Беларускі грамадска-культурны часопіс, прысвечаны пытанням сучаснасці, гісторыі, літаратуры і мастацтва, месца чалавека ў свеце. Форум думкі беларусаў і ўсіх тых, каму блізкая беларуская тэматыка. Пазіцыі аўтараў тэкстаў не заўсёды адпавядаюць пазіцыям рэдакцыі. Не публікуюцца матэрыялы, якія прапагандуюць камунафашызм, расізм, нацыянальную варожасць.

1. Czasopis
n
Беларускі грамадска-культурны штомесячнік
www. czasopis.pl
Nakład
600
egz.
Kanony
kontra tradycja (str. 17)
Nr7-8(370).Ліпень–жнівень2023■ Cena 7 zł (w tym 5% VAT)

2. Андрусёвы замалёўкі (стар. 30)
Dwie krainy, dwa światy (стар. 32)
Kuchnia białoruska w Kruszynianach
У НУМАРЫ
1 3 АД РЭДАКТАРА
Дзённік рэдактара
5 ЗАПІСЫ ЧАСУ (за VI 2023)
Наша хроніка
– на Падляшшы, у Польшчы,
у Беларусі, у свеце
■Стартаваў сёлетні сезон беларускіх
фэстаў„І там жывуць людзі”(стар. 6)
■Пра беларускую адукацыю ў цяні
пагрозы (стар. 7)
■Batalia trwa (стар. 8)
■„Ваджэнне куста”– чароўны абрад
(стар. 9)
■Drewnale na Podlasiu (стар. 10)
■Bogaty program obchodów
Roku Kodeksu Supraskiego (стар. 12)
■„To agent Łukaszenki!”(стар. 13)
■„Святыня ў Сталовічах (стар. 14)
16 ESEJ
Cerkiewne kanony – a co to takiego?
21 NOVAJA KNIŽKA
Kolery praminułaj aŭtentyčnaści
24 АСОБА
Пісаў з Юшкавага Груда
25 ZAPISKI
Dni i myśli
28 УСПАМІН
Рака Нараўка
30 ЗАХАПЛЕННЕ
Андрусёвы замалёўкі
32 REPORTAŻ
Dwie krainy, dwa światy
36 LEGENDY
Pod ziemię się zapadły...
38 UWIKŁANIE
30 lat w sidłach bezpieki (cz. 6)
42 LOSY BIAŁORUSKIE
Michał Tulejko. Działacz i poeta (cz. 5)
46 КАЛЕНДАРЫЮМ
Гадоў таму ў ліпені-жніўні
48 ГАДАВІНА
Зайздрасць і патаемныя мары Юркі
Лявоннага
Па-галівудску запамінальны
Еўсцігней Міровіч
54 PAMIAĆ
Płacz zwanoŭ
18. Szalony kamandant z Sannikoŭ
55 OPOWIADANIE
Palteczko
57 BIAŁOWIESKIE OPOWIEŚCI
Poeta z białowieską duszą
59 ROZKAZ
Nečysta siła, ničoho inšoho.
Mniê zołota ne škoda
61 ROZMOWA
Kuchnia białoruska w Kruszynianach
62 FELIETON
Podlasie znalezione w Afryce
Na okładce – cerkiew św. Marii Magdaleny
w Białymstoku. Fot. Jerzy Chmielewski
(стар. 61)

3. 3
VII-VIII.2023
Czasopis
n
АД РЭДАКТАРА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
5 чэрвеня 2023 г.
На аўтарскай сустрэчы з Галінай і Янам Максімюкамі
ў Цэнтры праваслаўнай культуры ў Беластоку. Гэта быў
ужо чарговы тур нашых аўтараў па Падляшшы. Так як у
мінулым годзе з’ехалі яны на маль два тыдні з Прагі, каб
прэзентаваць свае навейшыя кніжкі на падляскай мове.
Былі гэта выданні проста з друкарні –„Ne može byti!”
Галіны і „Trava zabytia” Яна. У абедзве кніжкі ўвайшлі
тэксты, якія пераважна раней друкаваліся ў „Часопісе”.
За такую магчымасць Ян мне сардэчна падзякаваў.
Для мяне натуральная, жывая яшчэ, мова Бельшчыны
і Гайнаўшчыны, гэта вялікае нашае культурнае багацце.
Яно пад штораз большай пагрозай страты існавання.
Усё паказвае на тое, што падляская мова цалкам вый-
дзе з ужытку праз 20-30 гадоў, можа і хутчэй. Таму, каб
засталася яна ў грамадскай памяці і свядомасці нават
калі не будзе ўжо каму на ёй размаўляць, трэба ўвека-
вечыць яе хаця б у друку. Галіна і Ян робяць гэта ўжо
многія гады.
Падляская мова яшчэ жыве, але яна памірае. Апошнім
часам Ян пра гэта часта напамінае. Пры тым мае прэ-
тэнзіі, чаму беларускія рэдакцыі ў Беластоку – „Ніва”,
радыё- і тэлеперадачы – не перайшлі на падляскую мову.
І тут я не пагаджаюся з такім патрабаваннем. Усё-такі
для нас беларуская мова павінна быць найважнейшай,
галоўнай. А падляская, ці мая простая – толькі дадаткам,
або лепш сказаць – дапаўненнем літаратурнай.
Падчас сустрэчы Галіне і Яну я запрапанаваў яшчэ,
каб пісалі яны па-падляску ўжо не пра мінулае, але пра
сучаснасць. Як сказаў мне калісь Лёнік Тарасэвіч (які,
дарэчы, не ёсць энтузіястам, каб пісаць „на гаворцы”),
безупынныя ўспаміны з часам „аддаюць нафталінам і
прыносяць паніхідны настрой”.
Сябры-супрацоўнікі прынялі маю прапанову, хаця не
ведаю ці нешта з гэтага атрымаецца. Усё-такі жывуць
ужо доўгі час далёка, пад Прагай, і не чуваць пакуль,
каб мелі з’язджаць на родную Беласточчыну. Нашых
чытачоў цікавіць перадусім мясцовая тэматыка. Цяж-
ка пра такое пісаць тут не жывучы. Застаюцца нейкія
агульныя тэмы, напрыклад пра сучасныя фільмы, кнігі,
музыку ці жыццё з тэлевізара або Інтэрнэту.
Галіна і Ян са сваімі кніжкамі апрача Беластоку па-
бывалі яшчэ ў Чыжах, Орлі, Дубічах-Царкоўных, Бель-
ску, Нарве і Гайнаўцы. З кожнай сустрэчы Ян на бягуча
публікаваў у Фейсбуку справаздачы са здымкамі. Усюды
было сімпатычна, аўтары распрадалі і падпісалі шмат
сваіх кніжак.
Але пад гэтымі допісамі ў Фейсбуку не ўсе каментары
былі прыхільныя такой ініцыятыве. Асабліва некаторыя
нашы журналісты з Беластока даказвалі, што падляская
мова ў выданні Максімюкоў аднак крыху штучная і не
аб’ядноўвае ўсяго моўнага бельска-гайнаўскага арэалу.
Апаненты закідалі таксама, што такое не ўзмацняе бела-
рускай тоеснасці на Падляшшы, бо ў кніжках Максімю-
коў цяжка нават знайсці слова „беларускі”. Па-мойму
гэта перабольшанне, але добра было б, каб нашы аўта-
ры звярталі на гэта большую ўвагу.
У іншым месцы, на сваім нядаўна адноўленым профі-
лі ў Фейсбуку, Міхал Андрасюк з Радыё Рацыя змясціў
кароткі допіс, у якім маргіналізаваў патрабаванне Мак-
сімюком перайсці яму як вядучаму штосуботні „Пад-
ляшскі канцэрт пажаданняў” з літаратурнай беларускай
на падляскую мову. Ён напісаў па-свойму:
Punydiłok. Jak kulyś tato, a ran’ij d’id, tak i ja – skoczok
na rynok do Klyszczel. A na rynku – aż dyvo – vsio po-svo-
jomu. Nu, 95 %. I tut, czom ny szczypnuty, jak – po persze
– okazyja sama v ruki lize, a po druhie: a nas chto szkudu-
je? Prot’ma sluchaczuv PKP na RR (usmichajućcia, bulsz
odvażny zdorovkajućcia), i hledaczuv Biełaruskaha tydnia
toże nemało. I bodaj szczo nyodnoho czytacza svoja.org...
Ну, так, Міша – а на тым базары ў Кляшчэлях быў
хаця б адзін чытач тваіх кніжак на літаратурнай бела-
рускай мове, як напрыклад „Фірма” або „Поўня”? Маг-
чыма, быў, але ўсё-такі параўнанне неадпаведнае.
8 чэрвеня 2023 г.
Сёння Божае цела – вялікае каталіцкае свята, выхадны
дзень у Польшчы. Быў час, што святкавалі яго таксама
продкі праваслаўных – уніяты.
Юрка Каліна – калісь наш рэдакцыйны сябра, а цяпер
супрацоўнік Белсату – згадаў у Фейсбуку, як чвэрць
стагоддзя назад у вёсцы Пашкоўшчына Арлянскай гмі-
ны запісваў з тэлекамерай незвычайны народны абрад.
Было гэта ў будзённы дзень пад Тройцу, або на Сёмуху
Юрка Хмялеўскі
Галоўны рэдактарc
Дзённік рэдактара
►

4. 4 VII-VIII.2023
Czasopis
n
АД РЭДАКТАРА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
як называюць здаўна гэтае цудоўнаке веснавое свята ў
маім старонні пад Востравам і наогул на Беласточчыне
на поўнач ад ракі Нарва. Юрка запамятаў, што жыхары
Пашкоўшчыны ўпрыгожвалі зеленню свае хаты і да-
рожныя крыжы. Плялі вянкі з лісцей дуба, клёну. За-
тым працесіяй абыходзілі ўсю вёску. Самі, без святара.
Ля ўпрыгожаных крыжоў маліліся і спявалі набожныя
песні. Пасля былі сямейныя сустрэчы дома.
Юрка пацікавіўся, адкуль узяўся такі абрад у су-
седняй з яго роднымі Кашалямі вёсцы, з якой была
яго матуля, а працэсію рыхтавалі між іншым Юркавы
цёткі і дзядзька. Наш сябра распытваў пасля пра гэта
айца Рыгора Сасну, які быў родам з недалёкай ад Ка-
шалёў Бараноўшчыны і даследаваў мінулае праваслаўя
ў Польшчы, асабліва на Беласточчыне. Святар напісаў
шмат гістарычных выданняў і артыкулаў. Паводле яго
абрад з Пашкоўшчыны, па мясцоваму Зэлэнэць, гэта
след менавіта свята Божага цела, святкаванага ўніятамі
пакуль не вярнуліся яны ў праваслаўе, пасля ліквідацыі
ўніі ў 1839 г.
Для Юркі тое, што пачуў ад айца Сасны, было чымсь-
ці незвычайным. У Фейсбуку запытаў, ці хтосьці такія
веды можа папоўніць. Аказалася, што амаль ніхто пра
штосьці такое нават не чуў. Толькі Гандзя Кандрацюк з
„Нівы” згадала прыказку з уніяцкіх часоў, якую часам
яшчэ і цяпер можна пачуць на Падляшшы: Зэлэнэць
– вэсны кунэць.
Паколькі надта цікаўлюся такімі тэмамі і люблю за-
глыбляцца ў мінулае, таму і я вырашыў узяць голас
у дыскусіі. Гадамі накапіў шмат гістарыччных і края-
знаўчых матэрыялаў – кніжак, дакументаў, найбольш з
Інтэрнэту. Калі толькі прачытаў я допіс Юркі, для мяне
было бясспрэчным, што той маляўнічы і чароўны абрад
несумненна сягае паганскіх часоў, як і многія іншыя
народныя рытуалы ў нас, адаптаваныя хрысціянствам.
Вядома, такога найбольш было пры ўніі. Да нашых дзён
тадышнія абрады ў значнай ступені захаваліся ў пра-
васлаўнай трыдыцыі і прытым складаюць яе вялікае
духоўнае багацце.
У маім старонні пад Крынкамі і на Сакольшчыне я
ніколі не чуў пра нешта падобнае да абраду з Пашкоў-
шчыны. Аказваецца, аднак, што такое даўнім-даўно
было. Піша пра гэта Ірэна Матус у сваёй знакамітай
змястоўнай навуковай працы аб рэстытуцыі праваслаўя
пасля 1839 г. Зелянец (на поўдзень ад ракі Нарвы – Зэлэ-
нэць) гэта сапраўды народная назва свята Божага цела,
уведзенага ва ўніяцкі літургічны каляндар падчас За-
мойскага сіноду ў 1720 годзе.
Як піша Ірэна Матус, „гэты абрад перайшоў ціка-
вы метамарфоз, захаваўшы пры гэтым практычны бок
– звычай асвячэння лячэбных зёлак”. Пасля скасавання
свята Божага цела яго перанеслі на іншыя, ужо права-
слаўныя. Каля Орлі верагодна на Яна, а ў нас на Успен-
не, значыць на Зелну менавіта.
Сёмуха (Пяцідзесятніца) гэта праваслаўныя Zielone
Świątki. І таксама ў народнай традыцыі гэтае свята на-
вязвае да язычніцкага Зеленца. Таму адзначаецца яно
да сёння ўпрыгожваннем уваходу ў царкву „вясновы-
мі ялінкамі”, гэта значыць маладымі зялёнымі бяроз-
камі.
Беласток, 5 чэрвеня 2023 г. Галіна і Ян Максімюкі падпісваюць свае кніжкі чытачам
Фота
Юркі
Хмялеўскага
►

