blokadę przejścia granicznego
z Białorusią w Kukurykach. Zapro-
testowali przeciwko bierności pol-
skich władz i wobec braku reakcji
na rejestrację w Polsce setek firm
przewozowych z Białorusi i Rosji.
W ten sposób tamtejsi przewoźnicy
omijają zakaz wjazdu swoich cięża-
rówek do państw UE.Wobec bardzo
konkurencyjnych cen usług, omija-
jące sankcje firmy ze Wschodu wy-
pychają z rynku polskich przedsię-
biorców. Jak ustalili protestujący,
w Warszawie są dwa adresy, pod
którymi zarejestrowało się po 80-
90 przewoźników z Białorusi lub
Rosji, w Siedlcach i Białymsto-
ku również powstały dziesiątki ta-
kich firm.
■11 maja Alicja Pietruczuk i Lech
Pilarski z Polskiego Radia Biały-
stok w Bydgoszczy odebrali na-
grodę Ministra Kultury i Dziedzic-
twa Narodowego (20 tys. zł) w zor-
ganizowanym po raz piętnasty Kon-
kursie Artystycznych Form Radio-
wych „Grand PIK 2023”. Jury do-
ceniło ich audycję „Pamięć zna-
czy życie” o przywódcy Powstania
Styczniowego Konstantym Kali-
nowskim jako „łączącą wspólną
przeszłość polsko-litewsko-biało-
ruską ze współczesnością”.
■11 maja w siedzibie Warszawskiej
Giełdy Papierów Wartościowych
wręczono nagrody w pierwszej
edycji konkursu pod nazwą Biznes
Новая царква ў Варшаве накшталт канстантынопольскай Гагіі Сафіі. На
знак немаскоўскага характару польскага праваслаўя – прынятай ад Кан-
стантынопаля аўтакефаліі
Cerkiew.pl
►

10. 10 VI.2023
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
Wolnej Białorusi (Free Belarus Bu-
siness Award). Jego organizatorem
jest Stowarzyszenie Białoruskie-
go Biznesu za Granicą. Inicjatywa
powstała jako wsparcie dla biało-
ruskich przedsiębiorców, którzy w
wyniku represji trwających w Bia-
łorusi od 2020 r. opuścili ojczyznę.
Do rywalizacji zgłosiło się 70 firm
z rożnych branż: od budowlanych,
przez biura rachunkowe po pracow-
nie projektowe. Nagrody (po 5 tys.
euro) trafiły m.in. do studia filmów
animowanych w Wilnie, kwiaciarni
internetowej w Estonii, kawiarni w
Poznaniu i działającej w Warszawie
firmy sprzątającej Cleanwhale.
■12 maja w Warszawie odbyła się
piąta edycja konferencji „Our Fu-
ture Forum”, organizowanej przez
Our Future Foundation, skierowa-
na do młodzieży wchodzącej w do-
rosłe życie. Uczniowie zaprosili do
dyskusji biznesmenów, polityków,
aktorów i twórców internetowych.
W dyskusjach wzięło udział po-
nad tysiąc uczniów z Polski, Ukra-
iny i Białorusi. Dwa razy tyle oglą-
dało transmisję z debat w interne-
cie. Specjalnymi gośćmi byli lider-
ka białoruskiej opozycji Swiatłana
Cichanoŭskaja i ambasador USAw
Polsce, Mark Brzezinski.
■W nocy z 12 na 13 maja w polskiej
przestrzeni powietrznej pojawił się
niezidentyfikowany obiekt przy-
pominający balon, o czym poin-
formowało Ministerstwo Obrony
Narodowej. Nadleciał znad Biało-
rusi, a z radarów zniknął na wyso-
kości Rypina w województwie ku-
jawsko-pomorskim. Obiektu na ra-
zie nie odnaleziono.
■14 maja w Warszawie została wy-
święcona cerkiew Hagia Sophia
– Mądrości Bożej. To pierwsza od
czasów carskich zbudowana w pol-
skiej stolicy świątynia prawosław-
na. Została wzniesiona jako „wo-
tum wdzięczności Bogu za dar 25-
lecia demokratycznych przemian w
Polsce”. Świątynia powstała rów-
nież jako pomnik pamięci ofiar
Sybiru, Katynia, Miednoje, Taler-
hofu, Oświęcimia, Dachau, Gross-
Rosen, Ravensbrücka, Mauthausen,
akcji „Wisła”, burzenia prawosław-
nych cerkwi na Chełmszczyźnie i
Podlasiu, kampanii wrześniowej,
Powstania Warszawskiego, jak też
dzieci z prawosławnego sierocińca
na warszawskiej Woli zamordowa-
nych w 1944 r. Cerkiew zaprojek-
tował zmarły cztery lata temu ar-
chitekt Andrzej Markowski. Jest
drugą po białostockiej prawosław-
ną świątynią w Polsce, zbudowaną
w nawiązaniu do słynnej Hagii So-
phii w Konstantynopolu (obecnym
Stambule).
■19 maja w Muzeum Wolnej Biało-
rusi w Warszawie odsłonięto postu-
ment upamiętniający białoruskich
ochotników, którzy zginęli w obro-
nie Ukrainy. To tymczasowe miej-
sce pamięci pozostawało otwarte do
31 maja, można było wpisać się do
księgi kondolencyjnej.
■Od 1 czerwca polskie Międzynaro-
dowe Karty Ubezpieczenia Samo-
chodowego (Zielone Karty) stra-
cą ważność na terytorium Fede-
racji Rosyjskiej oraz Białorusi. W
celu spełnienia istniejącego w tych
państwach obowiązku ubezpiecze-
nia OC posiadacze pojazdów me-
chanicznych zobowiązani będą do
wykupienia odpowiednio rosyj-
skich lub białoruskich polis ubez-
pieczenia granicznego.
■Album „Supraskie Kantyki”, zawie-
rający zbiór utworów powstałych
ponad 300 lat temu w klasztorze w
Supraślu, nagrodzono Fryderykiem
w kategorii Album Roku Muzyka
Dawna. Pieśni wykonał Chór Ope-
ry i Filharmonii Podlaskiej pod kie-
runkiem Violetty Bieleckiej.
У Беларусі
■3 maja sąd w Mińsku skazał na 8 lat
kolonii karnej Ramana Pratasiewi-
cza, blogera, współtwórcy kanału
NEXTA, który relacjonował prote-
sty w 2020 r. W maju 2021 r. samo-
lot lecący do Wilna, na którego po-
kładzie znajdował się opozycjoni-
sta, został uprowadzony przez bia-
łoruski samolot wojskowy i zmu-
szony do lądowania w Mińsku. Pra-
tasiewicz wraz ze swoją partnerką,
Rosjanką Sofiję Sapiega, zostali
aresztowani. Następnie podjął on
– zapewne pod naciskiem KGB –
współpracę z władzami i przyznał
się do winy. Zważywszy na taką po-
stawę Pratasiewicza 22 maja Alek-
sander Łukaszenka ułaskawił ska-
zanego. Miński sąd wydał również
wyroki na dwóch innych autorów
kanału NEXTA: Sciapana Puciłę
oraz Jana Rudika – odpowiednio 20
i 19 lat. Obaj przebywają w Polsce
i zostali skazani zaocznie.
■5 maja Białoruś po raz pierwszy
od 1995 r. przywróciła kontrole na
granicy z Rosją. Oficjalnym powo-
dem ma być próba powstrzymania
przedostawania się na teren Biało-
rusi „imigrantów z krajów trzeciego
świata” przed wdrożeniem umowy
międzyrządowej w sprawie wza-
jemnego uznawania wiz. Niewy-
kluczone jednak, że prawdziwym
powodem tej decyzji może być
chęć zatrzymania obywateli Fede-
racji Rosyjskiej, którzy coraz czę-
ściej próbują uciec z kraju przed
mobilizacją wojskową.
■11 maja sąd w Mińsku skazał na 13
lat kolonii karnej Pawła Bieławu-
sa, działacza społecznego i właści-
ciela sklepu z białoruską symboliką
Symbal.by. Początkowo – w okre-
sie kampanii wyborczej w 2020 r.
i w trakcie późniejszych protestów
– był nękany przez władze, zaś w li-
stopadzie 2021 r. został zatrzymany.
Początkowo Bieławus został trzy-
krotnie skazany na areszt za wykro-
czenie, następnie przeciwko niemu
wszczęto sprawę karną i umieszczo-
no go w areszcie śledczym. Dopie-
ro w lutym 2023 r. stanął przed są-
dem. Został oskarżony na podsta-
wie czterech artykułów Kodeksu
Karnego, w tym o „zdradę stanu”
i „kierowanie ugrupowaniem eks-
tremistycznym – Białoruską Radą
Kultury.
■13 maja wieczoremAleksander Łu-
kaszenka trafił do szpitala w Miń-
►
►

11. 11
VI.2023
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
►
Liczne komentarze i domysły wywołało publiczne nie-
pokazywanie się w maju przez kilka dni Aleksandra Łu-
kaszenki. Zniknął 9 maja po złożeniu wieńca pod Pomni-
kiem Zwycięstwa w Mińsku. Wcześniej z samego rana
poleciał do Moskwy, gdzie nie dotrwał do końca uro-
czystości. Miał mieć problemy z chodzeniem, wyglądał
na osłabionego, mówił ochrypłym głosem. Jako jedy-
ny z przywódców państwowych nie złożył wraz z Puti-
nem kwiatów na mogile z Wiecznym Ogniem. Na jego
ręce zauważono bandaż, a na lotnisko podobno zawiózł
go ambulans.
Po powrocie do Mińska niespodziewanie nie wygłosił
przemówienia z okazji Dnia Zwycięstwa. Po raz pierwszy
w historii jego przywództwa zrobił to minister obrony.
Nocą 12 maja pojawiły się nieoficjalne informacje, że
Łukaszenka przebywa w szpitalu. Nie pojawił się tak-
że on 14 maja na uroczystościach w Dniu Flagi, Godła i
Hymnu. Zamiast niego przemawiał premier Raman Ha-
łouczanka.
13 maja niezależny kanał Biełaruski Hajun poinformo-
wał na Twitterze, że wieczorem przewieziono go do kli-
niki prezydenckiej w podmińskich Drozdach. Portal Na-
sza Niwa, powołując się na anonimowe źródło z bliskiego
otoczenia Łukaszenki, przekazał wieści o groźnym wiru-
sie, który miał go zaatakować i jeszcze kilka innych osób,
jakie „padły z nóg”.
Z kolei przebywający w Warszawie białoruski opozy-
cjonista i były dyplomata Paweł Łatuszka w nagraniu,
opublikowanym w mediach społecznościowych, powie-
dział, że według jego źródeł z Mińska Łukaszenka może
mieć „zapalenie mięśnia sercowego na tle infekcyjno-aler-
gicznym, a mówiąc prościej – ma chore serce”.
Wówczas w sieci rozgorzały dyskusje o tym, kto po
ewentualnej jego śmierci przejmie obowiązki głowy pań-
stwa. Zgodnie ze zmienioną rok temu konstytucją takie
pełnomocnictwa ma otrzymać szefowa senatu Natalla
Kaczanawa.
Plotki na temat zdrowia Łukaszenki nie ustały nawet
po tym, jak propagandowe media pokazały nagrania rze-
komo z jego wizyty w centralnym punkcie dowodzenia
sił powietrznych i obrony przeciwlotniczej. Zestawienie
wizerunku z ujęciami z uroczystości 9 maja wskazuje,
że mógł to być sobowtór. „Wygląda, jakby w tydzień od-
młodniał o dekadę” – komentowali internauci.
Spekulacje przycichły dopiero po 15 maja, kiedy Łuka-
szenka ponownie zaczął pojawiać się na okrągło w pań-
stwowej telewizji, choć wciąż mówił wyraźnie zachryp-
niętym głosem.
W końcu 23 maja w nagraniu na kanale Chołod Łuka-
szenka wyjawił, że ma adenowirusa (patogena, powodują-
cegoinfekcjewirusowe).–Niezamierzamumierać,będzie-
cie cierpieć ze mną przez bardzo długi czas – powiedział.
Niedyspozycja Łukaszenki
АляксандрЛукашэнкападчаспарада9траўняўМаск-
ве (скрыншот з відэа)
15 траўня ў Цэнтральным пункце камандавання Па-
ветраных войскаў РБ
sku. Wcześniej w Dniu Zwycię-
stwa w Moskwie 9 maja był wy-
raźnie niedysponowany. Pojawiły
się spekulacje o poważnej choro-
bie, która miała dotknąć nie tylko
jego, ale także kilka osób z najbliż-
szego otoczenia dyktatora. Niektóre
źródła podały, iż chodzi o poważ-
ne problemy z sercem – być może
zawał – które mogą wynikać z in-
fekcji wirusowej. Łukaszenka poja-
wił się w publicznym przekazie te-
lewizyjnym 15 maja. W oczy rzu-
cił się jego nienaturalny wygląd, a
niektórzy obserwatorzy porównali
Łukaszenkę do figury woskowej.
Czyt. wyżej
■17 maja ministrowie spraw zagra-
nicznych Rosji i Białorusi na Te-
legramie wydali oświadczenie w
sprawie „wspólnych priorytetów
polityki zagranicznej”. Czytamy w
nim m.in.: „Nasze kraje zmierza-
ją w kierunku utworzenia państwa
związkowego, w którym kształtu-
ją się wspólne przestrzenie gospo-
darki, energetyki, finansów, obrony
►

12. 12 VI.2023
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
i bezpieczeństwa, migracji, współ-
pracy humanitarnej, równych praw
i wolności obywateli”. Napisano
ponadto, iż Moskwa oraz Mińsk
„potępiają działania państw za-
chodnich, mające na celu podsy-
canie i przedłużanie kryzysu ukra-
ińskiego”.
■10 kilometrów od Homla, przy trasie
M8 w kierunku granicy z Ukrainą,
pojawiła się linia umocnień prze-
ciwczołgowych, tzw. zębów smo-
ka. Obok nich trwa prawdopodob-
nie budowa dodatkowych umocnień
– podał 18 maja Biełaruski Hajun,
konspiracyjna białoruska grupa mo-
nitorująca ruchy wojsk. Zęby smo-
ka to betonowe przeszkody, mające
utrudnić przedostanie się wojskom
zmotoryzowanym i pancernym. Po-
dobne umocnienia Rosja zbudowa-
ła m.in. na Krymie.
■Białoruś bardzo znacząca zwięk-
szyła dostawy uzbrojenia dla Ro-
sji – powiedział przewodniczący
Państwowego Wojskowego Ko-
mitetu Przemysłowego Białorusi
Dzmitry Pantus podczas trwają-
cej w dniach 17-20 maja w Mińsku
wystawy uzbrojenia MILEX-2023.
Wzięły w niej udział Białoruś, Ro-
sja, Chiny i Iran.
■22 maja białoruska grupa hakerów
określająca się jako Cyberparty-
zanci przeprowadziła udany atak
na serwery rosyjskich kolei. W re-
zultacie jej działań zaszyfrowane
zostały dane spółki Wagon-Ser-
wis, obsługującej składy państwo-
wego przewoźnika. Grupa Cyber-
partyzanci powstała w 2020 r. i już
nie pierwszy raz swoimi atakami
doprowadziła do dezorganizacji
rosyjskich kolei.