5. 5
VII-VIII.2023
Czasopis
n
АД РЭДАКТАРА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
Цікава таксама, што католікі на Сакольшчыне на пе-
рыёд ад Zielonych Świątek па Божае цела мелі тэрмін
Зялянок.
Пра ўсё гэта, раней глыбока перадумаўшы, напісаў
я ў каментары ў Фейсбуку. Вядома, прысвяціў на гэта
крыху часу, каля паўгадзіны. І хаця атрымаў шмат вод-
гукаў у выглядзе перадусім лайкаў-падабайкаў, мой го-
лас быў толькі хвілінны, таму наўрад ці шырэй пра-
нікнуў ён у свядомасць тых, хто яго пачуў (прачытаў).
Пра такія справы варта згадваць у Фейсбуку, бо гэта
важна і цікава. Але нашмат мацнейшае значэнне маюць
асобныя артыкулы нават у Інтэрнэце, не казаўшы пра
традыцыйны друк. Таму гэтую тэму шырэй крануў я
менавіта тут .
21 чэрвеня 2023 г.
На праваслаўных могілках на Выгодзе ў Беластоку па-
хавалі сёння Міхася Хмялеўскага, вядомага беларускага
дзеяча, а майго земляка ды далёкага сваяка. Памёр два
дні раней, праз тыдзень яму споўнілася б 98 гадоў.
Міхась Хмялеўскі – легендарная асоба ў нашым ася-
роддзі. Вядомы быў найперш як журналіст „Нівы”, у
якой працаваў з моманту заснавання тыднёвіка ў 1956
г. да выхаду на пенсію ў 1988 г. Быў актыўным дзеячам
Беларускага грамадска-культурнага таварыства, у між-
часе таксама старшынёй арганізацыі.
Нарадзіўся 26 чэрвеня 1925 г. у маім Паўднёвым
Востраве каля Крынак. Быў з таго, што і я роду, які ў
нашай вёсцы асеў на пачатку XIX ст. Калі пасля шмат-
гадовых даследаванняў нядаўна разрысаваў я ўрэшце
сваё радаслоўнае дрэва, атрымалася, што мы – вельмі
далёкія сваякі. Тым не менш сямейныя карані дзядзь-
кі Міхася выходзяць з майго панадворка, так як і ўсіх
Хмялеўскіх з Вострава. У свой час быў гэта надта шмат-
людны адзін з трох найбольшых родаў у вёсцы.
Дзядзька Міхась як усё даваеннае сялянскае пакален-
не беларусаў меў цяжкое дзяцінства і нелёгкую мола-
дасць. Асабліва драматычныя хвіліны пражыў падчас
нямецкай акупацыі, калі гітлераўцы ледзь яго не застрэ-
лілі. Пасля вайны пайшоў вучыцца спачатку ў гімназію
ў Беластоку, затым у Варшаву. Як выпускнік аддзялення
журналістыкі Ленінградскага ўніверсітэта быў першым
з нашай вёскі, хто набыў вышэйшую адукацыю.
Дзядзьку Міхася я ведаў з самога дзяцінства. Ён калі
толькі мог, наведваў сваіх бацькоў у Востраве. У пало-
ве сямідзесятых гадоў зрабіў мне здымак як выдатна-
га вучня нашай пачатковай школы і надрукаваў яго ў
„Зорцы”. Гэтую памятку захоўваю да сёння.
Нашы шляхі сышліся на пачатку дзевяностых гадоў
у „Ніве”. Дзяцька Міхась, хаця быў тады ўжо на пенсіі,
надалей заходзіў у рэдакцыю, а па-суседску свой пакой-
чык меў тады „Часопіс”. У 1995 г. звярстаў я кніжку „І
так бывала” з падборкай яго тэкстаў з „Нівы”.
Увесь час сустракаліся мы на фэстах БГКТ і штога-
довых аглядах беларускай песні ў Беластоку. Апошні
раз бачыліся бадай пяць гадоў таму.
Міхась Хмялеўскі ў адносінах да іншых заўсёды быў
сардэчным і ветлівым. Свой дэвіз змясціў ва ўступе да
кніжкі „І так бывала”:
Жыццё прыгожае. І трэба яго пражыць прыгожа,
адкінуўшы зайздрасць, злосць, крывадушнасць, хлуслі-
васць, жорсткасць...
Светлая памяць...
Юрка Хмялеўскі■
Папраўка
У сёлетнім студзеньскім нумары „Часопіса” у
хроніцы была апублікаваная невялікая справазда-
ча „Вечарына з калядкамі Віктара Шведа”, у якой
былі дапушчаны памылкі. Перадусім гэта няпра-
ўда, што „падрыхтавала яе жонка паэта Валянціна
Швед пры фінансавай падтрымцы Маршалкоўскай
управы”. Вечарыну сарганізаваў Цэнтр праваслаў-
най культуры ў Беластоку без грошай з узгаданай
установы.
Не зусім праўдай было тасама тое, што быццам
„жонка паэта з дапамогай сваіх сяброў падрыхтава-
ла традыцыйнае каляднае застолле”. У сапраўдна-
сці ўсе стравы падрыхтавалі сяброўкі с.п. Віктара
Шведа і яго жонкі, у тым ліку тыя, з кімі вучылася
беларускай мовы ў ліцэі ў Міхалове.
Падчас вечарыны прагучалі не „між іншым”, але
выключна „творы, запісаныя на пачатку дзевяно-
стых гадоў гуртам „Anonim”.
Як аўтар занатоўкі за дапушчаныя мною памыл-
кі ў Спадарыні Валянціны Швед і чытачоў прашу
прабачэння.
Юрка Хмялеўскі
Міхась Хмялеўскі (1925-2023)
Фота
Юркі
Хмялеўскага
(з
2013
г.)

6. 6 VII-VIII.2023
Czasopis
n
ЗАПІСЫ ЧАСУ (VI.2023)
Наша хроніка
На Падляшшы
■W dniach 25-28 maja odbył się
w Białymstoku 42. Międzynaro-
dowy Festiwal Muzyki Cerkiew-
nej. W konkursie wystąpiło 9 chó-
rów z zagranicy, m.in. z USA, Ka-
zachstanu, Łotwy, Rumunii, Ukra-
iny, Bułgarii, Mołdawii i Grecji.
Wśród nich m.in. przedstawiciele
Kościoła koptyjskiego czy staro-
obrzędowców. Swój koncert miał
też chór białoruskich uchodźców,
którzy od kilku lat mieszkają w
Warszawie. Założony przez nich
zespół Concordia otrzymał nagro-
dę specjalną za popularyzację mu-
zyki cerkiewnej kompozytorów bia-
łoruskich. Główne nagrody w ka-
tegoriach chórów zawodowych i
amatorskich otrzymały odpowied-
nio grupy z Kazachstanu i Bułgarii.
Organizatorem festiwalu jest Fun-
dacja „Muzyka Cerkiewna”.
■29 maja białostoccy radni podjęli
decyzję, że część chodnika przed
Konsulatem Republiki Białoruś w
Białymstoku otrzyma nazwę Skwe-
ru Wolnej Białorusi. W uzasadnie-
niu tej decyzji czytamy, że jest to
„gest solidarności z narodem biało-
ruskim w walce o wolność, co jest
niezwykle ważne w aktualnej sytu-
acji”. Wcześniej taką nazwę nadano
całemu odcinkowi ulicy Elektrycz-
nej, przy której mieści się konsulat,
ale decyzją sądu administracyjnego
uchwala radnych w tej sprawie zo-
stała unieważniona z przyczyn for-
malnych.
■30 maja Placówce Straży Granicznej
w Bobrownikach uroczyście zosta-
ło nadane imię Powstańców Stycz-
niowych. Postanowienie, które na
wniosek komendanta podjął mini-
ster spraw wewnętrznych i admi-
nistracji Mariusz Kamiński, zbie-
gło się w czasie ze 160. rocznicą
tego wielkiego zrywu niepodległo-
ściowego. – Powstańcy walczyli o
wolność z Imperium Rosyjskim,
my dziś to robimy także w imieniu
społeczeństwa białoruskiego – po-
wiedział podczas uroczystości wo-
jewoda podlaski Bohdan Paszkow-
ski. – Bo nasz region doświadcza
dziś ataku hybrydowego na granicę,
rosyjskiego i białoruskiego.
■1 czerwca Zarząd Województwa
Podlaskiego powołałWiktorięWno-
rowską na stanowisko dyrektora
Podlaskiego Instytutu Kultury.Wik-
toria Wnorowska jest absolwentką
m.in.Wydziału Prawa na Uniwersy-
tecie w Białymstoku. Przez ostatnie
cztery lata kierowała Domem Kul-
tury w Łapach.
■3 czerwca w Białymstoku odbył się
I Międzynarodowy Dzień Białoru-
Дошка ў гонар паўстанцаў з 1863
году на фасаднай сцяне будынку
памежнай заставы ў Баброўніках
Ужо 15-ты год Музей і асяродак беларускай куль-
туры ў Гайнаўцы ў супрацоўніцтве з гміннымі сама-
ўрадамі на Гайнаўшчыне і Бельшчыне ладзіць фэсты
ў абезлюднелых вёсках.
У гэтым годзе іх сезон пачаўся 4 чэрвеня ў Храбу-
стоўцы, што ў Нарваўскай гміне.
На сцэне выступілі між іншым такія гурты, як
„Вандроўнік” і „Метро” з Гайнаўкі, „Родны кут” з
Нарвы і – падчас забавы з танцамі – „Seven” з Бель-
ска-Падляшскага. Удзельнікі – пастаянныя і часовыя
жыхары вёскі – мелі магчымасць прыняць удзел у
конкурсах з узнагародамі, набыць беларускія кніжкі
і рукадзелле.
Наступныя фэсты „І там жывуць людзі”, арганіза-
ваны пры фінансавай падтрымцы Міністэрства ўнут-
раных спраў і адміністрацыі, таксама з бюджэту Пад-
ляшскага ваяводства, адбудуцца:
30 ліпеня ў Ракавічах (гміна Чыжы)
6 жніўня ў Райску (гміна Бельск-Падляшскі)
13 жніўня ў Міхнаўцы (гміна Нараўка)
3 верасня ў Палічнай (гміна Кляшчэлі)
4 чэрвеня ў Храбастоўцы
Фота
Агнешкі
Ціханюк
Стартаваў сёлетні сезон беларускіх фэстаў
„І там жывуць людзі”
►

7. 7
VII-VIII.2023
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
Пра беларускую адукацыю ў цяні пагрозы
3 чэрвеня ва Універсітэце ў Беластоку прайшла буй-
ная канферэнцыя „Першы Міжнародны дзень бела-
рускай адукацыі”, якая будзе адбывацца штогод. Тэма
ёсць надта сур’ёзная, асабліва цяпер, калі сітуацыя з
беларускім школьніцтвам рэзка пагаршаецца ў русіфі-
каванай Беларусі, таксама сярод мешасці ў Польшчы
пад уплывам паланізацыі. Даходзяць яшчэ праблемы
беларускай дыяспары. Мяркуецца, што за апошнія два
гады ў Польшчу з Беларусі з’ехала ад 97 да 111,5 ты-
сяч грамадзян і пaкуль няма юрыдычнай магчымасці,
каб іх дзеткі маглі вывучаць у польскіх школах бела-
рускую мову.
У канферэнцыі прысутнічала больш за 80 чалавек.
Былі гэта прадстаўнікі дыяспапры і меншасці ў Поль-
шчы. Сваім досведам навучання польскай мовы па-за
межамі Польшчы падзяліліся прадстаўнікі паланійных
арганізацый у Англіі і Літве.
Адзін з арганізатараў – Алесь Зарэмбюк з Беларус-
кага дома ў Варшаве сказаў, што беларуская асвета за
мяжой стане асновай для нацыянальнай адукацыі ў
самой Беларусі. Выказаў перакананне, што „калісьці
пачнецца адбудова беларускай адукацыі ад Гародні да
Магілёва”.
Удзельнікі канферэнцыі пазнаёміліся таксама з сітуа-
цыяй адносна навучання беларускай мовы ў Беластоку.
Пра гэта расказалі між іншым настаўніца ў Пачатковай
школе н-р 4 Аліна Ваўранюк і Іаанна Марко і Рыгор На-
зарук – настаўніца і дырэктар Непублічнай пачатковай
школы святых Кірылы і Мяфодзія. Ганна Плашчынская
з дыяспары распавяла пра асаблівасці і перспектывы
нядзельнай школкі.
Свае выступленні мелі таксама дырэктары белліцэяў
у Бельску і Гайнаўцы. У асноўным паднялі яны актуаль-
ную балючую тэму пагрозы знікнення статутнага аба-
вязку навучання беларускай мовы, што давядзе наогул
да ліквідацыі гэтых легендарных школ, прынамсі іхняга
нацыянальнага характару і значэння для меншасці.
Намесніцастаршыніаб’яднанняАБ-БАІлонаКарпюк
гаварыла пра патрэбу яднання сіл і досведу меншасці і
дыяспары. Выказала словы салідарнасці з прыезджымі
беларусамі. – Нам вельмі прыкра, – гаварыла яна, – калі
нашы дзеткі ідуць на беларускую мову, а дзеткі з Бела-
русі, якія вучацца з імі ў адным класе, не ідуць.
Старшыня Беларускага саюза ў Польшчы Яўген Вапа
гаварыў пра неабходнасць зафункцыянавання беларус-
кай адукацыі ад прадшколля па ўніверсітэт. – Сітуацыя
ёсць штораз горшая, – адзначыў, – бо не будзе беларус-
кай дзяржаўнасці, калі не будзе беларускай асветы.
Прысутны падчас канферэнцыі падляшскі дэпутат ад
апазіцыйнай Грамадзянскай кааліцыі Роберт Тышкевіч
разлічваў, што канферэнцыя дазволіць выпрацаваць но-
выя метады і магчымасці арганізацыі беларускамоўнага
навучання. Паводле яго нацыянальная адукацыя буду-
чай Беларусі павінна нарадзіцца ў замежжы.
Радыё
Рацыя