■„Zniknął” Wiktar Babaryka, głów-
ny opozycyjny kontrkandydat Łu-
kaszenki przed wyborami prezy-
denckimi w 2020 r. Od zatrzyma-
nia i niedopuszczenia do kandydo-
wania pozostaje on wciąż w więzie-
niu, choć ostatnio wszelki słuch po
nim zaginął. Ani prawnicy, ani ro-
dzina nie mogą uzyskać od władz
informacji, gdzie przebywa skaza-
ny. Według niezależnych informacji
Babaryka został pobity w więzieniu
i trafił do szpitala, po czym ślad się
urywa i obecnie nie sposób już do-
wiedzieć się o miejscu jego pobytu.
Instytucje broniące praw człowieka
i zagraniczne media zaapelowały o
włączenie się w poszukiwanie za-
ginionego polityka – więźnia reżi-
mu Łukaszenki.
■Spada PKB Białorusi – w pierw-
szym kwartale o 0,6 proc. Według
prognoz władz PKB powinien w
2023 r. wzrosnąć o 3,8 proc. Mię-
dzynarodowi eksperci uważają jed-
nak, że wzrost jest możliwy dopie-
ro w przyszłym roku, pod warun-
kiem że nie wystąpią poważne
kryzysy. W tym roku prognozowa-
ny jest dalszy spadek białoruskiej
gospodarki.
У свеце
■27 kwietnia Zgromadzenie Parla-
mentarne Rady Europy oficjalnie
poparło nakaz aresztowania prezy-
denta Rosji Władimira Putina, wy-
dany przez Międzynarodowy Try-
bunał Karny w Hadze, a także okre-
śliło deportacje ukraińskich dzieci i
dorosłych jako czyny noszące zna-
miona ludobójstwa. W dokumen-
cie mowa jest też o potrzebie po-
ciągnięcia do odpowiedzialności
Aleksandra Łukaszenki i jego naj-
bliższych współpracowników jako
rządzących krajem, z którego te-
rytorium i przy którego poparciu
Rosja prowadzi wojnę przeciwko
Ukrainie.
■9 maja w Moskwie na Placu Czer-
wonym odbyła się doroczna defila-
da wojskowa z okazji Dnia Zwycię-
stwa. Wszyscy obserwatorzy pod-
kreślali w swoich komentarzach,
że była ona w zdecydowanie mniej
okazała niż w poprzednich latach.
Szczególnie widać było brak no-
woczesnego sprzętu wojskowego,
a defiladę otwierał czołg-legenda z
drugiej wojny światowej T-34. Na
uroczystości pojawili się wyłącznie
niektórzy przywódcy państw byłe-
go ZSRR, w tym białoruski dyk-
tator Aleksander Łukaszenka. Był
on wyraźnie niedysponowany – nie
wziął nawet udziału w uroczystej
kolacji wydanej przez Putina, lecz
w asyście karetki prosto z defilady
udał się na lotnisko, skąd szybko
odleciał do Mińska.
■W połowie maja szef ukraińskiego
wywiadu wojskowego (HUR) ge-
nerał Kyryło Budanow poinformo-
wał, że Ukraina prowadziła m.in.
tajne rozmowy z Aleksandrem Łu-
kaszenką, by nie dopuścić do po-
nownego ataku armii rosyjskiej z
terytorium Białorusi. – Zrobiliśmy
wszystko, co możliwe, żeby nie do-
puścić do wciągnięcia Białorusi w
bezpośrednie działania zbrojne po
stronie Rosji – powiedział ukraiń-
ski wojskowy.
■Republika Mołdawii rozpoczęła
procedurę opuszczenia Wspólnoty
Niepodległych Państw (WNP), or-
ganizacji polityczno-gospodarczo-
wojskowej rozwijanej z inicjaty-
На сценах будынку трансфарма-
тарнай станцыі на Уруччы ў Мін-
ску з’явіліся малюнкі Чырвонага
касцёла, Нацыянальнай бібліятэкі
і іншых сталічных славутасцей
City.Dog.io
►

13. 13
VI.2023
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
wy Federacji Rosyjskiej, do któ-
rej przystąpiła w 1994 r. O pod-
jęciu działań prawnych zmierzają-
cych w tym kierunku poinformo-
wał 15 maja przewodniczący moł-
dawskiego parlamentu Igor Grosu.
Dodał, iż członkostwo Mołdawii w
WNPw świetle ostatnich wydarzeń
nie chroni już kraju przed embar-
giem gospodarczym i wrogimi dzia-
łaniami Rosji, skierowanymi prze-
ciwko niepodległości i suwerenno-
ści Mołdawii.
■W dniach 16-17 maja w Reykja-
viku odbył się szczyt Rady Eu-
ropy, w którym uczestniczyły de-
legacje 46 państw. Wśród zapro-
szonych gości znalazła się lider-
ka białoruskiej opozycji Swiatłana
Cichanoŭskaja.Wzięła ona udział w
obradach szczytu, odbyła też liczne
dwustronne spotkania z przybyłymi
tam politykami.
■17 maja w Bachmucie – obecnie re-
jonie najcięższych walk w Ukrainie
– zginęło pięciu białoruskich żoł-
nierzy-ochotników batalionu Wo-
łat Pułku Kalinowskiego. Dom, w
którym bronili się Białorusini, zo-
stał ostrzelany przez rosyjską wiel-
kokalibrową artylerię. Budynek za-
walił się, a część żołnierzy znalazła
się pod gruzami. Pułk im. Konstan-
tego Kalinowskiego to największa
białoruska formacja ochotnicza bro-
niąca Ukrainy.
■Ponad 100 noblistów podpisało się
pod listem doAleksandra Łukaszen-
ki, w którym domagają się zwolnie-
nia z więzienia Alesia Bialackaha,
założyciela Centrum Obrony Praw
Człowieka „Wiasna”, laureata poko-
jowejNagrodyNobla.Listopubliko-
wał Międzynarodowy PEN Club 21
maja, w obchodzonym przez Biało-
rusinów Dniu Solidarności z Więź-
niami Politycznymi.
■Wyjazdy obywateli Republiki Li-
tewskiej do Białorusi z lekceważe-
niem zaleceń stanowią zagrożenie
dla ich własnego bezpieczeństwa,
zdrowia i życia – napisało w ko-
munikacie litewskie Ministerstwo
Spraw Zagranicznych. Przypo-
mniało, że w ostatnim czasie nasi-
liły się wrogie i prowokacyjne dzia-
łania białoruskich instytucji wobec
Litwinów w Białorusi. Odnotowuje
się, że „obywateli Litwy zatrzymy-
wano niezgodnie z prawem, posta-
wiono im sfabrykowane zarzuty”.
Wcześniej podobne rekomendacje
dla swoich obywateli wydało pol-
skie MSZ. ■
11 траўня Еўрапейскі гума-
нітарны ўніверсітэт зладзіў ан-
лайн-сустрэчу з нашым супра-
цоўнікам з Прагі Янам Максі-
мюком. Ён прэзентаваў студэн-
там сваю навейшую кнігу на
падляскай мове „Trava zabytia”,
у якую ў асноўным увайшлі яго
нарысы з мінулага, якія пад та-
кім загалоўкам апублікаваў нейкі
час у „Ч”.
– Можа быць народ, у якога не
адна нацыянальная мова, а дзве,
а часам можа і тры, – лічыць наш
сябра. – На падляскай мове гаво-
раць людзі, якія ідэнтыфікуюць
сябе беларусамі, украінцамі або
палякамі. І ёсць такія, што ўво-
гуле не ідэнтыфікуюць сябе па
нацыянальнасці – кажуць, што
яны праваслаўныя.
Ян Максімюк сказаў студэн-
там, што падляская мова яшчэ
жывая на Падляшшы, але яна
паступова памірае.
Падляская мова яшчэ жыве
Міжнародная супольнасць заклікае рэжым у Мінску вызваліць зняволе-
ных праваабаронцаў„Вясны”
Фота
з
Інтэрнэту

14. 14 VI.2023
Czasopis
n
ПАГРОЗА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
У абарону белліцэяў
Ліцэі з дадатковым навучаннем беларускай мовы
ў Гайнаўцы і Бельску-Падляшскім (адзіныя такія
школы ў Польшчы) гэта школы, якія з'яўляюцца-
а важным элементам адукацыйнага і культурна-
га жыцця беларускай нацыянальнай меншасці ў
Польшчы. Усе вучні ў іх наведваюць заняткі па
беларускай мове і культуры, здаюць экзамен на
атэстатсталасціпагэтаймовеякмовенацыяналь-
най меншасці.
Было. Куратарка вымушвае змены. Закранулі справу...
бацькі вучняў з Белськага белліцэя, якім недаспадобы
было, каб іхнія дзеці здавалі атэстат па беларускай мове,
а быццам бы традыцыйнае навучанне мовы ў дзяржаў-
най (якую ўтрымлівае самаўрад) школе не можа быць
абавязковым. З лістапада мінулага года прадстаўнікі
Падляшскай кураторыі і Міністэрства адукацыі і на-
вукі аказваюць ціск на дырэктараў гэтых школ, каб
яны ўнеслі змены ў статуты, у выніку якіх не ўсе вучні
будуць вывучаць беларускую мову як нацыянальную
мову меншасці – як цяпер. На практыцы гэта азначала
б, што вывучэнне гэтага прадмета і здача экзамену па
беларускай мове сталі б тут факультатыўнымі, а фак-
тычна прыраўнялі б мову нацыянальнай меншасці да
факультатыўных прадметаў.
Асяроддзе беларускай меншасці, усе арганізацыі,
таксама міжнародная грамада, выказвае пазіцыю, што
такія дзеянні накіраваны на тое, каб «знішчыць шмат-
пакаленную спадчыну» школ Падляшша з дадатковым
навучаннем беларускай мовы, а такім чынам «спадчыну
ўсяго асяроддзя беларускай нацыянальнай меншасці ў
Польшчы». Беларусы Падляшша патрабуюць «спыніць
дзеянні, накіраваныя на змену характару выкладання
беларускай мовы ў ліцэях Гайнаўкі і Бельска-Падляш-
скага».
Вядучымі органамі ліцэяў з'яўляюцца паветы (Бель-
скі, Гайнаўскі). Органам, які ажыццяўляе педагагічны
нагляд, з'яўляецца Падляшскі куратар асветы. 27 кра-
савіка ПКА паведамляе пра wszczęcie postępowania z
urzędu ў сувязі з адмовай беларускіх ліцэяў законных
рашэняў наконт абавязковасці навучання ўсіх вучняў
беларускай мове. На падставе арт. 61 пар. 4 Закона ад
14 чэрвеня 1960 г. Працэсуальна-выканаўчага кодэкса
аб адміністрацыйных правапарушэннях (Дзённік зак. за
2023 г., арт. 775), у далейшым «к.п.а» і арт. 114 Закона
ад 14 снежня 2016 г. Закона аб адукацыі (Дз.з. з 2021 г.,
паз. 1082 са зм. і дапаўненнямі) – у далейшым «закон»,
паведамляю, што 27.04.2023 г. узбуджаная справа ў
службовым парадку аб адмене пар. 6 сек. 2 Статута
ІІ Агульнаадукацыйнага ліцэя з дадатковым навучаннем
беларускай мовы ў Гайнаўцы, які супярэчыць арт. 14
сек. 1 п. І арт. 13 сек. 2 Закона аб сістэме адукацыі ад
7 верасня 1991 г. (Дз. з. 2022 г., паз. 2230) і пар. 6 сек.
5 ву. Статута, як супярэчыць пар. 2 сек. 5 пункта 1 у
сувязі з пар. 2 сек. 1 Пастановы Міністра нацыяналь-
най адукацыі ад 18 жніўня 2017 г. аб умовах і парадку
выканання дзіцячымі садкамі, школамі і дзяржаўнымі
ўстановамі задач, якія забяспечваюць захаванне па-
чуцця нацыянальнай, этнічнай і моўнай самабытна-
сці вучняў, якія належаць да нацыянальных і этнічных
меншасцей і суполак, якія карыстаюцца рэгіянальнай
мовай (Дзённік законаў за 2017 г., паз. 1627 з пазней-
шымі зменамі)…
Значыць, мусова ўнесці змены ў Статут, бо хоць аб
гэтым звычайна рашае Педагагічная рада школы (якая
не пагадзілася на змены), гэтага рашэння патрабуе Ку-
раторыя. А яшчэ ж 29 сакавіка куратар Беата Пятруш-
ка паведамляла дырэктара Ігара Лукашука ў сувязі з
інфармацыяй, накіраванай Падляшскаму куратару
асветы ад 16 сакавіка 2023 г. аб выкананні рэкамен-
дацый, выдадзеных па выніках спецыяльнай праверкі,
праведзенай 12 студзеня 2023 г., заклікаю вас прыняць
эфектыўныя меры для выканання рэкамендацыі (zalec-
enia) No 3, якая змяшчаецца ў пратаколе згаданай паза-
чарговай праверкі, адмяніўшы палажэнне арт. 6 сек. 2
Статута II Агульнаадукацыйнага ліцэя з дадатковым
навучаннем беларускай мовы ў Гайнаўцы, на працягу 7
дзён з дня атрымання позвы. У выпадку неўвядзення
палажэнняў Статута ІІ АЛ з днбм у Гайнаўцы ў ад-
паведнасць з заканадаўствам на падставе арт. 114
Закона ад 14 снежня 2016 г. Асветнае права(...), Пад-
ляшскі куратар асветы распачне адміністрацыйны
працэс аб адмене супярэчлівых палажэнняў вышэй-
згаданага Статута.
Справу адукацыі разважалі таксама ў гайнаўскай
Павятовай радзе, якая адказвае за адукацыю ў школах,
скансультаваўшыся афіцыйна з юрыстам прафесарам
Матэвушам Піліхам, які на сямі старонках сцвердзіў,
што няма ніякіх незаконных дзеянняў і правіл у статуце
сярэдніх школ наконт абавязковага навучання ў іх бе-
ларускай мове як мове нацыянальнай меншасці. «Калі
затым маем дачынення з ліцэем з навучаннем мовы гэ-
тай меншасці, што значыць, што ўсе вучні ахоплены
навучаннем мовы меншасці), і выпускнікі ліцэя аба-
вязаны да прыступлення да матуральнага экзамену з
мовы нацыянальнай меншасці як абавязковага прадмету
ў пісьмовай і вуснай частцы. Супярэчнай з гэтым пра-
вілам будзе сітуацыя, калі ў агульнаадукацыйным ліцэі

15. 15
VI.2023
Czasopis
n
з навучаннем мовы нацыянальнай меншасці гэтай мовы
будзе абмінутая на атэстаце сталасці выпускніком гэтай
школы». З апініі праф. Андрэя Саковіча, якую даў па
заказу дырэктара Бельскага белліцэя, таксама вынікае,
што дзяржаўныя школы абавязаны даць магчымасць
вучням захоўваць пачуццё нацыянальнай, этнічнай,
моўнай і рэлігійнай ідэнтычнасці, якія выконваюць
Бельскі і Гайнаўскі белліцэі ў адпаведнасці са сваімі
статутамі, уцверджанымі традыцыяй і практыкай.