8. 8 VII-VIII.2023
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
skiej Edukacji. Podczas spotkań i
dyskusji rozmawiano o problemach
nauczania języka białoruskiego w
Polsce zarówno wśród mniejszości
białoruskiej, jak i białoruskich emi-
grantów po 2020 r. Organizatorem
wydarzenia był Białoruski Dom z
Warszawy. Czyt. str. 7
■Uroczyste obchody 25 lat naucza-
nia języka białoruskiego w Białym-
stoku zorganizowało Stowarzysze-
nie na Rzecz Dzieci i Młodzieży
Uczącej się Języka Białoruskiego
ABBA. Z tej okazji 6 czerwca na
placu Szkoły Podstawowej Nr 4 w
Białymstoku odbył się rodzinny fe-
styn. Uroczysta gala obchodów 25-
lecia odbyła się 12 czerwca w Bia-
łostockim Teatrze Lalek.
■6 czerwca w granicznej rzece Świ-
słocz znaleziono ciało niezidenty-
fikowanej osoby. 20 czerwca na-
tomiast w rzece w okolicach miej-
scowości Janowo w gminie Narew-
ka odkryto kolejne zwłoki dwóch
osób. To prawdopodobnie następne
ofiary śmiertelne kryzysu migracyj-
nego na polsko-białoruskiej granicy
(w sumie było ich dotychczas 48).
Zwłoki był w stanie zaawansowa-
nego rozkładu. Przy jednym z ciał
znaleziono dokument wystawiony
do Jemeńczyka. Sprawę bada pro-
kuratura.
■10 czerwca w Słuczance w gminie
Gródek odbyło się uroczyste wy-
święcenie Ikony Żyrowickiej Mat-
ki Bożej (na zdjęciu obok). Poda-
rował ją sąsiad z Walił, prof. Leon
Tarasewicz, a wykonał jego uczeń
Krzysztof Bosak. Wyświęcenia do-
konał proboszcz parafii prawosław-
nej w Gródku o. Mikołaj Ostap-
czuk. Żyrowicka Matka Boża, cała
w kwiatach, czuwa teraz na ścia-
nie wiejskiej świetlicy. Z tej okazji
odbyło się wspólne biesiadowanie,
przygotowane przez Koło Gospo-
dyń Wiejskich „Ale Babki”. Swo-
Nie ustają zmagania naszego środowiska o zachowa-
nie dotychczasowego charakteru białoruskich liceów w
Bielsku i Hajnówce. Ponad 1300 osób podpisało się pod
petycją z apelem o to do Ministerstwa Edukacji i Podla-
skiego Kuratora Oświaty.
Pod koniec maja dyrektorzy liceów,Andrzej Stepaniuk
i Igor Łukaszuk wraz z przewodniczącym Związku Bia-
łoruskiego w RP Eugeniuszem Wappą i przedstawicie-
lem Centrum Kultury Białoruskiej Anatolem Wapem in-
terweniowali w tej sprawie w Kancelarii Prezydenta RP
w Warszawie.
13 czerwca tematem zajmowała się sejmowa komisja
mniejszości narodowych. W obradach uczestniczył dy-
rektor Łukaszuk, przedstawicielka rady rodziców hajnow-
skiego liceum oraz Anatol Wap. Posłowie z uwagą wy-
słuchali ich argumentacji i zdecydowali, że wystosują w
tej sprawie list bezpośrednio do premiera.
Szukając dalszego poparcia przedstawiciele środowi-
ska białoruskiego postanowili zwrócić się do Parlamen-
tu Europejskiego. 22 czerwca na ręce europosła Andrze-
ja Halickiego, który tego dnia przebywał z wizytą w Bia-
łymstoku, przekazany został wniosek o podjęcie inter-
wencji przez Brukselę, podpisany przez przedstawicieli
siedemnastu organizacji białoruskich na Podlasiu. Zwra-
cają się w nim o podjęcie kroków wobec „działań admi-
nistracji rządowej w Polsce, które to działania zmierzają
do ograniczenia swobody realizacji podstawowych praw
człowieka tj. obywateli Rzeczypospolitej Polskiej nale-
żących do białoruskiej mniejszości narodowej, w zakre-
sie prawa dostępu do nauczania języka mniejszości na-
rodowej w publicznym systemie oświaty”.
Halicki jako wiceprzewodniczący komisji wolności
obywatelskich, sprawiedliwości i spraw wewnętrznych
Parlamentu Europejskiego nie wykluczył, że w sprawie
konfliktu, dotyczącego szkolnictwa mniejszości białoru-
skiej europarlament skieruje w Podlaskie specjalną misję,
by zapoznała się z tym problemem na miejscu.
Старшыня Беларускага гістарычнага таварыства
праф. Алег Латышонак перадае еўрадэпутату Ан-
джэю Галіцкаму просьбу беларускіх арганізацый
З
відэаматэрыялу
з
прэсканферэнцыі
Batalia trwa
facebook.com/alebabki.sluczanka
►
►

9. 9
VII-VIII.2023
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
„Ваджэнне куста”– чароўны абрад
Аднавіў яго Дарафей Фіёнік з сябрамі з Музея малой
бацькаўшчыны ў Студзіводах. Ужо дваццаць гадоў па-
казвае яго на святы Тройцы ў вёсках на Бельшчыне і
Гайнаўшчыне. У гэтым годзе, 5 чэрвеня, вадзілі яны
„куста” ў Збучы і Чыжах.
Kust, czyli krzak. Taki zielony, majowy, rozbuchany. Jak
młoda dziewczyna, dziewica, bo Kustem nie może być mę-
żatka. Ubrana od stóp do głów w zielone liście klonu, na
głowie klonowy wieniec.
– Ale tu takich obrzędów nie było – mówi mieszkaniec
Zbucza – nawet moi rodzice tego nie znali.
Doroteusz Fionik wie, że jeszcze w XIX wieku „Kust”
chodził po Podlasiu. Obrzęd opisuje Oskar Kolberg w 52
tomie „Dzieł Wszystkich. Białoruś – Polesie”: „W Pińsz-
czyźnie na drugi dzień Zielonych Świątek pospólstwo płci
żeńskiej ubiera w gałązki i liście klonu młodą dziewczynę,
stawia ją na czele, samo szykuje się za nią w pary. Dziew-
czyna ustrojona w zieloność przybiera nazwanie „Kusta”,
z nim cały orszak w wymienionym wyżej porządku idzie
do znajomych sobie domów i do dworu, [śpiewając] pie-
śni przy tym obrzędzie”.
Idę po równo przystrzyżonym trawniku poboczem ulicy.
Pod stopami dywan ze stokrotek. Czy w XIX wieku rosły
przy ulicy stokrotki? Na pewno nikt nie kosił trawników.
Prawie na pewno ich w ogóle nie było. Zieleń przydrożna
zdeptana była przez stada krów, dzieciaków i masy ludz-
kie, które kręciły się tu i tam. Dziś w Zbuczu cicho, spo-
kojnie. Nie ma krów. Prawie nie ma ludzi.
– Oby wam żyto rodziło i urodzaj przynosiło – życzy go-
spodarzom pan Doroteusz.
– Ale my nie siejemy zboża – odpowiadają mieszkańcy.
Co najwyżej marchewka w ogródku. I trawa. A ta niech
nie rośnie za szybko, bo kosiarkę znów trzeba będzie włą-
czyć.
Stokrotki pysznią się całymi łanami. Wśród nich „Kust”.
Kolberg pisze, że dziewicę taką nazywano boginią „Maja”.
Śpiewano piosenki, w których powtarzano „Maja! Maja!”
i tańczono wokół drzewa. Próżno doszukiwać się w ob-
rzędowych pieśniach odniesień chrześcijańskich, chociaż
„Kust” chodzi na Trojcu. Kolbergowe pieśni mówią o mi-
łości, o poszukiwaniu męża, o płodności. W maju i czerw-
cu przyroda pleni się i rozmnaża, upaja miłością i życiem.
To nic, że kosiarki i smartfony. Jak co roku pisklęta wyklu-
wają się z jajek. Przychodzi „Kust”, duch wiecznie odra-
dzającej się natury. Odtwarza czas mityczny, czas począt-
ków. Wtedy, gdy byliśmy jeszcze jednym polnym makiem
i słowikiem. Będzie przychodził zawsze, nawet gdy już nie
będzie kosiarek i światłowodów. Przyjdzie nawet wtedy,
gdy nie będzie już nas...
Ewa Zwierzyńska
Фота
Евы
Звяжынскай
Дарафей Фіёнік з калектывам„Жэмэрва”сёлета са старадаўнім абрадам у Чыжах

10. 10 VII-VIII.2023
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
im koncertem uświetnił je białoru-
ski bard Lawon Wolski.
■Jak poinformowała Straż Granicz-
na, w połowie czerwca w pobliżu
polsko-białoruskiej granicy został
ostrzelany z nieznanej broni samo-
chód polskich funkcjonariuszy. Po-
cisk przebił boczne szyby pojazdu,
na szczęście nikt nie został ranny.
■15 czerwca zakończył się formal-
ny odbiór prac budowlanych przy
instalacji bariery elektronicznej na
granicy polsko-białoruskiej. Tzw.
system perymetrii działa na całej
długości granicy z Białorusią (206
km). Koszt całej inwestycji to ok.
1,6 mld zł.
■20 czerwca w Klubokawiarni Duży
Pokój w Białymstoku miał swój
koncert Ihar Pałynski, lider biało-
ruskiego zespołu „Sumarok”. Wy-
stęp odbył się z okazji 30. urodzin
muzyka.
■W dniach 9-24 czerwca odbył się
II Festiwalu Białoruskiej Tradycji
SONCAHRAJ. W czterech miej-
scowościach – Dubiczach Cer-
kiewnych, Sokolu, Ciasnym i
Bondarach – można było zaznajo-
mić się z białoruską muzyką, tań-
cem, sztuką, tradycyjnym ręko-
dziełem czy kuchnią. Organizato-
rem wydarzenia jest Fundację TU-
TAKA przy wsparciu finansowym
Ministerstwa Spraw Wewnętrznych
i Administracji i Ambasady Króle-
stwa Niderlandów w Warszawie.
■24 czerwca w Załukach (gm. Gró-
dek) odbyła się doroczna Kupal-
noczka (Noc Kupały). Uczestni-
cy imprezy przeszli nad rzekę Su-
praśl, gdzie puszczano wianki, ba-
wili się również podczas koncertów
białoruskich zespołów. Organizato-
rem wydarzenia było Gminne Cen-
trum Kultury w Gródku.
У Польшчы
■29 maja minister Mariusz Kamiń-
ski podpisał rozporządzenie za-
wieszające od 1 czerwca ruch na
przejściach granicznych z Repu-
bliką Białoruś. Zakaz wjazdu do
Polski dotyczy wszystkich aut cię-
żarowych i naczep zarejestrowa-
nych na terytorium Białorusi i Fe-
deracji Rosyjskiej.
■3 czerwca w Poznaniu w wieku pra-
wie stu lat zmarł prof. Aleksander
Grygorowicz, wybitny polski archi-
tekt. Był autorem projektów także
obiektów sakralnych, m.in. cerkwi
Podwyższenia Krzyża Świętego w
Jałówce, Zmartwychwstania Pań-
skiego w Siemiatyczach i soboru
Świętej Trójcy w Hajnówce oraz
babtysterium przy cerkwi Archa-
nioła Michała w Bielsku Podlaskim
z freskami wykonanymi przez Je-
rzego Nowosielskiego.
■W dniach 3-4 czerwca w Krakowie
odbyła się druga edycja wydarze-
nia „Kultura na uchodźstwie. Dni
solidarności w Willi Decjusza”.
Uczestniczyła w niej liderka biało-
ruskiej opozycji Swiatłana Cicha-
noŭska, przedstawiciele polskich
władz oraz reprezentanci białoru-
skiej diaspory. Przed budynkiem or-
ganizatorzy wystawili zdjęcia zna-
nych więźniów politycznych, ska-
zanych przez reżim Łukaszenki.
■6 czerwca w Muzeum Wolnej Bia-
łorusi w Warszawie otwarto insta-
Drewnale na Podlasiu
To oryginalny wariant murali, czyli malowideł na fasadach budynków, na
które w ostatnich latach nastała moda w miastach i miasteczkach. Arkadiusz
Andrejkow, 38-letni artysta z Sanoka, opanował sztukę robienia ich na obiek-
tach drewnianych (stąd nazwa), odwzorowując charakterystyczne zdarzenia i
postaci ze starych fotografii. Dotąd wykonał ponad sześćdziesiąt takich prac,
większość w swoim województwie. Kilka lat temu trafił również na nasze
Podlasie, będące drugim regionem w kraju oprócz Podkarpacia, gdzie w du-
żym stopniu zachowała się jeszcze drewniana architektura.
Wtedy niezwykłe obrazy Andrejkow wykonał m.in. na stodołach i domach
w Słuczance, Waliłach i Raduninie w gminie Gródek, w Sitawce na Sokólsz-
czyżnie i na ścianie dawnego dworca kolejowego w Hajnówce. Malowidła
są zatrzymaniem pamięci o minionych czasach i stanowią ciekawą atrakcję
turystyczną.
NiedawnoAndrejkow powrócił do Hajnówki, aby na fasadzie dworca stwo-
rzyć kolejne deskale (inna nazwa drewnali), inspirowane archiwalnymi foto-
grafiami. Uroczyste odsłonięcie prac odbyło się 8 czerwca i było dużym ar-
tystycznym wydarzeniem w mieście.
У Радуніне Гарадоцкай гміны
Фота
з
Фейсбука
►

11. 11
VII-VIII.2023
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
lację pod nazwą „1525”, poświęco-
ną więźniom politycznym w Bia-
łorusi.
■12 czerwca w Warszawie odby-
ła się konferencja „Polska-Ukra-
ina-Białoruś: współpraca i wyzwa-
nia”. Organizatorami wydarzenia
byli: Fundacja Pamięci Narodów i
Białoruski Dom w Warszawie.
■13 czerwca podczas posiedzenia sej-
mowej komisji mniejszości narodo-
wych i etnicznych omawiano kwe-
stie planowanych przez minister-
stwo edukacji zmian statusu lice-
ów z dodatkowym białoruskim ję-
zykiem nauczania w Bielsku i Haj-
nówce. Przeciwko zamiarom mini-
sterstwa protestują zarówno same
szkoły, w tym rodzice uczniów, jak
też organizacje białoruskiej mniej-
szości narodowej w Polsce. Wszy-
scy uważają, że wprowadzenia no-
wych zasad przyczyni się do osła-
bienia kondycji języka białoruskie-
go na Podlasiu. Postawę protestu-
jących poparła liderka białoruskiej
opozycji Swiatłana Cichanuskaja.
Przedstawiciele białoruskich or-
ganizacji przekazali do Parlamen-
tu Europejskiego wniosek, aby ten
zajął się działaniem polskich władz,
wymierzonym przeciwko szkolnic-
twu białoruskiemu w Polsce.
■16 czerwca Zjednoczony Gabinet
Przejściowy reprezentujący biało-
ruską opozycję wydał oświadcze-
nie, w którym stwierdza bezpraw-
ność działań reżimów Łukaszenki i
Putina dotyczących rozmieszczenia
broni jądrowej na terytorium Bia-
łorusi. Jego zdaniem, broń jądro-
wą sprowadzono wbrew woli na-
rodu. Gabinet wezwał międzynaro-
dową społeczność demokratyczną
do wspierania narodu białoruskie-
go w walce o niepodległość i suwe-
renność swojego kraju. 18 czerwca
w Warszawie odbyła się manifesta-
cja, w której mieszkający w stolicy
Białorusini protestowali przeciwko
podporządkowaniu Białorusi rosyj-
skim interesom politycznym i woj-
skowym.
■21 czerwca Wydział ds. Wojsko-
wych Prokuratury Okręgowej w Po-
znaniu skierował do sądu akt oskar-
żeniaprzeciwkodwómobywatelom
Białorusi, którym zarzucono pro-
wadzenie działalności szpiegow-
skiej na rzecz białoruskiego wy-
wiadu wojskowego. Oskarżonym
grozi do 10 lat więzienia.
■23 czerwca w Centrum Kultury w
Lublinie odbyła się premiera spek-
taklu „Komedia Judyty” białoru-
skiego autora Siarhieja Kawalowa.
4 чэрвеня Беларускае грамадска-культурнае таварыства ў беластоцкім
парку Плянты як штогод сарганізавала Свята беларускай культуры. На
сцэне выступілі калектывы з Беласточчыны, сярод іх танцавальны„Пад-
ляшскі вянок”з Беластока (на здымку)
Радыё
Рацыя
1 чэрвеня на пляцоўцы Агульнаадукацыйнага ліцэя з дадатковым наву-
чаннем беларускай мовы ў Гайнаўцы адбыўся юбілейны дзесяты„Пікнік
з беларусам”. Прысутная была таксама літоўская моладзь з Пуньска і з
гімназіі ў Вільні. На здымку танцавальны калектыў „Лявоніха” з Гайнаў-
скага белліцэя
Фота
з
Фейсбука
►

12. 12 VII-VIII.2023
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
Osadzony w biblijnych realiach
dramat zawiera liczne uniwersalne
odniesienia do współczesnej sytu-
acji w Białorusi. Sztukę wyreżyse-
rował Paweł Passini, wyproduko-
wali ją Ośrodek Kultury Białoru-
skiej „Daświed” i Centrum Kultury
w Lublinie, a wystąpili w niej biało-
ruscy aktorzy niezależnego zespo-
łu Kupałowcy.
■Rzeczniczka Straży Granicznej por.
Anna Michalska poinformowała, iż
od początku roku notuje się stały
wzrost „prób nielegalnego prze-
kroczenia granicy polsko-białoru-
skiej”, ze szczególnym uwzględ-
nieniem czerwca. Przez pierwsze
pół roku zatrzymano już 350 tzw.
kurierów i pomocników, podczas
gdy przez cały ubiegły rok 410.
■Według najnowszych oficjalnych
danych statystycznych, w 2022 r.
zatrudnionych było w Polsce ponad
570 tys. cudzoziemców, co stano-
wi dwukrotność stanu z 2021 r. Aż
81,6 proc. pochodzi z Ukrainy. Na
kolejnych pozycjach znalazły się:
Białoruś – 5,8 proc. Gruzja – 3,8
proc. i Mołdawi – 2,5 proc. Pozo-
stałe 6,3 proc. stanowiły pozwole-
nia na pracę cudzoziemców z in-
nych 174 krajów.
У Беларусі
■2 czerwca Aleksander Łukaszenka
powołał nowego przewodniczącego
Państwowego Komitetu Granicz-
nego Białorusi. Został nim pocho-
dzący z Rosji płk Kanstantin Moło-
stow, który zastąpił odchodzącego
na emeryturę Anatola Łapo.
■7 czerwca sąd w Mińsku skazał na
12 lat kolonii karnej opozycjonist-
kę Janę Pinczuk, którą deportowano
do Białorusi z Rosji, gdzie próbo-
wała się ukrywać przed białoruski-
mi władzami. Postawiono jej pięć
zarzutów, w tym utworzenia forma-
cji ekstremistycznej i udział w or-
ganizacji terrorystycznej.
■7 czerwca Sofia Sapiega, obywatel-
ka Rosji, partnerka Ramana Prata-
siewicza, została ułaskawiona przez
Aleksandra Łukaszenkę, zwolniona
z kolonii karnej w Homlu i prze-
kazana delegacji rosyjskiej. Sapie-
ga trafiła do kolonii karnej po gło-
śnym uprowadzeniu przez białoru-
skie władze samolotu pasażerskie-
go należącego do Ryanair’a, lecą-
cego z Aten do Wilna.
■12 czerwca serwis Zierkało, następ-
У чэрвені на Беласточчыне Фонд „Тутака” сарганізаваў ІІ Фестываль бе-
ларускай традыцыі „Сонцаграй”. Адзін з канцэртаў 9 чэрвеня адбыўся ў
Дубічах-Царкоўных, дзе выступіла м. інш. капэла„Колісьнія”з Мінска (на
здымку)
Фота
з
Фейсбука
Bogaty program obchodów
Roku Kodeksu Supraskiego
21 czerwca poinformowali o tym w Białymstoku w obecności marszałka
województwaArtura Kosickiego członkowie komitetu organizacyjnego, któ-
remu przewodzi arcybiskup Jakub.
W listopadzie ub.r. podlaski sejmik przyjął uchwałę o ustanowieniu roku
2023 r. Rokiem Kodeksu Supraskiego. Jest to najstarszy zabytek piśmiennic-
twa słowiańskiego. Postanowiono to uhonorować, jako że w 2023 r. mija tysiąc
lat od jego napisania, pięćset lat od momentu, gdy trafił do biblioteki supra-
skiego monasteru i dwieście lat od jego odnalezienia tam przez pochodzącego
z Wólki Wygonowskiej unickiego duchownego Michała Bobrowskiego.
W ramach obchodów Roku Kodeksu Supraskiego w dniach 22-24 września
odbędzie się w Białymstoku i Supraślu międzynarodowa konferencja nauko-
wa. W obu miastach oraz Wólce Wygonowskiej postawione będą kamienne
rzeźby – pulpity z otwartą zabytkową księgą, a obok posadzone pamiątko-
we dęby. Wydana zostanie też płyta ze śpiewem cerkiewnym, inspirowanym
Kodeksem Supraskim, w wykonaniu trzech podlaskich chórów. Sam zabytek
piśmiennictwa będzie przetłumaczony na język polski. Pracują już nad tym
eksperci od języka słowiańskiego z kilku ośrodków w Polsce.
Swój udział w obchodach Roku Kodeksu Supraskiego będą też miały osoby
z naszego środowiska białoruskiego. Na zlecenieAkademii Supraskiej repor-
terka Aneta Prymaka pisze inspirowaną manuskryptem książeczkę dla dzieci
i młodzieży, a ilustracje do niej przygotowuje artystka Małgorzata Dmitruk.
►

13. 13
VII-VIII.2023
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
ca zlikwidowanego przez reżim Łu-
kaszenki najpopularniejszego bia-
łoruskiego portalu Tut.by, został
wpisany na listę „formacji ekster-
mistycznych”. Zarzucono mu „pu-
bliczne wezwania do sankcji, dys-
kredytowanie i obrażanie urzędni-
ków, organizowanie działań przy-
gotowujących do naruszenia suwe-
renności i bezpieczeństwa publicz-
nego Republiki Białorusi”. Wcze-
śniej, 2 czerwca, na wspomnia-
ną listę trafiła również emigracyj-
na Rada BNR (Biełaruskaj Narod-
naj Respubliki – Białoruskiej Repu-
bliki Ludowej). Obecnie lista „for-
macji ekstremistycznych” obejmu-
je 135 pozycji.
■13 czerwca rządowa agencja Belta
opublikowała tekst o stanie zdro-
wia Aleksandra Łukaszenki. Cyto-
wano w niej m.in. komentarze bia-
łoruskiego dyktatora na temat jego
ostatnich problemów ze zdrowiem.
– Wszystko, co zostało napisane,
jest kłamstwem – powiedział Łu-
kaszenka. Zdementował przy tym
pogłoski, że leczył się w Central-
nym Szpitalu Klinicznym w Mo-
skwie, choć przyznał, że ma ade-
nowirusa. – Nie wierzcie im. Byłem
na nogach, biegałem, skakałem, na-
wet grałem w hokeja – żartował w
swoim stylu.
■14 czerwca podczas wywiadu w ro-
syjskiej państwowej stacji Rossija 1
AleksanderŁukaszenkapowiedział,
że Białoruś już zaczęła otrzymywać
dostawy taktycznej broni jądrowej
z Rosji. – Mamy rakiety i bomby
– mówił białoruski dyktator. Infor-
macje te potwierdził 17 czerwca w
Petersburgu Władimir Putin.
■Na trzy lata kolonii karnej skazał 14
czerwca sąd w Mińsku byłą dyrek-
W mającej siedzibę w Warszawie organizacji ByPol,
skupiającej zbuntowanych funkcjonariuszy organów ści-
gania Białorusi, doszło do skandalu. Jej szef to były puł-
kownik w MSWAlaksandrAzaraŭ, zasiada w Zjednoczo-
nym Gabinecie Przejściowym Swiatłany Cichanoŭskiej.
Pod jego adresem pojawiły się oskarżenia o oszustwa fi-
nansowe.
8 czerwcaAzaraŭ z kolei opublikował w Internecie wia-
domość wideo, w której poinformował, iż Macwiej Ku-
prejczyk (to były starszy sierżant milicji) i pewna grupa
innych osób w organizacji odmówili poddaniu się bada-
niom za pomocą wariografu – wykrywacza kłamstw i z
tego powodu zostali wykluczeni z szeregów ByPol.
W odpowiedzi Kuprejczyk, który odmówił przekazania
haseł dostępu do kont organizacji w Internecie, na kana-
le w Telegramie oskarżył Azarawa o uzurpowanie funk-
cji szefa ByPol. Według niego nigdy nim nie był, prowa-
dził jedynie Fundację ByPol, założoną w maju 2021 r.
Potwierdził, że nie zgodził się na badanie wariografem,
gdyż wcześniej przeszedł trzy testy i odmówił kolejne-
go, ponieważ ten rzekomo został przygotowany przez sa-
mego Azarawa.
Na kanale OSZS, prowadzonym prawdopodobnie przez
zwolenników opozycjonistki Wolhi Karacz, pojawiło się
anonimowe stwierdzenie, iżAzaraŭ jest agentem wywia-
du Ministerstwa Obrony Białorusi.
9 czerwca na kanale ByPol pojawiło się nagranie, na
którym zamaskowani mężczyźni twierdzą, iż są żołnie-
rzami walczącej w Ukrainie jednostki „Atam”, utwo-
rzonej przez tę organizację. Jeden z nich o pseudonimie
„Nil” wzywaAzarawa do „zaprzestania rozpowszechnia-
nia kłamstw” i „natychmiastowego przekazania dokumen-
tacji finansowej”.
OdnoszącsiędokonfliktuwByPol,SwiatłanaCichanoŭ-
skaja oświadczyła, iż nie ma podstaw ku temu, aby zdymi-
sjonowaćAzarawa, ponieważ „jak dotąd nie widziała żad-
nych dowodów popełnienia przez niego przestępstwa”.
Szacuje się, że do ByPol zapisało się co najmniej pięć-
dziesiąt osób. Dwa lata temu organizacja ogłosiła plan
„Pieramoha”, zbierając podpisy chętnych do wystąpienia
przeciwko reżimowi w odpowiednim momencie. Rzeko-
mo zgłosiło się około 200 tys. Białorusinów. Po wybu-
chu wojny w Ukrainie partyzanci z tych szeregów prze-
prowadzili akcje dywersyjne przeciwko wojskom rosyj-
skim w Białorusi.
Konflikt w ByPol propagandowo wykorzystują prorzą-
dowe media w Mińsku. Białoruscy „Cyberpartyzanci” po-
informowali, iż łukaszenkowskie służby specjalne zało-
żyły w Internecie fałszywe konta, z których rozsyłają in-
formacje, podszywając się pod Azarawa.
Na podstawie Belsat.eu
Ілюстрацыйнае фота. Атрад„Атам”з палка імя Касту-
ся Каліноўскага
„To agent Łukaszenki!”
Тэлеграм-канал
►