У Гайнаўцы на сесіі павятовай рады радныя абмяр-
коўвалі гэтую тэму амаль гадзіну, так і не дайшоўшы
да згоды. Бацькі некаторых вучняў на падставе рашэння
Вышэйшай кантрольнай палаты вырашылі адмовіцца ад
гэтага прадмета, не мяняючы школу. Справа выклікала
бурнае абмеркаванне на сесіі. Радныя ад беларускай
меншасці наўпрост выказаліся пра спробу знішчэння
школы і нагадалі пра шматгадовую традыцыю дбання
аб адукацыі і культуры нацыянальнай меншасці. Чаму
вы хочаце разбураць тое, што існавала 80 гадоў? – пы-
таўся радны ад ПСЛ Раман Астапчук. – Чаму адзін-два
чалавекі, маючы за плотам такую самую школу, якую ім
забяспечвае кіруючая ўлада, спрабуюць уторкнуць пал-
ку ў мурашнік? Мы шмат гадоў паважаем адзін аднаго,
і навошта патрэбна такая ініцыятыва? Каб нас перасва-
рыць? Стаяўшы з іншага боку радны ад ПіС Багуслаў
Лабэндзкі сказаў, што гэта не спроба ўторкнуць палку
ў мурашнік, а неабходнасць адаптаваць школу да дзею-
чага закону аб адукацыі, а гэты закон кажа, што нельга
прымушаць людзей, якія не належаць да меншасці, вы-
вучаць мову гэтай групы, але ў той жа час яны жадаюць
вучыцца ў дзяржаўнай школе, якой з'яўляецца II АЛ з
днбм. Ёсць жа кансультацыя з Вышэйшай кантрольнай
палаты, якая ўжо вынесла заключэнне на гэты конт, спа-
сылаючыся на прававую аснову, фармулюючы дзеючае
права. Пасля меркавання Міністэрства адукацыі і навукі
і Падляшскага куратара асветы, здаецца, што мы ўжо
атрымалі адказ, і зараз не час абмяркоўваць, ці так гэта
ўсё ж, а вырашаць, як прыстасаваць сітуацыю ў II АЛ да
тлумачэння закона, якое мы атрымалі (радны спаслаўся
на вытрымкі з ліста Падляшскага куратара асветы).
Багуслаў Лабэндзкі вядомы сваімі сімпатыямі да на-
цыяналістычных колаў, апякун правакацыйных у дачы-
ненні да беларускай меншасці і праваслаўных Гайнаў-
скіх Маршаў памяці выклятых жаўнераў, цяпер супра-
цоўнік беластоцкага аддзелу Інстытуту нацыянальнай
памяці тлумачыць: «Таму што гэта польская школа».
Неабходнасць гэтых змен у адзін голас з куратаркай
Пятрушкай адзначаў намеснік міністра адукацыі і на-
вукі, раней міністр у гэтым міністэрстве, дэпутат ПіС
з Падляшша Дарыюш Пянткоўскі.
Бацькоўская рада Гайнаўскага белліцэя, 22 лістапада
2022 г.: Мы, бацькі, устрывожаныя сітуацыяй, якая ўз-
нікла з Бельскім белліцэі. Не ўяўляем сабе, каб падобная
сітуацыя, дзе не ўсе вучні былі б ахоплены навучаннем
беларускай мовы як мовы нацыянальнай меншасці, ад-
былася ў ІІ АЛ з днбм у Гайнаўцы. Было б гэта пару-
шэннем важнага элементу культурнай прасторы бе-
ларускай меншасці, а таксама дзейнічала б на шкоду
нашых дзяцей і ўсяго школьнага асяроддзя ў кантэксце
падтрымкі нацыянальнай меншасці. (...)
Супольную пазіцыю – падобную да той, якую выкла-
лі раней бацькоўская і педагагічная рады Гайнаўскага
белліцэя – адносна функцыянавання ІІ АЛ у Гайнаўцы
і АЛ у Бельску-Падляшскім прадстаўляюць яе дырэк-
Прэс-канферэнцыя ў Беластоку 13 траўня 2023 г. Злева: Дарота Раманюк з бацькоўскай рады Гайнаўскага беллі-
цэя, старшыня Таварыства дзяцей і моладзі, якія вывучаюць беларускую мову„АБ-БА”Тамаш Герасімюк, старшы-
ня Беларускага Гістарычнага Таварыства прафесар Алег Латышонак, Яўген Вапа – старшыня Беларускага саюза
ў Польшчы, Андрэй Сцепанюк і Ігар Лукашук – дырэктары белліцэяў у Бельску і Гайнаўцы
Фота
Юркі
Хмялеўскага
►

16. 16 VI.2023
Czasopis
n
ПАГРОЗА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
тары, старшыня Таварыства дзяцей і моладзі, якія вы-
вучаюць беларускую мову „АБ-БА” Тамаш Герасімюк,
старшыня Беларускага Гістарычнага Таварыства пра-
фесар Алег Латышонак і Яўген Вапа – старшыня Бела-
рускага саюза ў Польшчы, Беларускае грамадска-куль-
турнае таварыства і іншыя. Падкрэслілі, што ў выніку
вымушаных змен у статуце беларускія ліцэі страцілі б
свой характар школ адукуючых сваіх вучняў у мове і
культуры беларускай нацыянальнай меншасці.
Святлана Ціханоўская таксама зацікавілася справай
і напісала ліст міністру адукацыі і навукі Пшэмысла-
ву Чарнку.
Забеспячэнне членам меншасцей свабоды захоўваць і
развіваць сваю ўласную мову, захоўваць звычаі і трады-
цыі і развіваць сваю ўласную культуру і, такім чынам,
у шырокім разуменні этнічную і нацыянальную сама-
свядомасць, з'яўляецца абавязкам дзяржаўнай улады,
як гэта вызначана Канстытуцыяй Рэспублікі Польшчы
(арт. 35). Рэалізацыя права асоб, якія належаць да мен-
шасцей, «вывучаць мову меншасці або на мове менша-
сці» і іх права «вывучаць гісторыю і культуру менша-
сцяў» адбываецца на ўмовах і ў парадку, вызначаным
у Законе ад 7 верасня. 1991 аб сістэме адукацыі. У За-
коне аб сістэме адукацыі сцвярджаецца, што школы і
дзяржаўныя ўстановы «даюць магчымасць вучням за-
хоўваць пачуццё нацыянальнай, этнічнай, моўнай і рэ-
лігійнай ідэнтычнасці і, у прыватнасці, вывучаць мову,
сваю ўласную гісторыю і культуру», дэталёва рэгулю-
юцца пастановамі міністэрства.
Падпісаць заяву ў падтрымку пратэсту Беллі-
цэяў і беларускіх арганізацый можна на: https://
www.petycjeonline.com/apel_do_ministerstwa_edukac-
ji_i_nauki_oraz_kuratorium_owiaty_w_biaymstoku_w_
sprawie_zachowania_dotychczasowego_charakteru_ed-
ukacji_mniejszoci_biaoruskiej_w_polsce?fbclid=IwA-
R3khw5s3HKw0Tz5h7KASbGC8K8DA4okZXPSW61J_
UVX7_gt0X0-KFxfibE
Асяродзьдзе беларускай нацыянальнай меншасьці за-
непакоенае сыгналамі Падляскай кураторыі асветы і
Міністэрства адукацыі і навукі пра спробу ліквіда-
цыі адукацыйнай структуры беларускай меншасьці ў
Падляскім ваяводзтве. Паводле абедзьвюх установаў,
выкладаньне беларускай мовы ў ліцэях у Бельску Пад-
ляскім і Гайнаўцы, а такім чынам і выпускны экзамен
(матура) па беларускай мове, неабавязковыя.