14. 14 VII-VIII.2023
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
tor firmy informatycznej Anasta-
siję Pietroczenko za to, że wspar-
ła finansowo białoruskich ochotni-
ków z pułku im. Konstantego Ka-
linowskiego, walczących po stro-
nie ukraińskiej przeciwko Rosji
– przekazał emigracyjny białoru-
ski portal Nasza Niwa z siedzibą w
Wilnie. Ukarano ją z artykułu do-
tyczącego „finansowania działal-
ności ekstremistycznej”. Skazana
przebywa w areszcie już od paź-
dziernika 2022 r.
■„Swoich nie zostawimy” – pod ta-
kim hasłem odbył się 18 czerwca
koncert w prawosławnym monasty-
rze św. Elżbiety w Mińsku. Zarów-
no jego organizatorzy, w tym du-
chowni, jak też wykonawcy i wo-
lontariusze, wzywali ze sceny do
wsparcia rosyjskich żołnierzy wal-
czących w Ukrainie. Mówiono o
walce dobra ze złem, Boga z szata-
nem, prawdy z kłamstwem. Scena
udekorowana była m.in. portretami
dowódców tzw. Donieckiej Repu-
bliki Ludowej, w tym też i takich,
którzy publicznie prezentowali eg-
zekucje i tortury dokonywane na
ukraińskich jeńcach.
■20 czerwca sąd w Mińsku skazał
na 7 lat kolonii karnej obrończynię
praw człowieka Nastę Łojka. Karę
wymierzono za rzekome „podże-
ganie do nienawiści na tle społecz-
nym”. Proces odbył się za zamknię-
tymi drzwiami.
■Rada Ministrów Białorusi zakazała
przejazdu przyczep i naczep z pol-
ską rejestracją. 22 czerwca opubli-
kowała dokument zatwierdzający
uchwałę z 19 czerwca. Dokument
wejdzie w życie 10 dni po jego
opublikowaniu, tj. 2 lipca 2023 r.
Przyjęte jeszcze w kwietniu zeszłe-
go roku rozporządzenie zakazywało
ruchu po terytorium Białorusi cię-
żarówek i ciągników zarejestrowa-
У Беларусі знайшлі мошчы ка-
таліцкага святога, які жыў у ІV
стагоддзі. Знаходка была зробле-
на пробашчам парафіі Сэрца Езу-
са ў вёсцы Сталовічы а. Янушам
Фештэрам. Святар выпадкова
знайшоў рэліквію ў шафе, дзе за-
хоўваліся іншыя рэчы да богаслу-
жэнняў, – паведамляе рэгіянальны
партал bar24.by.
У 17 стагоддзі Радзівілы засна-
валі ў Сталовічах камандорыю
(філіял) Мальтыйскага ордэну.
Магчыма, рэліквія была прывезе-
на на тэрыторыю Беларусі з Італіі
адным з прадстаўнікоў знакаміта-
га княжаскага роду, або гэта зра-
біў хтосьці з рыцараў-манахаў.
Калі Сталовічы ўвайшлі ў склад
Расійскай імперыі, камандорыя
была зачынена, а касцёл, які на-
лежаў манахам, быў пазней пе-
рададзены праваслаўнай царкве.
Верагодна, мошчы ў гэты перыяд
захоўваліся ў мясцовых жыхароў,
а калі ў мястэчку ў 1911 годзе па-
будавалі новы касцёл, былі пера-
дадзены туды.
Ксёндз Януш сцвярджае, што да
2022 года рэлікварый стаяў у мета-
лічнай шафе, дзе захоўваюць роз-
ныя рэчы, што выкарыстоўваюцца
падчас богаслужэнняў. Адмыслова
рэлікварыем ніхто не цікавіўся.
Паводле слоў святара, ён быў
незаўважны, прыкрыты іншымі
рэліквіямі. Калі ксёндз правяраў
маёмасць у шафе, то дастаў рэ-
лікварый і прачытаў, што на ім
напісана, а потым пачаў пошукі
інфармацыі ў Інтэрнэце.
Даведаўшыся, што захоўвае ў
сабе рэлікварый, святар вельмі
здзівіўся, бо дагэтуль было вядо-
ма, што мошчы гэтага святога за-
хоўваюцца толькі ў горадзе Ольбія
ў Сардыніі.
У гонар Святога Сімпліцыя ў ка-
сцёле Найсвяцейшага Сэрца Езуса
ў Сталовічах 15 мая прайшла ўра-
чыстая Імша. Перад гэтым айцец
Януш напісаў святарам у Ольбію,
каб даведацца, як яны адзначаюць
гэтае свята, каб прытрымлівацца
традыцыям. Падчас Імшы святар
раздаў вернікам капулетас (cop-
ulettas) – італьянскія маленькія
салодкія пірожныя, якія пякуцца
звычайна з цеста, цукру, грэцкіх
арэхаў і апельсінавай цэдры.
Варта дадаць, што святы Сімп-
ліцый – першы меркаваны біскуп
Ольбіі. Каталіцкім касцёлам ён
шануецца як святы, пакутнік.
Сімпліцыя замучылі 15 мая 304
года ў часы праўлення рымскага
імператара Дыёклетыяна. Паводле
мясцовай легенды, частка яго цела
была выкінута ў мора каля вост-
рава Тавалара. Рыбакі сцвярджа-
лі, што там бачылі бесперапыннае
бурленне вады. Сёння мошчы свя-
тога захоўваюцца ў горадзе Оль-
бія ў базіліцы св. Сімпліцыя. Пад
алтаром у рэлікварыі знаходзіцца
ступня мучаніка, якую перадалі
храму ў 1630 годзе.
Сяргей Александровіч
Святыня ў Сталовічах
Фота
з:
„Каталіцкі
веснік”
►

15. 15
VII-VIII.2023
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
nych w państwach UE. Teraz doda-
no do tego przyczepy i naczepy za-
rejestrowane konkretnie w Polsce,
a także samochody osobowe, któ-
re mają polskie rejestracje, ale tak-
że przewożą towary (na podstawie
indywidualnych listów przewozo-
wych i dokumentów CMR). Wła-
dze w Mińsku ustaliły również li-
stę punktów transferowych, przejść
granicznych i stacji benzynowych,
na których można tankować zagra-
niczne pojazdy.
■Aleksandr Biryłaŭ, adwokat, m.in.
obrońca Andrzeja Poczobuta i in-
nego grodzieńskiego dziennikarza
Pawła Mażejki, nie może już wy-
konywać swego zawodu. Komi-
sja atestacyjna białoruskiego Mi-
nisterstwa Sprawiedliwości uzna-
ła, że – po 26 latach pracy – nie ma
odpowiednich kwalifikacji zawodo-
wych. Od powyborczych protestów
w 2020 r. białoruskie władze konse-
kwentnie odbierają uprawnienia ad-
wokatom współpracującym z opo-
zycyjnymi działaczami lub nieza-
leżnymi dziennikarzami.
■Mimo ograniczeń narzucanych
przez reżim Łukaszenki białoru-
scy socjolodzy próbują przepro-
wadzać niezależne sondaże opinii
publicznej. Działająca z emigra-
cji Białoruska Pracownia Socjolo-
giczna przedstawiła wyniki swoich
badań, które przeprowadziła drogą
telefoniczną. Wynika z nich, iż na
przestrzeni ostatniego roku wzro-
sły prorosyjskie sympatie. Popar-
cie dla sojuszu z Rosją wynosi 53
proc., a z UE niecałe 30 proc. (w
2020 r. było to odpowiednio: 33
proc. i 40 proc.). Na pytanie, ja-
kie problemy obecnie ma Białoruś,
33.7 proc. respondentów wskaza-
ło na wzrost cen, 28,7 proc. na za-
grożenie bezpośrednim wciągnię-
ciem Białorusi w wojnę, a 24 proc.
na niski poziom dochodów. Oko-
ło 11 proc. nie widzi w Białorusi
żadnych problemów. Z analizy re-
zultatów badań wynika, że około
21 proc. Białorusinów mieszkają-
cych w Białorusi ma poglądy pro-
europejskie, 31 proc. prorosyjskie
lub bliskie władzy, a 48 proc. spo-
łeczeństwa jest obojętna.
У свеце
■Białoruskie Ministerstwo Zasobów
Naturalnych złożyło skargę na Pol-
skę do komitetu konwencji o oce-
nach oddziaływania na środowi-
sko w kontekście trans granicz-
nym (ESPOO). Dotyczy ona za-
pory zbudowanej na polsko-bia-
łoruskiej granicy. Białoruskie wła-
dze uważają, że nowy mur niszczy
środowisko naturalne Puszczy Bia-
łowieskiej.
■8 czerwca Wielka Brytania ogło-
siła nowy pakiet sankcji przeciw-
ko Białorusi w związku z jej rolą
w ułatwieniu rosyjskiej inwazji na
Ukrainę. W ramach sankcji zaka-
zano z Białorusi importu złota, ce-
mentu, drewna i gumy oraz ekspor-
tu do tego kraju banknotów i ma-
szyn, a także towarów, technologii
i materiałów, które mogłyby zostać
wykorzystane do produkcji broni
chemicznej i biologicznej. Ponad-
to brytyjski rząd oświadczył, że
uniemożliwi wskazanym białoru-
skim firmom medialnym „szerze-
nie propagandy w Wielkiej Bryta-
nii”. Rozszerzono też kryteria na-
kładania sankcji na osoby fizyczne
wspierające białoruski reżim.
■Aryna Sabalenka, najlepsza biało-
ruska tenisistka (druga pozycji na
liście WTA, po Idze Świątek), na
konferencji prasowej w Paryżu pod-
czas turnieju French Open na kor-
tach Rolland Garros, powiedziała,
że nie popiera ani wojny, ani Łuka-
szenki. Ne chce być z nikim utoż-
samiana, ponieważ „jest tenisistką,
a nie politykiem”. Przypomnijmy,
iż białoruski dyktator wielokrotnie
podkreślał, że dumny jest z osią-
gnięć Sabalenki, która reprezentu-
je „jego” kraj.
■9 czerwca Aleksander Łukaszen-
ka spotkał się w Soczi z Władimi-
rem Putinem. Spotkanie odbyło się
w ramach współpracy Euroazjatyc-
kiej Unii Gospodarczej (EAEU) i
Wspólnoty Niepodległych Państw
(WNP).
■Swiatałana Cichanoŭskaja, liderka
emigracyjnego Zjednoczonego Ga-
binetu Przejściowego Białorusi, po-
wiedziała w rozmowie z ukraińską
telewizją, że widzi różne możliwe
scenariusze dla jej kraju. Nie wy-
kluczyła przy tym wyzwolenia Bia-
łorusi drogą zbrojną. Jej zdaniem,
w tym celu potrzebne jest przede
wszystkim wsparcie w samej Bia-
łorusi, w tym w oficjalnej armii bia-
łoruskiej, bo „jeden Pułk Kalinow-
skiego to za mało”. Cichanoŭska
nie wykluczyła, że poprosi o po-
moc z zewnątrz, w tym być może
i z Ukrainy. 10 czerwca Waler Sa-
chaszczyk, przedstawiciel ds. obro-
ny i bezpieczeństwa narodowego
Zjednoczonego Gabinetu Przejścio-
wego poinformował, iż od czerwca
w szeregach sił zbrojnych Ukrainy
walczy nowa białoruska jednostka
– powietrznodesantowa kompania
szturmowa.
■W dniach 13-16 czerwca swoje
nowe książki, wydane przez Fun-
dację Kamunikat.org., prezento-
wał w Mediolanie, Boloni i Rzy-
mie Uładzimir Arłoŭ. W spotka-
niach uczestniczyli zarówno przed-
stawiciele białoruskiej diaspory w
tych miastach, jak i Włosi, zainte-
resowani białoruską tematyką.
■20 czerwca Zgromadzenie Par-
lamentarne Rady Europy niemal
jednogłośnie przyjęło raport Paula
Galla, członka Izby Deputowanych
Luksemburga, w sprawie zapew-
nienia ochrony dla politycznych
uciekinierów z Białorusi. W do-
kumencie zaleca się krajom człon-
kowskim wydawanie wiz humani-
tarnych przez działające w Miń-
sku ich placówki dyplomatyczne
do wszystkich państw. Raport za-
wiera także propozycję, aby pań-
stwa, które przyjmują u siebie ta-
kich obywateli Białorusi wydawali
im paszporty, umożliwiające swo-
bodne poruszanie się po wszyst-
kich krajach członkowskich Rady
Europy. ■

16. 16 VII-VIII.2023
Czasopis
n
Esej
Wnętrze cerkowki na uzhorku, czyli ka-
pliczki św. Marii Magdaleny w Białymsto-
ku, mrugało do mnie oczkiem Opatrzno-
ści, okolonym złotymi barokowymi pro-
mieniami. Dookoła pyszniły się freski z
wykreśloną perspektywą i światłocieniem
– rzeczami obcymi bizantyńskiej sztuce.
Rozsiadły się na ścianach malutkiej kapli-
cy niczym podlaskie baby na rynku, co i
zachęcić, i pokłócić się umieją, tak i one
przyciągały oczy i kłóciły się jednocze-
śnie z kanonami prawosławia.
Obrazu dopełniały pozłacane rzymskie kolumienki i zla-
tynizowane święte obrazki, poprzetykane tu i ówdzie iko-
nami w stylu rusko-bizantyńskim, które pokornie prezen-
towały zgodność ze świętą ortodoksją.
Dziedzictwo unii brzeskiej?
Ileż jest takich cerkwi na Podlasiu? Całe mnóstwo. Panu-
je powszechne przekonanie, że za latynizację wnętrz pod-
laskich cerkwi i ikon ponosi odpowiedzialność unia brze-
ska. Jest to prawda, lecz tylko częściowa, jak wykazuje w
swoich artykułach Joanna Tomalska, historyczka sztuki,
badająca podlaskie ikony – „Przemiany w malarstwie iko-
nowym są zauważalne już w XVI w., a więc wcześniej niż
twierdzi wielu autorów, uznających przyjęcie unii brzeskiej
za początek okcydentalizacji sztuki cerkiewnej. Nie zapo-
czątkował ich tym bardziej synod zamojski w 1720 r. War-
to podkreślić, że jego dekrety nie ustalały reguł malowa-
nia ikon, nie nakazywały ich usuwania, podobnie jak de-
montażu ikonostasów”.
Zjawisko latynizacji prawosławia miało związek z upad-
kiem Bizancjum w 1453 r. i dotyczyło nie tylko terenów
Rzeczypospolitej, lecz całej granicy styku chrześcijaństwa
wschodniego i zachodniego. Strefa latynizacji prawosław-
nych świątyń rozciągała się na ogromnym obszarze, od Kre-
ty i Cypru począwszy, poprzez miasta włoskie, wybrzeże
Adriatyku, Ruś Zakarpacką, aż po Wyspy Sołowieckie na
północy Rosji. Proces ten był wynikiem naturalnej osmozy
kulturowej, występującej na pograniczach– uważa Tomal-
ska – i jako taki nie może być postrzegany jedynie w ka-
tegoriach polityczno-konfesyjnych, lecz w szerszym kon-
tekście przemian kulturowych. Osmoza działa w obie stro-
ny. Zachwyt malarstwem ikonowym osiągnął na Zachodzie
kulminację w wieku XIII, szczególnie w Italii, której ko-
ścioły zapełniły się różnej proweniencji ikonami wschod-
nimi, ale i później ikony cieszyły się na Zachodzie ogrom-
ną estymą. Jej wyrazem stała się na ziemiach polskich iko-
na Matki Boskiej Częstochowskiej, uznawanej do dziś za
patronkę Polski.
Ewa Zwierzyńska
Cerkiewne kanony
– a co to takiego?
Jak globalny duch ortodoksji wypiera lokalny koloryt i miejscowe tradycje
W naszych cerkwiach czci się jeszcze ikony sprzed wie-
ków, będące przykładem typowego barokowego malar-
stwa sakralnego
Wikipedia

17. 17
VII-VIII.2023
Czasopis
n
►
Kasacja unii brzeskiej doprowadziła do usunięcia oczy-
wistych artefaktów zachodniego chrześcijaństwa w podla-
skich cerkwiach, takich jak balustrady, ołtarze boczne czy
monstrancje. Kulturowa hybryda miała jednak wiele głów,
a niektóre były zbyt cenne, by je uciąć bez jakichkolwiek
dywagacji. Ikona w czasach przedwojennych była czymś
ogromnie cennym. Niewielu artystów potrafiło je tworzyć.
Dlatego w wielu podlaskich ikonostasach po dziś dzień
tkwią ikony w stylu malarstwa zachodniego. Pamiętam je
z dzieciństwa, z rodzinnych cerkwi w Bielsku Podlaskim
czy Szczytach, ale też z wielu innych wiejskich i miejskich
cerkiewek, w których otaczano szacunkiem każdy święty
obraz niezależnie od jego kulturowej proweniencji. Obraz
Matki Boskiej Ostrobramskiej w pięknie rzeźbionej drew-
nianej oprawie do dzisiaj wisi w domu po moich dziad-
kach. Był to prezent od teściowej – katoliczki, która po-
darowała go córce w dniu jej ślubu z moim pradziadkiem.
Nie przeszkadza mu to wisieć na pokuci od blisko stule-
cia. Szczyty są w pod tym względem wyjątkowe z uwa-
gi na obecność w cerkwi ikon namalowanych przez Alek-
sandra Mirysa, nadwornego malarza Klemensa Branickie-
go, przykładu typowego barokowego malarstwa sakralne-
go ówczesnych czasów.
Ikonopiscy prowincjonalni
i artyści profesjonalni
Lud miejscowy pokoleniami patrzył na wschodnio-za-
chodni collage, który co bardziej ortodoksyjni nazywa-
li odstępstwem od kanonu, a co bardziej wyrobieni arty-
stycznie kiczem i wizualnym chaosem, odmawiając więk-
szych wartości dziełom lokalnych artystów, bliższych na-
iwnej sztuce ludowej niż prawowiernym kanonom prawo-
sławia. Zarzucano im niezgodność z tradycją i psucie gu-
stów odbiorców, niczym odsądzony od czci i wiary jeleń
na rykowisku. Któż jednak z nas nie patrzył z sentymentem
na makatki z jeleniami? Zasypialiśmy przy nich i budzili-
śmy się, a wschodzące słońce nad strumieniem, z którego
jelenie piły krystaliczną wodę, oświetlało pierwsze chwile
poranka, formatując dnie, umysły i wyobraźnię podlaskie-
go ludu, zaspokajając potrzeby inne – lecz czy mniej przez
to ważne? – niźli obcowanie z wysokimi rejestrami sztuki
przez wielkie S. Poza wszystkim – postrzeganie sacrum, w
tym obrazów kultowych, w kategoriach wartości estetycz-
nych to wynalazek nowożytny, który pojawił się wraz z re-
nesansem, tworząc podwaliny pod nowocześnie rozumia-
ną historię sztuki. Ludzie poprzednich epok nie traktowali
przedmiotów kultu jako dzieł sztuki, a funkcje estetyczne
ustępowały przed innymi walorami, ważniejszymi w kon-
tekście praktykowania wiary. W przypadku obrazów kul-
towych najważniejsza była zgodność wizerunku z orygina-
łem, która gwarantowała obecność w obrazie ducha świę-
tej postaci, która manifestowała się poprzez dokonywanie
cudów. W takich warunkach osoba twórcy nie była szcze-
gólnie istotna, wręcz przeszkadzała. Najbardziej skuteczne
były wizerunki boskiego pochodzenia – ikony, które przy-
pływały rzeką, pojawiały się nagle na drzewach lub były
kopiami wizerunków „nie ludzką ręką uczynionych”.
Owoce kulturowego pogranicza kształtowały podlaskie
gusta pokoleniami. Przywykły one do kontemplacji Ma-
tek Boskich na wzór katolickich Madonn, pyzatych anioł-
ków z oczętami wlepionymi w niebo, wspólne dla tych ze
Wschodu i tych z Zachodu. Faktem pozostaje, iż obie kul-
tury – wschodnia i zachodnia – splatały się na naszych te-
renach od stuleci. Kodowały lokalną tożsamość niczym
dwie nici w helisie DNA. Bo Podlasie nigdy Wielką Ru-
sią nie było. Było obrzeżem, peryferium wielkiego świa-
ta, polsko-ruskim miksem wciśniętym w kąt mapy wiel-
kich imperiów.
Consuetudo altera natura est (przyzwyczajenie drugą na-
turą człowieka). Przyzwyczajenie więc staje się jakby ka-
nonem. Kanonem największym i obowiązującym wszystkie
inne kanony. „Bo tak było zawsze” – to aksjomat nie wy-
Poprzednie wnętrze cerkiewki św. Marii Magdaleny w
Białymstoku
Obecny ikonostas w monasterskiej cerkwi św. Onufrego
w Jabłecznej
Wikipedia
Fot.
Ewa
Zwierzyńska

18. 18 VII-VIII.2023
Czasopis
n
Esej
magający wyjaśnień. Powtarzalność i niezmienność nada-
je ludzkiej naturze poczucie sensu i ładu. Mogą sobie krzy-
czeć, że właśnie nieład to jest! Nieład to jest, proszę pań-
stwa, gdy ktoś w tym nieznośnym chaosie dziejów, w tym
nieprzewidywalnym świecie, zmienia miejsce krzesełka,
które zawsze stało w tym kącie cerkwi i czekało na swo-
ją właścicielkę. Albo gdy ktoś przewiesza obrazek w inne
miejsce, lub – co gorsza – w ogóle go usuwa.
Między innymi z powodu niezgodności z tym co uzna-
wano za kanon zostały odrzucone realizacje Jerzego Nowo-
sielskiego, które wykonywał dla podlaskich cerkwi. Sza-
firowy ikonostas z Orzeszkowa i ikony z Klejnik okaza-
ły się dla miejscowych zbyt nowatorskie, zbyt niezrozu-
miałe i nie pasujące do miejscowego kanonu-nie-kanonu.
Jego arcydzieła przyjęły renomowane muzea, gdzie stały
się perłami ich kolekcji. Ludu winić nie byłoby słusznie,
gdyż znajduję w sobie pokłady zrozumienia dla tych cio-
tek, babć i sąsiadek, które otaczały mnie od kołyski, i które
w żaden sposób nie mogły poszczycić się wykształceniem
w sztukach wizualnych ani historii ikonografii. .
Wnętrza niczym wykopaliska
Lubię patrzeć na ten wschodnio-zachodni misz-masz w
podlaskich cerkwiach, tak jak lubię patrzeć na warstwy geo-
logiczne ze skamieniałościami gromadzonymi przez milio-
ny lat. Tkwią w nich dziwa i cuda, które są jedynym świa-
dectwem, że organizmy hybrydowe istniały od zawsze, a
wydawała je sama matka natura, która najwyraźniej uzna-
wała ich istnienie za potrzebne. Studiowanie wnętrz podla-
skich cerkwi przypomina poniekąd wykopaliska archeolo-
giczne, odsłaniające kolejne warstwy kulturowe, które na
nasze tereny naniosły wiatry historii lub słoje w drzewie,
na podstawie których możemy wiele powiedzieć o tym,
co działo się w latach, w których powstały. Zlatynizowa-
ne ikony podlaskich ikonostasów, choć ideologicznie „nie
po linii”, trwały w podlaskich cerkwiach nie niepokojone
przez stulecia. Niepoprawne obrazki przetrwały carat, sa-
nację, czasy PRL i dumnie wkroczyły w III RP. Był w tym
szacunek do wszelkiej świętości, ale i jakiś bezwład, jakiś
podmuch wieczności, która zapętla się koliście, by trwać
poza czasem i przestrzenią, poza ziemską percepcją i do-
raźną koniunkturą.
Aż powiał wiatr zmian
Podlaskie ikony, przyozdobione sztucznymi kwiatami
i nylonowymi koronkami, cieszyły się estymą, zdawało
się – wieczną. Wiatr zmian powiał w latach 90. XX wie-
ku. To wówczas weszliśmy w tryb kopiuj-wklej. Zaczęły
powstawać na Podlasiu cerkwie już nie drewniane, nie o
bryle zgodnej z miejscową tradycją, lecz – klękajcie na-
rody! – wielkie niczym Hagia Sophia, zwieńczone złoty-
mi kopułami niczym rosyjskie sobory i połyskujące mar-
murem na podłogach, na których położyć tkanego chod-
nika ze szmat się nie godzi, a haftowany rusznik po prostu
nie pasuje. Za przaśny jest, a poza tym w Wielkim Bizan-
cjum haftowanych ręczników nie było. Zgodność z kano-
nem stała się obowiązującym prawem. Ortodoksja nie lubi
indywidualnych gustów i lokalnych odrębności. Na wybu-
jałe, dzikie gałązki wyrastające niepokornie poza sztywne
ramy znajduje jedno lekarstwo – sekator.
Ortodoksja wyrzuca poza nawias wszystko, czego ona
sama nie akceptuje, nazywając to pogardliwie herezją. Jest
w tym jakaś totalność, totalitaryzm nawet, przeciwstawiają-
cy się z szaloną siłą charakteryzującą wszelkie fundamenta-
lizmy zjawiskom oddolnym, niepoddanym jego obezwład-
niającej hierarchii, władzy i kontroli. Ślady indywidual-
nej wolności i wolnomyślicielstwa są wysoce podejrzane,
niebezpieczne wręcz dla systemu, domagającego się po-
słuszeństwa zasadom jedynie słusznym, jedynie prawdzi-
wym. Ten buszujący na dnie duszy artysty ferment, składa-
jący się z jego osobistych doznań, subiektywnej wyobraźni
i niepodległej inspiracji zagraża panowaniu spójnego sys-
temu, tchnie wichrzycielstwem niosącym ryzyko pęknięć
na doskonale gładkiej powierzchni. Religie monoteistycz-
ne mają charakter totalitarny. Jeden Bóg, jedna słuszna wy-
kładnia prawdy, usunąć pragnie wszystko, co śmie nosić
znamiona alternatywy. Nie ma innego, nie ma obok, nie ma
poza. Jest tylko Jeden. Kto z nim nie jest, jest przeciwko
Niemu. Chrześcijaństwo odziedziczyło ten sposób myśle-
nia po ekskluzywistycznym judaizmie, w którym idea wy-
brania jednego tylko narodu posiadającego tę jedyną praw-
dę pozostaje fundamentem dla jego tożsamości. Całą reszta
jest poza, nawet jeśli nie skreślona zupełnie, to jednak ja-
kaś gorsza, upośledzona. Chrześcijańskie dziecko ochoczo
przejęło ideę wybrania, zapominając że u swego zarania,
a więc przez około stulecie po śmierci Chrystusa, nie było
przecież jednego ani jednorodnego chrześcijaństwa, lecz
wiele różnych chrześcijańskich ugrupowań, posługujących
się mnóstwem rozlicznych ewangelii i świętych tekstów.
Przez wiele dziesięcioleci, a nawet stuleci, nie istniało po-
jęcie ortodoksji, a więc – i heterodoksji. Nie istniał żaden
jednoznacznie ustalony kanon. Dopiero wybuch gnozy w
II wieku skłonił Kościół do zajęcia bardziej wyraźnego sta-
nowiska w niektórych kwestiach. Lecz jeszcze w III wie-
ku nawet tacy myśliciele jak Orygenes – uznawany za jed-
nego z najwybitniejszych chrześcijańskich teologów i my-
ślicieli – w swoich pismach zawierali różne kontrowersyj-
ne twierdzenia, które do dzisiaj wywołują pytania i kłopo-
tliwy uśmiech teologów. Dopiero legalizacja chrześcijań-
stwa przez Konstantyna i zajęcie pozycji religii państwo-
wej zaowocowało powstaniem kanonu świętych ksiąg i ni-
cejskim wyznaniem wiary, obowiązującym odtąd wszyst-
kich wiernych. Przyczyny tych decyzji były przede wszyst-
kim polityczne. Kościołem niejednolitym trudno się zarzą-
dzać. Dużo łatwiej jest, gdy wszystko staje się jednoznacz-
ne, określone i ustandaryzowane.
Określenie kanonów i jasność panujących zasad nada-
ło chrześcijaństwu wyrazistą tożsamość i zapobiegło roz-
płynięciu się w masie różnorakich hellenistycznych prą-
dów religijnych, niewątpliwie wzmacniając jego struktu-
►