Гэта фактычна пагроза для існаваньня беларускага
школьніцтва ў Польшчы!
Вы таксама можаце падпісаць зварот да Міністэр-
ства адукацыі і навукі і Падляскай кураторыі асветы
адносна захавання цяперашняга характару адукацыі
беларускай меншасці ў Польшчы, які падпісалі 15 бела-
рускіх арганізацый у Польшчы!
Пакуль падпісалі заяву ў інтэрнэце больш за 800 ча-
лавек.
Праз дзень як была яна выкладзена падляшскі куратар
асветы адказала: «Мы не хочам абмяжоўваць навучанне
беларускай мовы. Вучань можа выбраць або адмовіц-
ца». Не згаджаецца яна з меркаваннямі м.ін. актывістаў
беларускай меншасці і кіраўніцтва Ліцэя з дадатковым
навучаннем беларускай мовы ў Гайнаўцы, што хоча да-
весці да ліквідацыі адукацыйных структур беларускай
нацыянальнай меншасці на Падляшшы.
Куратар Б. Пятрушка нагадвае, што ў адпаведнасці з
пастановай Міністэрства нацыянальнай адукацыі на-
вучанне мовы нацыянальнай меншасці арганізуецца на
падставе пісьмовай заявы бацькоў навучэнца або паўна-
летняга навучэнца. Яна напісала:
Заява падаецца на добраахвотнай аснове, што да-
зваляе адмовіцца ад вывучэння мовы нацыянальнай мен-
шасці. – Тады ў школьніка не будзе ўносіцца выніковая
класіфікацыйная адзнака па мове нацыянальнай мен-
шасці ў атэстат аб заканчэнні школы, і, такім чынам,
ён не будзе абавязаны здаваць экзамен па мове нацыя-
нальнай меншасці як абавязковы прадмет. Вышэйзга-
даныя палажэнні тычацца ўсіх школаў з дадатковым
навучаннем мовы нацыянальнай меншасці. Палажэнні
закона аб адукацыі не прадугледжваюць сітуацыі, калі
вучань, які адмовіўся (пасля своечасовай падачы заявы)
ад вывучэння мовы нацыянальнай меншасці і вывучэння
сваёй гісторыі і культуры, павінен скончыць навучанне
ў школе, якую ён наведвае. Тым часам дырэктар Гайнаў-
скага белліцэя – насуперак заканадаўству паведамляе
бацькам і вучням, што калі вучань хоча адмовіцца ад
вывучэння беларускай мовы, ён таксама павінен зволь-
ніцца з навучання ў гэтай школе. Набор павінен адбы-
вацца па прынцыпе ўсеагульнай даступнасці, а ста-
тутныя палажэнні школ не могуць супярэчыць закана-
даўству аб адукацыі. Такім чынам, дзеянні дырэктараў
школаў, якія павінны паўплываць на рашэнне бацькоў
аб далучэнні вучня да вывучэння мовы нацыянальнай
меншасці ці адмове ад гэтага навучання, супярэчаць
закону. Усе публічныя – дзяржаўныя школы Падляшша,
па жаданні бацькоў, маюць магчымасць арганізаваць
заняткі для падтрымання моўнай і культурнай сама-
бытнасці вучняў, якія належаць да нацыянальнай мен-
шасці, арганізоўваючы навучанне мове нацыянальнай
меншасці, вывучэнне ўласнай гісторыі і культуры ды
геаграфіі краіны, з культурным арэалам якой дадзеная
нацыянальная меншасць ідэнтыфікуе сябе, – заключае
Беата Пятрушка і адначасова падкрэслівае, што Пад-
ляшскі куратар асветы ніякім чынам не абмяжоўвае
ўмоў для вывучэння беларускай мовы і захавання на-
цыянальнай ідэнтычнасці.
Ці статуты ліцэяў і традыцыя, і пратэсты беларускай
меншасці, нават міжнародныя, тысяч людзей, і сама-
ўрадаў апякуючых школы, у змозе памагчы змяніць
задуму падляшскай куратар?
Міра Лукша ■
►

17. 17
VI.2023
Czasopis
n
Esej
Niewidzialni
Granica polsko-białoruska to miejsce, gdzie
odwiekówspotykająsięróżnenarody,języki
i kultury.Teraz od prawie dwóch lat stała się
areną napięć i konfliktów związanych z kry-
zysem migracyjnym i wojną w Ukrainie.
Sierpień 2021. Usnarz Górny na odcinku patrolowanym
przez placówkę Straży Granicznej w Szudziałowie na So-
kólszczyźnie. Cała Polska śledzi losy grupy migrantów
przetrzymywanych na granicy. Mimowolne współczucie
budzi nawet kot, który z nimi koczuje.Wmediach głównego
nurtu od rana do wieczora jeden temat – uchodźcy, pomoc
humanitarna, kryzys migracyjny. W Usnarzu i w telewizji
politycy, aktywiści, organizacje humanitarne, duchowni.
Wkrótce na naszych przygranicznych terenach pojawia
się mnóstwo wojska, po ulicach miasteczek spacerują żoł-
nierze z karabinami, jeżdżą wojskowe ciężarówki. Nastrój
grozy, wręcz wojny. To wojna hybrydowa – ogłaszają rzą-
dzący. Nad głowami mieszkańców nisko latają helikoptery
wojskowe, ludzie są przejęci i zastraszeni. Przejęci losem
ludzi, którzy próbują przekroczyć granicę i zastraszeni tym,
co się dzieje. Stan wyjątkowy. Strefa zamknięta. Na wie-
le miesięcy zapada cisza. W strefie pozostali mieszkańcy i
wojsko. Na teren objęty stanem wyjątkowym media nie są
wpuszczane. Temat powoli umiera śmiercią naturalną, aby
w końcu zniknąć zupełnie. Budowa muru miała rozwiązać
problem. Mur stanął, więc koniec tematu.
W mediach toczą się obecnie rozmowy o tym, jakie klę-
ski spadły na nas w przeciągu ostatnich trzech lat. Jakich
traum doświadczyliśmy jako społeczeństwo. Było tego spo-
ro. Pandemia, wojna na Ukrainie, inflacja. To wszystko?
Tak, to wszystko. Może jeszcze nadchodzący kryzys lub
hipotetyczna wojna. Jeśli pojawia się temat uchodźców, to
tylko tych z Ukrainy. Innych uchodźców przecież nie ma.
Kryzys migracyjny na granicy polsko-białoruskiej? To on
jeszcze trwa?! Nikt w Polsce nie pamięta już o Usnarzu, ani
o uchodźcach, którzy pomimo naszpikowanego elektroni-
ką muru wciąż pojawiają się na naszej granicy i to w ilości
niewiele mniejszej niż z czasów sprzed muru.
Funkcjonariusze Podlaskiego Oddziału Straży Granicz-
nej codziennie odnotowują od kilkunastu do kilkudziesię-
ciu prób nielegalnego przekroczenia polsko-białoruskiej
granicy. W komunikacie z połowy maja br. na stronie pod-
laski.strazgraniczna.pl mowa jest o ponad 9,5 tys. takich
przypadków w 2023 r.
Z kolei Podlaskie Ochotnicze Pogotowie Humanitarne
mówi nawet o około osiemdziesięciu osobach dziennie,
do których docierają z pomocą. A do ilu nie docierają? To
przecież ułamek. Ale nawet w Białymstoku nikt już o tym
nie rozmawia. Push-backi nie robią już na nikim wraże-
nia. Kobiety w ciąży, dzieci i ludzie z odmrożeniami i ob-
rażeniami – również.
Z naszych miejscowości znikły pojazdy wojskowe i he-
likoptery. Wystarczy jednak wjechać do Białowieży lub
Krynek, by odczuć niedawny nastrój. Tu wciąż na rogat-
kach stoi straż graniczna, jeżdżą wojskowe ciężarówki, sta-
cjonuje wojsko. Kryzys trwa. A w nim trwają mieszkań-
cy strefy przygranicznej, dla których ten koszmar wcale
się nie skończył.
W styczniu i lutym posypały się wiadomości o znajdowa-
nych w lesie ciałach. Zwłoki wyłowione z rzeki, rozszar-
pane przez zwierzęta, goły szkielet z resztkami ciała przy
czaszce. Zamarznięty mężczyzna znaleziony w lesie, cał-
kowicie nagi. Gdy człowiek umiera z wychłodzenia, robi
mu się niesamowicie gorąco. Rozbiera się wtedy sam z
kolejnych warstw odzieży. Leżał na śniegu z zaciśniętymi
pięściami, zastygłym grymasem na twarzy, jedno oko miał
zamknięte, drugie otwarte. Co czuła osoba, która go zoba-
czyła? Większość ciał została znaleziona przez ochotników
przeczesujących trudne i niedostępne tereny. W szukanie
osób zaginionych zaangażowali się naukowcy z Białowie-
ży, znający dobrze puszczę i niedostępne dla innych tere-
ny. Pojedyncze osoby zostały znalezione przez polskie służ-
by. Do tej pory kryzys migracyjny w Polsce pochłonął 40
ofiar, od początku roku odnaleziono kilkanaście ciał. Bia-
łoruś oficjalnie przyznaje się zaledwie do pięciu. Zaginio-
nych jest około trzystu osób. Co się z nimi stało?
Migranci przy pomocy służb białoruskich wyszukują
miejsca nieogrodzone murem i nie do końca jeszcze za-
bezpieczone w inny sposób. To tereny niedostępne, bagna
i trzęsawiska, rozlewiska rzeki Świsłocz. Co czują miesz-
kańcy terenów przygranicznych, gdy idą na spacer do lasu?
Czy perspektywa natknięcia się na ludzie zwłoki w różnym
stopniu rozkładu ich nie przeraża? Czy to w ogóle robi jesz-
cze na kimkolwiek wrażenie?
Oczywiście, że są osoby, na których żadnego wrażenia
to nie robi, potrafią się nawet cieszyć: dobrze im tak, cze-
go leźli, kto im kazał? Na większości jednak wrażenie to
wywiera. Większe lub mniejsze, ale jak można normalnie
funkcjonować ze świadomością, że można potknąć się o
trupa? Na kilku osobach wywarło wrażenie na tyle duże,
że czynnie zaangażowali się w niesienie pomocy humani-
tarnej. Inni może nie tak spektakularnie, ale jednak poma-
gają. Mogę powiedzieć, że miejscowa ludność zdała egza-
min, przynajmniej jeśli chodzi o Białowieżę – uchodźcom►

18. 18 VI.2023
Czasopis
n
Esej
pomaga przytłaczająca większość mieszkańców, chociaż-
by to było tylko podanie wody do picia, jedzenia czy do-
starczenie suchych ubrań. Zawiodły Kościoły – wszystkich
wyznań. Nie daje rady państwo.
Nie pomaga tło polityczne tego kryzysu. Nie należy za-
pominać, że źródłem problemu są władze Białorusi, które
czynnie pomagają uchodźcom forsować naszą granicę, co
dodatkowo przyczynia się do pogłębienia poczucia izola-
cji i osamotnienia białoruskiej mniejszości w Polsce, wo-
kół której powstaje atmosfera niechęci z uwagi na polity-
kę naszego sąsiada. W końcu – w całym kraju dochodzi do
wzrostu nastrojów antyimigranckich i antybiałoruskich (w
kontekście wojny w Ukrainie), co wpływa na społeczną at-
mosferę i postrzeganie innych narodów.
Dlatego tak ważne jest, żeby społeczeństwo było świa-
dome skali problemu i jego przyczyn. Tylko wtedy będzie
można stworzyć atmosferę empatii i zrozumienia dla osób
które z różnych powodów decydują się na opuszczenie swo-
jego kraju i szukają azylu w Europie Zachodniej, głównie
w Niemczech, próbując przedostać się tam przez Polskę od
wschodu. Oczywiście nie można lekceważyć kwestii bez-
pieczeństwa granicznego i potrzeby ochrony przed niele-
galną imigracją. Jednak ważne jest, by robić to w sposób
humanitarny i zgodny z prawami człowieka. Brak weryfi-
kacji tożsamości osób przekraczających naszą granicę po-
woduje, że dostawać się do nas mogą ludzie niebezpieczni,
czy zajmujący się przestępczą działalnością. Są oni trak-
towani tak samo jak ludzie uciekający przed wojną czy
prześladowaniami politycznymi, których życie w ich ro-
dzimym kraju jest zagrożone, i które mają prawo ubiegać
się o ochronę międzynarodową. Takim przypadkiem był
Abed, uchodźca z Syrii, ścigany przez autorytarny reżim
swojego kraju. Był kilkukrotnie wypychany przez grani-
cę, bity przez białoruskich pograniczników, otrzymał po-
moc od aktywistów w Polsce, dzięki czemu przeżył. Udało
mu się w końcu jednak dostać do Niemiec, gdzie przyzna-
no mu azyl polityczny. Inni nie mieli tyle szczęścia. Nie-
które osoby po deportacji do własnego kraju były rozstrze-
liwane przez reżim tuż po wylądowaniu na lotnisku. Nie
każdy jest oczywiście uchodźcą, nie każdemu przysługu-
je ochrona międzynarodowa. Jednak by to stwierdzić, po-
trzebna jest tylko i aż właściwa kontrola i weryfikacja prze-
widziana prawem.
Mieszkańcy terenów tuż przygranicznych czasem są
świadkami dramatycznych scen, co prowadzi do bezrad-
ności i niepokoju. Działania ochotników i ludzi dobrej woli
to za mało. Problem jest systemowy i jako taki potrzebu-
je rozwiązań systemowych. Uprawianie leśnej partyzantki
jest chwalebne, ale to tylko przyklejenie plastra na złama-
ną kończynę. Bez zmiany polityki państwa, więcej – bez
zmiany polityki całej Unii Europejskiej, w tym znalezie-
nia sposobu na reżim Łukaszenki i jego wojnę hybrydową,
na granicy polsko-białoruskiej koło coraz bardziej szczel-
nego muru nadal będzie nabrzmiewał wrzód, a miejscowa
ludność będzie mogła jedynie osuwać się w coraz większe
poczucie bezsilności, osamotnienia, i w końcu – obojętno-
ści. Oczywiście, każdy z nas jest inny i posiada inną wy-
trzymałość psychiczną, lecz mieszkańcy bezpośredniego
pogranicza doświadczają długotrwałej traumy. Niemożli-
wym jest, by nie pozostawiła ona śladu w psychice i men-
talności naszej społeczności. Z tą traumą będziemy musieli
sobie poradzić, jakoś ją przepracować. Nie wołam o pomoc
psychologiczną, chociaż i taka by się niektórym zapewne
przydała. Już samo zauważenie problemu, rozmowa o nim
w mediach, pochylenie się odpowiednich instytucji niosło-
by poczucie, że ktoś tę traumę dostrzega – a to wiele zna-
czy. Przede wszystkim poczulibyśmy, że nie zostaliśmy z
tym wszystkim tak strasznie sami. Że to, co się dzieje tutaj,
na pograniczu, wciąż jest ważne, i że kogoś to jeszcze ob-
chodzi. Może oswojenie tej traumy to sprawa przyszłości,
może kiedyś odprawimy społeczne rytuały, może upamięt-
nimy, może przegadamy ten problem dzięki sztuce i dysku-
sjom. Oby nie była to pieśń kolejnych pokoleń.