19. 19
VII-VIII.2023
Czasopis
n
►
rę i przyczyniając się do ostatecznego zwycięstwa czego
przypieczętowaniem było ostatecznie uznanie go za reli-
gię panującą w cesarstwie. Ceną jaką za to zapłaciło, było
skostnienie i formalizacja. Kanony ortodoksji stawały się
coraz sztywniejsze i żarłoczniejsze. Niczym maszyna za-
częły pożerać i miażdżyć na swojej drodze wszystko, co
nie chciało pokornie ugiąć przed nimi głowy. Palenie nie-
prawowiernych ksiąg, prześladowania heretyków, pogro-
my pogan w IV i V wieku to pierwsze z brzegu przykła-
dy przyjęcia postawy skrajnie dogmatycznej, nietolerują-
cej niczego innego poza sobą.
Lokalnie czy globalnie
Czy coraz bardziej widoczna bezkompromisowość w wy-
glądzie wnętrz naszych cerkwi to przejaw strachu przez
rozpłynięciem się prawosławnej tożsamości w coraz bar-
dziej polonizującej się społeczności prawosławnych Pod-
laszuków? Chęć wydobycia się z pogardzanej lokalności i
kompleksu prowincji, by zabłysnąć na międzynarodowym
parkiecie? Czym jednak możemy przyćmić blask świątyń
konstantynopolitańskich, jerozolimskich, gruzińskich czy
nawet moskiewskich? Jesteśmy dziećmi tej ziemi, budu-
jącymi swoje ubogie cerkiewki z drewna na podobień-
stwo naszych wiejskich chat. Przyozdabialiśmy je najle-
piej jak umieliśmy: tkanymi na krosnach chodnikami, ta-
kimi samymi, jakie leżały w naszych kuchniach i sypial-
niach, haftowanymi ręcznikami i ikonami wykonywany-
mi przez naszych lokalnych twórców, malujących Bogu-
rodzice na deskach z lipy rosnącej za domem. Na tyle nas
było stać i tyle z siebie dawaliśmy. Trudno mi wnioskować
o intencjach stojących za obecnymi działaniami, zmienia-
jącymi wygląd naszych cerkwi, należałoby jednak zapy-
tać, którą tożsamość chcemy wzmacniać? I czy rygoryzm
pomijający lokalne uwarunkowania jest rzeczywiście naj-
lepszym na to sposobem?
Ikony wiszące w podlaskich cerkwiach, szczególnie
cudami słynące ikony Maryjne, pochodziły z miejsco-
wych warsztatów ikonograficznych w Drohiczynie, Lip-
sku, Grodnie i Wilnie. Podlasie nie stanowiło bowiem od-
rębnego od Wielkiego Księstwa Litewskiego obszaru kul-
turowego, lecz będąc z nim ściśle związane, było częścią
większej całości, do której należą również ziemie białoru-
skie i ukraińskie, gdzie odnajdujemy podobieństwo stylu
i tożsame emanacje sztuki cerkiewnej. Współpraca arty-
stów z różnych kręgów kulturowych dała podlaskiej sztu-
ce sakralnej unikalny rys i specyficzne cechy, odróżniające
je od sztuki sąsiednich kręgów kulturowych. Na terenach
Rzeczpospolitej od XIV do XIX wieku powstawały unika-
towe w swym stylu ikony, które można oglądać w kolek-
cjach licznych muzeów w Polsce i za granicą. Na ukształ-
towanie kultury lokalnej miały wpływ prądy płynące z róż-
nych stron. W podlaskim kotle mieszały się prawosławie,
katolicyzm, pogaństwo, protestantyzm, swój wkład wnio-
sły słynne magnackie rody i działalność różnorodnych za-
konów.
Krzyżowały się tu wpływy miejscowych tradycji
staroruskich, mołdawskich, bałkańskich – skąd przez na-
wałą turecką uciekali twórcy ikon, pojawiły się prądy z Ita-
lii, Cypru i Krety, późno schrystianizowanych północnych
ziem litewskich oraz katolickich ziem polskich. Przedsta-
wienia rosyjskie Matki Bożej Kazańskiej, Włodzimierskiej
czy Fiodorowskiej pojawiły się na Podlasiu dopiero w wie-
ku XIX i nie odcisnęły głębokiego śladu na naszej ikono-
grafii. Najpopularniejszym wizerunkiem były przedstawie-
nia wzorowane na ikonie Matki Boskiej Częstochowskiej,
Rokokowa rzeźba św. Jana Nepomucena z 1758 r. przed cerkwią w Szczytach-Dzięciołowie
Fot.
Ewa
Zwierzyńska

20. 20 VII-VIII.2023
Czasopis
n
Esej
łączącej w sobie cechy malarstwa wschodnio- i zachod-
niochrześcijańskiego. Jej wizerunek był silnie promowany
m.in. przez królową Helenę, żonęAleksandra Jagiellończy-
ka, która w obrazie Hodegetrii Częstochowskiej widziała
pomost łączący oba wyznania. Kasując unikalne cechy na-
szej rodzimej kultury, odwracając się od dziedzictwa Wiel-
kiego Księstwa Litewskiego, które jako ważny i niepod-
legły podmiot stworzyło kulturę i sztukę posiadającą uni-
katowe cechy i zajmującą należne miejsce w kręgu kultu-
ry europejskiej, wyrzekamy się ogromnej części własnego
dziedzictwa kulturowego. Rozpuszczając sobie tylko cha-
rakterystyczne rysy indywidualnej osobowości w wielkim
anonimowym oceanie szeroko rozumianej estetyce grec-
ko-bizantyjskiej, jedyne co nam pozostaje, to kopiowanie
wzorów zaczerpniętych z innych stron świata.
Konflikt między tym co lokalne, a tym co globalne cha-
rakteryzuje nie tylko podlaskie prawosławie. Dokładnie
ten sam charakter ma zatarg pomiędzy polskimi Tatarami
z Bohonik i Kruszynian, a władzami Polskiego Związku
Muzułmańskiego, który opisywany był na stronach stycz-
niowego numeru Czasopisu. Wielowiekowa obecność Ta-
tarów na Podlasiu doprowadziła do powstania lokalnych
odrębności, zwyczajów i miejscowego kolorytu islamskiej
religii, co nie podoba się centrali, chcącej naśladować wzo-
ry czerpane z państw muzułmańskich. Która tożsamość jest
ważniejsza – ta lokalna, stanowiąca wielowiekowy produkt
współżycia z tutejszymi zwyczajami, czy ta pozbawiona
charakterystycznych rysów uniwersalistyczna twarz ano-
nimowego, lecz ortodoksyjnego muzułmanina? I czy jed-
no musi koniecznie wykluczać to drugie? Znów stacza-
my się w przepaść ideologicznych wojenek i fundamenta-
lizmu doktrynalnego. Dzieje się to zawsze, gdy pełni za-
pału rewolucjoniści/odnowiciele przedkładają konstrukty
ideologiczne nad praktykę dnia codziennego, abstrakcyjną
ideę nad sposób, w jaki przejawia się ona w materii wraz
z towarzyszącym jej bagażem doświadczeń, przyzwycza-
jeń, skłonności i tradycji.
Staroobrzędowcy – strażnicy kanonu
Konflikt opierający się dokładnie na takiej samej podsta-
wie ciekawie opisuje Krzysztof Snarski w książce: „Staro-
obrzędowcy. Historia Wiara. Tradycja”. Reformatorski fer-
ment w rosyjskiej cerkwi prawosławnej pojawił się w po-
łowie XVII wieku za przyczyną patriarchy Nikona, który
chciał oczyścić prawosławie z lokalnych naleciałości i po-
wrócić do jedynego poprawnego wzoru, za który uznał tra-
dycję grecką. Tymi naleciałościami była spuścizna starej
Rusi Kijowskiej, sięgająca początku historii chrześcijań-
stwa na tych ziemiach, a jej istotą przekazywanie świętej
tradycji głównie w formie ustnej. Ewentualne niezgodności
w obrzędowości rosyjskiej i greckiej – pisze Snarski – mo-
gły w przyszłości zagrozić pozycji patriarchy, więc arbitral-
nie nałożył całemu prawosławiu szereg uniwersalnych form
religijnych. Fascynacja Nikona Grekami i kulturą grecką
doprowadziła do przyjęcia przez Cerkiew moskiewską po-
łudnioworuskiej normy nabożeństwa. Według założeń cara
reforma miała doprowadzić do zjednoczenia cerkwi rosyj-
skiej i ukraińskiej. Kością niezgody stał się nowy Psałterz.
Ten, z którego korzystano od wieków, pełen był dopisków
na marginesach zawierających wyjaśnienia, pouczenia lub
komentarze przepisujących go skrybów. Nierzadko zawie-
rały one pomyłki lub czytane były jako część tekstu głów-
nego. Nikon oczyścił Psałterz z dopisków, co wzbudziło
sprzeciw części wiernych, przyzwyczajonych do starych
treści, które traktowali jako część własnej tradycji religij-
nej. Osią sporu nie była więc dogmatyka, a podważenie
wielowiekowych tradycji miejscowej ludności.
Tradycje
te, zachowywane przez lud prosty i niewykształcony, nie-
rzadko były bliższe folklorowi i magicznym rytuałom niż
rzeczywistej wiedzy teologicznej – wyjaśnia autor – lecz
która konfesja jest od nich wolna? Oprócz wiedzy teolo-
gicznej w każdej denominacji znaleźć można zachowania
wynikające z ludowej, nieraz swobodnej interpretacji pra-
wideł zabarwionych kolorytem miejscowej kultury. Nie-
zgoda na reformy Nikona doprowadziła do wielkiego roz-
łamu i prześladowań zwolenników dawnej tradycji, nazy-
wających siebie starowiercami. Zapał Nikona w obronie
czystości wiary był tak wielki, że w 1655 nakazał oszpe-
cić i spalić wszystkie ikony napisane w zachodniej Euro-
pie. Przedstawianym na nich świętym wydłubywano oczy, a
tak uszkodzone, drwiąc z nich, obnoszono po Moskwie. Na
koniec trafiły one do Soboru Uspienskiego, gdzie sam pa-
triarcha rozbijał je o podłogę i nakazał spalić. W ich miej-
sce wprowadził ikony nowe – poprawione według nowych
zasad teologii i dogmatyki prawosławne. Rozpoczęło się
wielkie prześladowanie starowierców. Przepędzenia, pale-
nie wsi, tortury, nierzadko zabójstwa. Lecz nawet te dra-
styczne formy nie doprowadziły do zaniku ruchu oporu wo-
bec nowych porządków. Patrząc z perspektywy czasu mo-
żemy zapytać – po co to wszystko było, i czy rzeczywiście
było o co kruszyć kopie. Dziś czytamy o tym w książkach
z lekkim uśmiechem i niedowierzaniem, że zagadnienie
żegnania się dwoma lub trzema palcami stanowiła dla obu
stron konfliktu kwestię życia i śmierci. Istotne dla tych lu-
dzi szczegóły dzisiaj są dla nas tylko historycznymi cieka-
wostkami. Oni oddawali za nie życie. Lecz taka jest natura
dogmatów i ortodoksji – są one zupełnie pozbawione dy-
stansu do samych siebie i otaczającego świata.
W białostockiej cerkwi św. Marii Magdalny na uzhor-
ku od jesieni zeszłego roku trwa generalny remont. Fre-
ski zostały skute, znikły zlatynizowane ikony i barokowe
oczko Opatrzności. „Główne prace remontowe i wykończe-
niowe zostały przeprowadzone. Czekamy jednak na nowy
ikonostas, nowe malowidła na ścianach i inne drobne ele-
menty wyposażenia” – czytamy na fejsbukowym profilu
cerkiewki. W miejscu ikonostasu tymczasowo postawiono
dwie ikony: Hodegetrii i Chrystusa. Puste ściany czekają
na nowe freski. Nie wątpię, że będą one doskonale zgodne
z najsurowszymi kanonami świętej ortodoksji.
Ewa Zwierzyńska ■
►

21. 21
VII-VIII.2023
Czasopis
n
„Baćkaŭščyna koleru ziamli” pačy-
najeccaminornajrefleksijajpraniepry-
sutnaść „Čornaj Rusi” i „čarnarusaŭ”,
to bok ziamli i ziemlakoŭ aŭtarki, u
„štodzionnaj śviadomaści”. …bie-
łarusy Padlašša, jakija ŭ bolšaści
źjaŭlajucca pravasłaŭnymi pa vie-
ravyznańni, niahledziačy na značny
ŭkład biełarusaŭ-katolikaŭ u nacy-
janalny ruch, nie pryznajuć ich da
kanca za „svaich” – kaža nam Uršu-
la Šubzda. Ciažka z hetym nie paha-
dzicca.
Ale heta tolki pałova praŭdy.
Biełaruskamoŭnyja („prastamoŭ-
nyja”) katoliki „Čornaj Rusi” naŭ-
rad ci ličać „svaimi” ziemlakoŭ-pra-
vasłaŭnych,itychbiełaruskamoŭnych
(lićvinoŭ), i tych padlaskamoŭnych
(padlašoŭ).
Pra toje, kab raździalić ludziej adna-
ho histaryčnaha losu i kultury na dźvie
asobnyja relihijnyja i etničnyja supol-
naści, parupilisia kudy mahutniejšy-
ja za nas hrešnych struktury: Kaścioł
i Dziaržava. I minuła ŭžo hadoŭ vo-
siemdziesiat, jak układ „čarnarusaŭ
pamiž rekami Nioman, Bobra, Narva
i Śvisłač” u naš „nacyjanalny ruch”
spyniŭsia i pamianiaŭ adrasata.
„Čarnarusy” siońnia taksama dajuć
układ u nacyjanalny ruch – ale polski.
Ksiondz Jerzy Popiełuszko z Akopaŭ
u hminie Suchavola – samy emblema-
tyčny prykład hetkaha ŭkładu.
A „adščapienka” Uršula Šubzda,
uradženka Chadaroŭki ŭ toj samaj
suchavolskaj hminie – „čornaja źni-
čka” na spres polskim niebaschile
svajho rodnaha starońnia. Jaje ŭkład
u „nacyjanalny ruch” – bolš składany
i nieadnaznačny dla interpretacyi, tak
skazać, sa šmatlikimi niuansami, jaki-
ja, mahčyma, nia ŭsie vidavočnyja dla
tych, chto žyvie na poŭdzień ad raki
Narva. Tak jak składanymi i niead-
naznačnymi vyhladajuć partrety jaje
„čarnaruskich” ziemlakoŭ u litaratur-
nych repartažach i zamaloŭkach, sa-
branych pad vokładkaj „Baćkaŭščyny
koleru ziamli”.
Zapiski Izydara
Adzin z samych uražalnych i kra-
nalnych momantaŭ apoviedu Uršuli
Šubzdy pra svaju baćkaŭščynu – za-
piski prodka aŭtarki Izydara Klimovi-
ča, jakija padajucca ŭ samym pačatku
knihi. Zdahadvajusia, što aŭtarka ad-
šukała ich na haryščy abo ŭ niejkim
starym kufry niedzie paŭstahodździa
paśla taho, jak jany pisalisia. Nia
viedaju, nakolki „adaptavanyja” ar-
tahrafična i stylistyčna hetyja zapiski
vydaŭcom knihi (Rada Programowa
Tygodnika „Niwa”, 2022). Ale nie
mahu paŭstrymać siabie, kab nie pra-
cytavać davoli prastornaha ŭryŭku:
Boh nami apiekavaŭsia ŭ čas vaj-
ny i pa vajnie. Ksiondz Astroŭski
naradziŭsia ŭ Vilni, biskupy bačy-
li jaho mudraść. Słužyŭ jon u Sakoł-
cy, a paźniej pryjšoŭ da nas. Hod,
dva hady pažyŭ u nas ksiondz i pry-
jšli niemcy. 1944 Suchavola zaniata,
kaścioł zaminiravany. My malilisia ŭ
kaplicy na mohiłkach, z dreva jaje
pabudavali. Ksiondz jeździŭ u Vilniu.
Zadumaŭ pabudavać u Chadaroŭcy
kaścioł. Nie padabałasia taja dum-
ka druhim. Zadumali, što kali spalać
kaplicu, to dałučymsia da Suchavo-
li. Nie pomniu jaki byŭ miesiac. Pad
viečar haryć kaplica. Panna treciar-
ka vyratavała Pana Jezusa i pastaviła
ŭ svajoj chacie. Idzie havorka ab bu-
dovie kaścioła – Staraja Chadaroŭka
choča. Zaciesna – treba bolš ziamli
pad kaścioł. Dumali, što adna ŭdava
daść ziamlu, ale nie schacieła. Anto-
ni Šubzda, jaki viarnuŭsia z Ameryki,
kaža: „Ja ziamlu dam”. Niemcy ŭžo
vyviali našaha ksiandza na darohu,
dumali, što ŭbiuć. „Nie płačcie, bo i
ja nie płaču” – skazaŭ ksiondz u nia-
dzielu z ambony.
Niemiec žydoŭ pabiŭ. Ich hałavy
na soncy, biez šapak, abstryžanyja
brytvami.
Kolery praminułaj
aŭtentyčnaści
Pra knihu Uršuli Šubzdy „Baćkaŭščyna koleru ziamli”
Novaja knižka
Kniha „Baćkaŭščyna koleru ziamli”
(2022), vydadzienaja ŭ kirylicy i ła-
►

22. 22 VII-VIII.2023
Czasopis
n
Novaja knižka
Byvała, na tarhu žydy lotajuć: „Tań-
niej addam cukier – kilo dva złoty”.
Karova kaštavała tady 170 złotych:
„Treba karovu pradać na cukier. Litr
vodki – dva złotych!”.
Pierad vajnoju žyd rabiŭ nam šafu.
Zavioz siena, bulby. Razmaŭlaŭ tam z
žydoŭkaj – vielmi intelihientnaja ža-
nčyna, kažu joj: „Tolki dziaciej pa-
mardavali, a Pan Jezus uciok”. „My
nie možam” – adkazała.
Žyd pierad vajnoju šyŭ kažuchi.
Baćka kaža, što kaŭniera niama, tre-
ba jechać da žyda. Nočču niechta ła-
moča, hladžu, paznaŭ jaho. „Čamu
ty ŭčora nie mieŭ kaŭniera, a siońnia
ŭžo maješ?” – pytajusia jaho. „Bolš
nas nie budzie” – adkazaŭ tolki. „Na-
vierniešsia?” – pytajusia. „Naviarnu-
sia”. Schavaŭsia. Viartajusia ad sia-
stry. Dvoje niemcaŭ viaduć taho žyda.
Hlanuŭ na jaho, jon na mianie. Šli.
Zbožža treba było vazić da młyna,
dzieviać mietraŭ ad kožnaha haspa-
dara, bo treba addavać na vajnu ježu.
Ukrali voz – buduć baranić ajčyzny.
Zaraz chadžu hałasavać, kab takoj
Polski ŭžo nie było.
Narešcie paśla takoj akrutnaj vaj-
ny Boh daje nadzieju na lepšyja časy,
ale jak budzie? Taho nichto nie vieda-
je. Pieršaja pamyłka tych usich vuča-
nych – drenna stavilisia da sialanaŭ.
U niemca takoha nie było. Takich vu-
čanych i nievučanych, takich bieź
viery mnoha było, pieravažna paśla
vajny. Duša čałavieka słabaja. Čy-
cha čort i śviet.
Baćka mała mieŭ mudraści, kab nie
pajści za śvietam. A ja, ja apošnim
časam mała malusia, tamu pryjšoŭ
na mianie patop. Byŭ čas, kali ja
nie maliŭsia, a dumki mieŭ ab ka-
ciołkach.
Čytajecca hetyja zapiski jak nie-
šta niepadrobnaje, aŭtentyčnaje i ad-
načasova „ekzatyčnaje”, praŭda? Jak
hołas praminułych „čarnaruskich”
pakaleńniaŭ, jaki siońnia ŭžo amal za-
hłoch, i tolki jahonaje recha jašče błu-
kaje siam-tam va ŭspaminach i zhad-
kach ludziej, sustrakanych aŭtarkaj na
Sakolščynie-„Čornaj Rusi”. Minułaść
– heta čužaja kraina…
„Usio pazarastała”
„Baćkaŭščyna koleru ziamli” Uršu-
li Šubzdy pašyraje miežy našaj nastal-
hična-ŭjaŭnaj „biełaruskaj ajkumeny”
na novyja terytoryi i novyja nazvy, ja-
kija źjaŭlalisia niačasta (abo j naahuł
nie prysutničali) u biełaruskamoŭnaj
publicystycy: Lipsk, Ryhałoŭka, Li-
pščany, Rakavičy, Kurjanka, Jałova,
Šušaleva, Panarlica, Charužaŭcy, Da-
linčany, Jahinty, Chvaraściany, Maje-
va… Zrazumiêła, ludzi ŭ hetych mia-
ścinach nie nazyvali siabie biełarusa-
mi, i movy svajoj „prostaj” nie nazy-
vali biełaruskaj, choć samyja staryja z
tych, ź jakimi razmaŭlała Uršula, po-
mnili čas, kali Horadniu ad ich nie ad-
dzialała dziaržaŭnaja miaža i kali mo-
žna było sustrecca z tamtejšymi znajo-
mymi i svajakami, jakija taksama ha-
varyli „paprostu”, ci to katoliki, ci to
pravasłaŭnyja… Mova – a nijak nie
relihija i nie nacyjanalnaje samavy-
značeńnie – była samym aŭtentyčnym
koleram hetaj ziamli, pra jakuju piša
Uršula Šubzda. Ciapier hetaja mova
dažyvaje svoj viek u pamiaci štoraz
mienšaj kolkaści štoraz starejšych
ludziej. Źnikaje aŭtentyčnaja mova
„Čornaj Rusi”, źnikaje autentyčny
pejzaž hetaha kraju. Niešmatsłoŭna
i metafaryčna adznačaje hetaje źnik-
nieńnie aŭtarka ŭ tekście „Vada ŭ Bo-
bry varyłasia”, cytujučy ŭspamin žy-
chara Jałova kala Lipska:
Kali spadar Jan zakryje vočy, ba-
čyć Bobru šyrokuju i poŭnuju ryb. Nad
vadzianym lustram lotali ptuški, jaki-
ja pry viesnavych rabotach na łuhach
amal zryvali z hałavy šapku. Raki tak-
sama chavalisia pa ravach, nasili ich
da chaty viodrami. Siońnia, kali ra-
skryvaje vočy, bačyć nie raku, a roŭ.
– Była šyrokaja, – uspaminaje. –
Była, pakul nie pakapali kanaŭ. Tut,
dzie most u Lipsku, kaliści my chadzili
kupacca. Z taho mosta skakali ŭ Bo-
bru. O, jakaja była hłybokaja. Jamy
byli pa adzinaccać metraŭ. Zaraz jość
miescy, dzie ciažka łodkaj abo kaja-
kam prapłyć, zarastaje. Tam na kład-
cy krychu čyściej, a tut ad Lipska nia-
ma jak prabicca. (…)
Spadar Jan navat za svaimi bu-
dynkami sustrakaŭ łasioŭ, nad łuha-
mi hladzieŭ, jak uzdymalisia ŭ nieba
žuraŭli, i jak tumany z bałot praśli-
zhvali praz płaty. Žychary Jałova nie
ličyli taho niezvyčajnymi atrakcyjona-
mi, ale lubili vadzić vačyma za kluča-
mi adlatajučych žuraŭloŭ. Jan niko-
li ich nie haniaŭ, navat kali jašče byŭ
Uršula Šubzda z čytačkami vučnioŭskaj staronki„Zorka”ŭ tydnioviku„Niva”
►