I na koniec przypomina mi się „Campo di Fiore” Cze-
sława Miłosza. Jakoś to nasze codzienne bytowanie trwa,
jakoś się uciera, jakoś wszyscy powoli przywykamy do tej
trudnej sytuacji i próbujemy normalnie żyć. Przestajemy
zauważać, że w naszym pokoju mieszka słoń. Omijamy
go, tak, jak omijamy mebel. Nasze dzieci chodzą do szko-
ły, gdy w tle jeżdżą wojskowe ciężarówki z uchodźcami,
„22 maja do Polski próbowały nielegalnie przedostać się
z Białorusi 133 osoby – m.in. obywatele Erytrei, Bangla-
deszu, Indii i Etiopii”(z komunikatu Straży Granicznej na
twitterze)
Straż
Graniczna
/
twitter
►

19. 19
VI.2023
Czasopis
n
►
robimy zakupy w warzywniaku, gdy ktoś niedaleko zama-
rza w lesie. Lekarze ze szpitala w Hajnówce opatrują kolej-
nych rannych. Odbywają się kolejne pogrzeby.
Za okupacji życie też musiało trwać. Za murem getta
umierali Żydzi. Niewidzialni dla reszty społeczeństwa.
Czasem jedynie spoza muru dochodziły serie z karabinów
rozstrzeliwujących ludzi. Z czasem ludzie przywykli i do
tego. Kanonady strzałów stapiały się z tłem, stały się ni-
czym muzyka z radia stojącego gdzieś w kącie. Niektórzy
pomagali ludziom z getta, inni na tym zarabiali. Przeważa-
jąca większość z czasem zobojętniała. Zabrani sprzed oczu,
ukryci za murem, mieszkańcy getta stawali się coraz bar-
dziej iluzorycznym i wyblakłym wyobrażeniem. Byli, lecz
jakby ich nie było. Migranci w lasach na białorusko-pol-
skiej granicy sami ukryli się za stalowym murem, barierą
gęstego lasu i ciemnością nocy. Ukryli się przed naszym
wzrokiem, gdyż się nas boją. A przecież na początku kry-
zysu się nie bali. Potrafili przyjść w biały dzień i prosić o
pomoc. Wiele złego się stało w tym czasie. I tak jak Mi-
łosz myślę o samotności tych za murem. Tych niewidzial-
nych, którzy zamarzają, topią się, umierają na skutek ran i
urazów. A także o samotności Tutejszych, niewidzialnych
dla reszty kraju.
Ewa Zwierzyńska ■
ZAPISKI■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
Dni i myśli
Krótki dialog położniczy Tola Sza i Tamary
BeJot o pokoju, czyli o wędrującym
chlebie
BeJot: Zacznijmy od wędrującego chleba.
Tolo: Jak to?
BeJot: Zaczniemy od chleba. U nas w wioskach białoru-
skich był zwyczaj, że jak się upiekło chleb, to duży kawał
niosło się sąsiadom czy odleglejszym znajomym, do któ-
rych wpadało się po drodze, na przykład ze Świsłoczan do
Gobiat. Taki podarunek zawsze był świeżutki i pachnący.
Pamiętam, polewałam go świeżym miodem i jadłam, ja-
dłam. Smakował jak tort. Chleb był prawdziwy, bez che-
mii, podarowany od serca, i miód był prawdziwy, nie ja-
kaś mieszanka miodów z UE, a pochodził od mego wuja,
brata matki z Zubek, a wuj był pszczelarzem wielkim, cho-
dził koło pszczół z namaszczeniem niemal religijnym. Do-
póki żyję, będę pamiętać tamten smak. Na całym świecie
takiego nie było i nie ma – tak apodyktycznie stwierdzam.
Jadło się też sam chleb, popijało zsiadłym mlekiem, pysz-
nym, z lekką śmietanką. Chleb był rarytasem i bez mio-
du, i bez zsiadłego mleka. No więc do naszego kolejowe-
go domu ktoś go przynosił przynajmniej raz w tygodniu,
zachodząc do nas po drodze z Gobiat do Świsłoczan, albo
po drodze odwrotnej. A czasem ktoś ze wsi specjalnie do
nas przychodził w odwiedziny, przynosił najświeższy chleb.
Nasz dom stał przy drodze z Gobiat do Świsłoczan. Jesz-
cze była ścieżka z tych samych i to tych samych wiosek,
jakieś trzysta metrów od nas w stronę granicy. Nie ma już
tej ścieżki, a wioski są bezludne. Granica jest i się rozwi-
ja w mury, mury. Zawsze ktoś po tej ścieżce wędrował, z
Gobiat do cerkwi w Mostowlanach, a potem wracał. I czę-
sto zbaczał ze ścieżki za powrotem, albo najpierw, jesz-
cze przed wędrówką do Mostowlan, i zachodził do nas, z
chlebem, który niósł w lnianej torbie. Wszyscy mieli lnia-
ne torby, z długim paskiem, zarzucanym na ramię albo na
ukos przez pierś. Ścieżka ciągnęła się środkiem szerokiej
miedzy między polami, wchodziła na buhor, biegła z buh-
ra, skakała przez tory i znowu do góry na drugi buhor. Była
wydeptana solidnie, żółta, bardzo twarda i lśniąca. Kie-
dy żyto dojrzewało, z daleka nie było jej widać, ale każdy
wiedział, że tu jest i będzie jutro i pojutrze. No więc wę-
drował do nas chleb pokoju. Nareszcie był pokój po strasz-
nej wojnie światowej. Nareszcie był chleb. Matka zaczę-
ła potem sama wypiekać chleb, najpierw był ten wędrują-
cy. Spomiędzy wysokiego zboża było widać tylko czubek
głowy wędrowca czy wędrowczyni – kolejna głowa niby
jasny lub ciemny kamień pływała na żółtawej fali, tworząc
lekkie jej rozdwojenie. Szli nie spiesząc się, więc mówię,
że wędrowali.
Tolo: Wędrujący chleb. Kawałek, niesiony dla kogoś jak
skarb. Jaki piękny zwyczaj, aż się człowiekowi robi ciepło
na sercu. I ja kojarzę chleb z pokojem. Pieczenie chleba to
był u nas cały ceremoniał. Ojciec, nie spiesząc się, groma-
dził różne drewno, od pospolitego chrustu po poważniej-
sze polana, a mama w tym czasie rozczyniała ciasto. Cia-
sto potem rosło pod białym obrusem, zaglądało się tam,
ciasto rosło, dojrzewało. Piec chlebowy jeszcze trochę po-
oddychał i wkrótce zrodził duże, prostokątne, rumiane bo-
chenki, które nawet po tygodniu niespecjalnie czerstwia-
ły, a i czerstwe były smakowite. Jeszcze dziś, a dziś szcze-
gólnie, przechodząc obok piekarni zwalniam kroku, wcią-
gam zapach dzieciństwa, i powracam myślami do rodziców.
Jak oni zgodnie ten chleb wyrabiali. Ojciec jeszcze rześki.
Mama młodsza o prawie trzydzieści lat, zawsze energicz-
na, zawsze zatroskana o deszcz, o brak deszczu, znowu o
deszcz. Rodzice się kochali. I jak tak pomyśleć: wziąłeś się
z miłości, to rozumiem, dlaczego byłem udanym, a zarazem
nieudanym żołnierzem. Szkolony, wyszkolony, biegły ra-
diotelegrafista, a wciąż przeciwny zabijaniu. Moje szczę-
ście, że nie musiałem dowodzić ani profesjonalności, ani
niechęci do tej profesji.